تهران: هنر انقلاب، هنر مدیحتی نیست/ تأکید هنرمندان انقلاب بر آموزه‌گرایی به جای تمثال‌گرایی

به گزارش حلقه وصل، نشست «تبیین نظری هنر انقلاب» با حضور مرتضی گودرزی دیباج مدیر مرکز هنرهای تجسمی حوزه هنری مدرسان هنر و جمع زیادی از هنرآموزان هنرستان‌های شهر تهران با هدف معرفی و آشنا ساختن فعالان عرصه آموزش هنر با نظریه هنر انقلاب اسلامی صبح امروز 28 بهمن‌ماه در تالار سوره حوزه هنری برگزار شد.

مرتضی گودرزی دیباج، استاد دانشگاه و مدیر مرکز هنرهای تجسمی حوزه هنری، در این نشست به خاستگاه‌های هنر تجسمی انقلاب اسلامی و تاریخچه و عناصر هنری این جریان پرداخت.

وی با بیان اینکه برخی فکر می‌کنند هنر انقلاب هم‌زمان با وقوع انقلاب اسلامی شکل گرفته است، گفت: این تصور غلط است، هنرهای تجسمی انقلاب اسلامی از زمانی که امام راحل نهضت خود را آغاز کردند یعنی از سال حدود 42 آغاز شد و از همان زمان تحت تاثیر آموزه‌های انقلابی به کار خود ادامه داد.

گودرزی دیباج ادامه داد: در دهه 40 و 50 هنرمندان انقلابی تحت تاثیر آموزه‌های معرفتی جلال آل احمد و دکتر علی شریعتی و استاد شهید مرتضی مطهری هنر متعهد و انقلابی را شکل دادند، گفت: هم در کتاب «غرب زدگی» جلال آل احمد و هم در کتاب «هنر» دکتر شریعتی این نوع از هنر متعهد و آرمان‌خواهانه معرفی و تجلیل شده است و این آموزه‌ها بر هنرمندان انقلاب تاثیر فراوانی داشت.

مدیر مرکز هنرهای تجسمی حوزه هنری اظهار کرد: ما از همان آغاز شروع نهضت تا به امروز یک دوره طولانی خلق آثار هنری متعهدانه را شاهدیم که بر مبنای تعهد در برابر خداوند و مردم شکل گرفته و می‌توان این دوره طولانی دوره هنر انقلاب اسلامی نام داد. این دوره از سال 42 تا به امروز ادامه داشته است.

وی سپس به تقسیم‌بندی دوره‌ای این هنر از سال 42 تا به امروز پرداخت و گفت: این دوره طولانی را می‌توان به 6 دوره زمانی تقسیم کرد؛ نخستین دوره هنر انقلاب از سال 42 تا حدود سال‌های 47 است. در این دوره بیشتر با آثاری در قالب گراورهای مطبوعاتی و کاریکاتور مواجه هستیم، این دوره را به دلیل وجود خفقان و عدم آزادی برای انتشار آثار می‌توان دوره «هنر سیاه» نام داد که بیشتر آثارش به اعتراضات اجتماعی مربوط می‌شود.

گودرزی دیباج درباره دوره دوم گفت: دومین دوره از سال 47 تا سال 57 است که در این دوره به دلیل ایجاد برخی آزادی‌های موقتی که شاه از احساس ترس خود اعمال کرد کار کردن هنرمندان آسان‌تر شده بود. در این دوره شاهد هنری کنایی و اکسپرسیونیستی و مبتنی بر احساسات هستیم که معمولا آثار پرتکلفی هستند.

به گفته مدیر مرکز هنرهای تجسمی حوزه هنری، دوره سوم از بهمن‌ماه 57 تا سال 59 بوده است که جنگ آغاز می‌شود. وی در این باره توضیح داد: این دوره یکی از ناب‌ترین دوره‌های هنری انقلاب اسلامی است، در این دوره آثاری خلق می‌شوند که هیچ گونه نفوذ خارجی بر آن ها نیست و هنرمندان کاملا خودجوش تلاش می‌کنند دستاوردهای انقلاب را به تصویر بکشند. 

وی ادامه داد: دوره چهارم هنر انقلاب با آغاز جنگ شروع می‌شود و با اتمام جنگ پایان می‌یابد (از 59 تا 67). این دوره دوران هنر دفاع مقدس است.

گودرزی دیباج درباره دوره‌های پنجم و ششم هم گفت: دوره پنجم از سال 67 تا سال 76 به طول می‌انجامد و دوره ششم از سال 76 تا به امروز را در برمی‌گیرد.

این هنرمند انقلاب اسلامی توضیح داد: در همه این دوره‌ها آثار هنری انقلاب اسلامی برخلاف آثار هنری دیگر انقلاب‌های جهان، مملو از عناصر لطیف، عاشقانه و عارفانه است و پرسوناژهای این آثار هم بیشتر به عنوان مدافع شناخته می‌شوند تا مهاجم. 

مدیر مرکز هنرهای تجسمی حوزه هنری در بخش دیگری از سخنانش به ویژگی‌های تاریخی این هنر پرداخت و گفت: یکی از نکات مهم این است که همه هنرمندان کشور با هنر انقلاب اسلامی همراه نشدند و جمع بسیار محدودی از هنرمندان بودند که کمر این جریان هنری را شکل دادند. 

وی افزود: در سال 57 دو گروه هنری در حوزه هنرهای تجسمی بودند که فعالیت انقلابی می‌کردند. گروه نخست بیشتر فعالیت شان در دانشکده هنرهای زیبایی دانشگاه تهران بود و نمایشگا‌ههای خیابانی برگزار می‌کردند و تمرکز کاریشان هم بر پوسترهای انقلابی بود. این گروه هیچ شعار مذهبی و اسلامی نداشتند و البته عده‌ای می‌گویند که این‌ها گرایش های چپ و مارکسیستی داشته‌اند که به نظر من اینچنین نبوده است.

گودرزی گفت: اما گروه دوم همان هنرمندان انقلابی مسلمان هستند که حوزه هنری (حوزه اندیشه و هنر اسلامی) را بنیان گذاری کردند و شعار دینی و اسلامی هم داشتند. این گروه دوم در همان آغاز انقلاب یک نمایشگاه در حسینیه ارشاد برگزار کردند که با استقبال چشمگیر و صف‌های طولانی 250 نفره مردم مواجه شد. دلیل اینکه آن ها حسینیه ارشاد را برای برگزاری نمایشگاه انتخاب کردند این بود که حسینیه ارشاد به عنوان محل شناخته شده سخنرانی‌های دکتر علی شریعتی و استاد مطهری بود و مرکزی برای فعالیت چهره‌های انقلابی مسلمان بود.

این مورخ و پژوهشگر هنر اظهار کرد: بعد از انقلاب گروه نخست هنرمندان انقلابی وقتی دیدند انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی در یک بستر دینی و مذهبی پایه‌گذاری شده و قرار است حکومت دینی بر مبنای سیره معصومین(ع) باشد با انقلاب زاویه پیدا کردند و فعالیتشان را کمتر و کمتر کردند و با شروع جنگ تقریبا هیچ آثاری از ایشان دیده نشد. اما گروه دوم بعد از جنگ همچنان کار کردند و تقریبا جریان بی‌رقیب هنر در کشور ما بودند. همین بی‌رقیب بودند باعث شد آثار و کارهایشان - علی‌رغم اینکه تعداد هنرمندانش زیاد نبود - به خوبی دیده شود و تاثیرگذار باشد.

به گفته گودرزی دیباج، چهره‌هایی مانند حبیب‌الله صادقی، محمد رجبی، مرتضی کاظمیان، کاظم چلیپا، ابوالفضل عالی، ناصر پلنگی و... از شخصیت‌های هسته نخستین این جریان بودند و بعدها چهره‌هایی مانند مرتضی حیدری، ایرج اسکندری، عبدالحمید قدیریان و خانم‌ها قربانیان و فراست و... هم به این جمع افزوده شدند.

وی سادگی و بی‌تکلفی در دوره‌های آغازین، تعهد تاریخی اجتماع، تکلیف‌گرایی، نگاه به اسطوره‌ها و آموزه‌های دینی، آگاهی‌بخشی، نقادی، بشیر و نذیر بودن و... را از مشخصه‌های اصلی هنرهای تجسمی انقلاب اسلامی شمرد و گفت: رهبری در هنرهای تجسمی موضوع بسیار مهمی بود که هنرمندان انقلاب اسلامی این رهبری را در شخصیت و آموزه‌های امام راحل یافته بودند.

وی ادامه داد: اما هنرمندان انقلابی به جای اینکه بیایند حضور امام را به عنوان جلوه‌ای بصری در کارهایشان نمایش دهند، تلاش داشتند تا آموزه‌های امام راحل را در کارهایشان جلوه‌گر کنند و این از نکات بسیار مهم در هنرهای تجسمی انقلاب اسلامی است؛ چون هنر انقلاب اسلامی یک هنر مدیحتی نیست، بلکه هنری بیدارگر و روشنگر است و از این‌رو پیام دارد.

گودرزی دیباج در پایان سخنانش گفت: امام راحل فقط یک پیام درباره هنر دارند که در حدود سال 66 نوشته‌اند و به عنوان منشور هنر انقلاب اسلامی شناخته می‌شود. وقتی این پیام را می‌خوانیم می‌بینیم ایشان به نکاتی اشاره می‌کنند که قبل از اینکه ایشان آن‌ها را مطرح کنند در هنر هنرمندان انقلاب اسلامی وجود داشته و این نشان می‌دهد که هنر انقلاب اسلامی تا چه حد با آموزه‌های امام راحل همراه بوده است.

در ادامه نشست «تبیین نظری هنر انقلاب» مدرسان هنر و هنرآموزان هنرستان‌های شهر تهران به همراه مدیر و مسئولان مرکز هنرهای تجسمی حوزه هنری از بخش‌های مختلف مرکز هنرهای تجسمی حوزه هنری از جمله گنجینه آثار، گالری‌های مختلف این مرکز، کارگاه‌های مختلف آن دیدار کرده و با هنرمندان این مرکز به گفت‌وگو پرداختند.