گزارش از عملکرد صداوسیما در معرفی اندیشه‌های امام(ره)

سرویس پرونده_ سید مجتبی مومنی: کسی به این مسئله شک ندارد که امام(ره) خمینی(ره) احیاگر اندیشه اسلامی در قرن بیستم بود. در واقع ایشان بود که با رهبری انقلاب اسلامی و بنیان نهادن جمهوری اسلامی ایران بر اساس آرمان‌های بلند اسلامی و اندیشه دینی، عطر آزادی و رهایی را در روزگاری که بشر، مشامش به بوی تعفن استکبار عادت کرده بود به مشام دنیا رساند. بعد از رحلت امام(ره)، این سرچشمه زلال و پایان‌ناپذیر افکار الهی همچنان برکات خود را برای ملت ما و برای جهانیان داشته و دارد. برافراشته شدن پرچم فرزندان حیدر کرار در لبنان، بحرین و عراق و اهتزاز پرچم کلمه توحیدی در کشورهای اسلامی (که پیش از این از ضعف و خیانت حکام خویش رنج می‌بردند) نشانه‌هایی از انتشار افکار امام خمینی طی سالیان اخیر دارد.

***

برکسی پوشیده نیست که تلاش‌های بدنه فرهنگی کشور و نهادها و دستگاه‌های مختلف، در نشر افکار و اندیشه‌های ناب حضرت روح‌الله و شناساندن ابعاد شخصیتی امام(ره) به نسل‌های نو در حد انتظار و شایسته این شخصیت گرانقدر نبوده است. در این مسیر وظیفه صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران که به زعم امام خمینی(ره) باید تبدیل به یک دانشگاه عمومی شود، از نهادهای دیگر سنگین‌تر و مهم‌تر است. نمی‌توان کتمان کرد که تلاش‌های فراوانی برای نشر افکار امام(ره) در این رسانه ملی صورت گرفته است. هرچند صدا و سیما در این مسیر فیلم سینمایی، تله‌فیلم و سریال شاخصی که قابل بررسی باشد تولید نکرده، اما مستندهای پی‌درپی و خوش‌ساختی که به همت واحد مرکزی خبر به مناسبت‌های مختلف در چندسال اخیر تولید و پخش شده، قدم‌های موثری برای شناخت هرچه بهتر امام خمینی(ره) به شمار می‌رود.

زندگی یک امام(ره) با انقلاب

اولین مستندی که درباره «زندگی و شخصیت حضرت امام خمینی بعد از انقلاب اسلامی» ساخته و پخش شد، مستند سیره عملی امام روح الله بود که پس از بیست سال از رحلت ایشان ساخته شد. اثری مبتنی بر اخبار منتشر شده و آرشیو تلویزیون ایران از حضرت امام خمینی(ره) که دربرگیرنده مصاحبه ها، خبرها، پیام‌ها، سخنرانی‌ها و نامه‌های امام(ره) بود که در خردادماه 1387 و در طلیعه آغاز دهه چهارم انقلاب و سالگرد رحلت ایشان از شبکه یک سیما پخش شد.

ابتدای هر قسمت از این مجموعه، متنی با صدای محمد حیاتی مجری نام آشنای خبر تلویزیون پخش می‌شد: «بررسی و درک ابعاد مختلف شخصیت عمیق امام خمینی(ره) بی‌تردید نیازمند تسلط و ژرف‌نگری تاریخی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است و ظرفیتی بسیار فراتر از گزارش‌های خبری می‌طلبد، با این همه تاملی در رخدادها و گفته‌ها و ناگفته‌های سال‌های بازگشت تا رحلت ایشان می‌تواند در درک جوهره نظری و سیره عملی امام راحل قدمی کوچک برشمرده شود».

این مستند در شانزده قسمت در برگیرنده ابعاد مختلف زندگی و روابط امام(ره) اعم از حکومتداری، سیاست، فرهنگ، خانواده و... است. ساخت این اثر مبتنی بر آرشیو خبری و تصویری کمتر منتشر شده از امام خمینی(ره) با اقبال مردم روبرو شد و نشان داد هنوز شور و شوق وصف‌ناپذیر مردم و حساسیت ایشان در مورد این شخصیت والا در جامعه موج می‌زند. در قسمت‌های مختلف این مجموعه به اتفاقاتی چون: «حوادث سال ۱۳۵۷: ورود امام(ره)، تشکیل دولت موقت، کودتای ۲۱ بهمن، بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها، رفراندوم، قائله گران‌فروشان»، «حوادث بهار سال ۱۳۵۸: همه‌پرسی ۱۲ فروردین، نفی قرارداد کمپ دیوید، رسیدگی به سیستان و بلوچستان، فدائیان خلق در گنبد و منافقین در کردستان، آیت‌الله طالقانی، جنگ روانی کارتر و آمریکا، ترور سرلشگر قرنی»، «حوادث زمستان ۵۸ تا تابستان ۵۹: کناره‌گیری جلال‌الدین فارسی، ریاست جمهوری بنی‌صدر، شورای نگهبان و اولین مجلس شورای اسلامی، قطع رابطه آمریکا با ایران، تحریم اقتصادی، اخراج ایرانیان از عراق، انقلاب»، «حوادث تابستان تا زمستان ۵۹: عذرخواهی امام(ره) از مردم، هشدار مشروطه، نخست‌وزیری رجایی، برخورد بنی‌صدر با رجایی، حمله مردم به صدام، شایعه فوت امام(ره)، شرایط امام(ره) برای آتش بس، خیانت بنی صدر»، «حوادث بهار و تابستان ۱۳۶۰: بی‌کفایتی و عزل بنی‌صدر، ارتداد جبهه ملی و اهانت به قرآن، جنایات منافقین در شهرها، ترورآیت‌الله خامنه‌ای، شهادت بهشتی و یارانش، امام(ره) و مظلومیت بهشتی»، «حوادث بهار تا پاییز ۱۳۶۱: افشای تلاش قطب‌زاده برای توطئه علیه امام خمینی، آزادی خرمشهر، صدور قطعنامه ۵۱۴ شورای امنیت برای آتش‌بس میان ایران و عراق و مخالفت امام(ره) با آن، حمله رژیم صهیونیستی» و « بهار و تابستان ۱۳۶۸: حوادث پس از رحلت جانگداز حضرت امام خمینی و ماجرای پر فراز و نشیب انتخاب حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به مقام رهبری جمهوری اسلامی ایران» پرداخته شد.

شاخصی برای نجات از فتنه

مستند «شاخص» که سومین کار مستند محصول واحد مرکزی خبر بود، در دهه فجر سال 88 و پیرامون سیره رفتاری امام خمینی(ره) تولید و روی آنتن رفت. این مجموعه با پرداختی کاملا آزاد به عملکرد و فعل و قول امام خمینی(ره) در شرایط مختلف و پیرامون مسائل مهم، تلاش کرد تا دیدی شفاف‌تر از رهبر فقید جمهوری اسلامی ارائه کند. دیدی که عظمت شخصیت و بزرگی فکر و اندیشه ایشان را بنماید. این مستند با تکیه بر آرشیو صوتی، تصویری و اسناد مکتوب از حضرت امام خمینی(ره) با رویکرد فعل و قول حضرت امام(ره) در یازده محور، شخصیت و سیره این بزرگوار را مورد بازخوانی قرار داد: «امام(ره) و آمریکا، امام(ره) و آزادی، امام(ره) و بنی‌صدر، امام(ره) و استقلال، امام(ره) و فلسطین، امام(ره) و قانون، امام(ره) و جمهوری اسلامی، امام(ره) و مردم، امام(ره) و توطئه نفاق، امام(ره) و وحدت و امام(ره) و ولایت فقیه».

این مستند در یازده قسمت تولید شد و در دهه فجر سال 1388، همزمان با حماسه مردم مسلمان کشور در فرونشاندن غبار فتنه، پخش شد. می‌توان گفت این حسن انتخاب زمانی در پخش آن، باعث شد تا مردم بتوانند بهتر از قبل، خودی و غیرخودی را در کشور از هم تشخیص بدهند. گرچه برخی از جمله نوه حضرت امام(ره) انتقاداتی به ساخت این مستند داشتند، اما از همین باب بود که بسیاری از مسئولان کشور از جمله نمایندگان مجلس شورای اسلامی، صداوسیما را به خاطر تهیه و تولید این مجموعه ستودند.

فرهنگ، هنر و رسانه از دید امام خمینی

مستند جذاب دیگری که با محوریت اندیشه‌های امام خمینی(ره) در صداوسیما ساخته و پخش شد، مستند «یک نکته از هزاران» بود که در خرداد سال 1391 و به مناسبت سالگرد رحلت امام خمینی در 5 قسمت پخش شد. این مجموعه به بازخوانی اندیشه‌های امام خمینی (ره) در حوزه مسائل فرهنگی با بررسی رویدادهای دوران حیات ایشان اختصاص داشت.

در قسمت اول این مجموعه به مسائل فرهنگی در محورهای ضرورت تحول فرهنگی، لزوم زدودن فرهنگ غربزدگی درجامعه، پاسداری از نهال آزادی، دستور کار آموزش و پرورش، لزوم حجاب زن در جامعه، نامگذاری سال ۵۸ به سال فرهنگ، اهمیت نقش رادیو و تلویزیون در ترویج فرهنگ اسلامی، نگاه امام(ره) به مطبوعات، ماجرای روزنامه آیندگان و کیهان پرداخته شد.

در قسمت دوم این مجموعه ما شاهد بررسی مسائل فرهنگی در محورهای دانشگاه اسلامی، نظارت مردم بر مسئولین، پرهیز از اختلاف و مجادله، نقش فرهنگ‌سازی رادیو و تلویزیون، ریشه‌یابی انحرافات برخی مطبوعات، قرآن در صحنه زندگی، نگاه امام(ره) به هنر و موسیقی، مرزهای هنر از دید انقلاب اسلامی، نگاه امام(ره) به فیلم‌های ایرانی (از جمله تعریف حضرت امام(ره) از فیلم سینمایی گاو بعنوان یک فیلم خوش‌ساخت ایرانی) هستیم.

قسمت سوم مستند به مسائل فرهنگی در محورهای جایگاه ورزش از نگاه امام(ره) در دیدار با فوتبالیست‌ها (بخصوص دیدار ایشان با جمعی از اعضای باشگاه‌های پرسپولیس و استقلال)، فرهنگ استقامت، پرهیز از خودآرایی در مسئولان و فرهنگ خودانتقادی، دفاع از حقوق و حریم خصوصی مردم، حفظ فرهنگ عاشورایی، توصیه به مسئولان رادیو، تلویزیون و مدیران فرهنگی در عرصه فیلمسازی در مدت 15 دقیقه اختصاص دارد.

قسمت چهارم مستند دیدگاه امام خمینی ر ا در مورد مسائل فرهنگی در محورهای توجه به پابرهنگان، بُعد فرهنگی و هنری شخصیت امام(ره)، حساسیت به صدا و سیما، عدم دخالت سلایق شخصی در امر دین، شوق و طراوت امام روح الله در ماه‌های رمضان، پرهیز از تشریفات در تمامی امور، فرهنگ جبهه و جهاد، فرهنگ عفاف و حجاب بیان می‌کند.

آخرین قسمت این مجموعه به نگاه امام(ره) پیرامون مسائل فرهنگی در محورهای مراقبت از بیت‌المال، انتقاد از عرفان‌های کاذب، فرهنگ استقامت و مبارزه با آمریکا، مناجات و ادعیه ائمه اطهار(ع)، هنر متعالی و حقیقی، روح الله در خانواده، اجتهاد پویا و فقه سنتی، فرمان تشکیل بسیج دانشجویی و فرهنگ بسیجی می‌پردازد.

ظرفیت مغفول مانده

سیمای جمهوری اسلامی البته مستندهای دیگری هم پیرامون زندگی و افکار امام خمینی تولید و پخش کرد، همچنین در واحد مرکزی خبر مستندهای دیگری هم تولید شدند که می‌توان به نوعی آنها را به تفکر امام خمینی مربوط دانست. از آن جمله باید به مستندهای «صراط»، «ریزش‌ها و رویش‌ها»، «دفاع مقدس» و... اشاره کرد. این مستندها هرکدام به مناسبتی یا در دهه فجر، یا در سالگرد رحلت امام خمینی و یا به مناسبت هفته دفاع مقدس پخش شدند و همواره با استقبال مخاطبان روبرو بوده‌اند. این امر نشان می‌دهد هنوز صداوسیما می‌تواند از ظرفیت علاقه‌مندی مردم به موضوع امام خمینی برای ساخت مجموعه‌هایی که بتواند ایشان را با افکار و اندیشه‌های آن بزرگوار آشنا کند، استفاده نماید. علاوه بر مجموعه‌های مستند می‌توان به پخش منتخب سخنان امام خمینی(ره) پیش از اخبار و امثالهم اشاره کرد.

آیا این تلاش‌ها کافی است؟

شاید سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی در چهار پنج سال اخیر کارهای مستند درخور توجه و مهمی پیرامون امام خمینی(ره) ارائه داده باشد؛ ولی نمی‌توان این موضوع را نادیده گرفت که اولا دست صدا وسیما در این عرصه از فیلم و سریال خالی است و ثانیا در این سال‌ها صداوسیما غالبا رویکردی مناسبتی به امام خمینی داشته است. در ایام رحلت حضرت امام(ره)، دفاع مقدس و دهه فجر به یاد ایشان افتاده و در موردش سخن داشته است. یا هنگامی که در کشور زمزمه انتخابات بوده تلاش داشته تا از مقبولیت بی‌نظیر امام(ره) نزد مردم بهره برده و ایشان را به شرکت در انتخابات دعوت کند و نظرات امام(ره) در مورد انتخابات را منتشر کند. همه اینها یعنی اتفاقات مناسبتی، یعنی پرداختن مناسبتی به موضوع امام خمینی(ره). چیزی که باعث می‌شود ما به واسطه رویکرد خبری، نگاه‌های گذرا و روایت فاقد عمق، از دریای عظیم افکار و عقاید این مرد بزرگ محروم بمانیم.

نکته مهم‌تر آن است که این تلاش‌های صداوسیما در حوزه مستند خبری را نیز چندان نمی‌توان واجد ارزش‌های هنری دانست. این طبیعی است انتظار داشته باشیم برای رهبر یک جامعه، علاوه بر مستندهای خبری، مستندهای هنری قوی و قابل ارائه جهانی ساخته شود. حالا اگر در نوشتن فیلمنامه و تولید فیلم و سریال ضعف اساسی و عمده داریم، مستندها که می‌توانند به نجات این بحران بیایند.

بهتر است اشاره کنیم که در دوران هشت ماه غبار فتنه در کشور، چطور بیان نظرات امام(ره)، دیدگاه‌هایش در مورد فتنه و گروه نفاق به کمک مردم آمد. در سال 88 اتفاقات مشابه با سال‌های 58 و 60 از جمله هتک حرمت به عزای امام حسین(ع) سخنان امام خمینی را در عصر جدید انقلاب، شنیدنی‌تر و قابل درک‌تر نمود و به مردم در شناخت حق از باطل کمک کرد. این اتفاقات و کارهای خوب هرچند از صداوسیما سرزده ولی آنقدر معدود بوده که نمی‌توان سازمان مذکور را در این امر موفق دانست.

همچنان ضعیف در درس خمینی‌شناسی

حالا که کشور درگیر مسائل مختلفی است، زمانی که بزرگان کشور از مشکلات جمعیتی می‌گویند، زمانی که آمار ازدواج در کشور پایین آمده و رسومات غلط و آداب نابه‌جا وارد فرهنگ ازدواج شده، حالا که تولید دانش بومی و عرصه علوم انسانی به یک دغدغه جدی بدل شده و دانشگاه‌ها نیاز به خط فکری ناب دارند، متاسفانه صداوسیما از خلاقیت برای استفاده از افکار و اندیشه‌های امام(ره) و انتقال آن به سطوح مختلف جامعه ناکارآمد نشان داده است.

صداوسیمایی که می‌بایست به گفته امام(ره) دانشگاه باشد، اینک واحد ثابت خمینی‌شناسی ندارد. واقعا چرا به نظرات و افکار امام(ره) در باب ازدواج و جمعیت پرداخته نمی‌شود؟ چرا دیدگاه‌ها و راهنمایی‌های امام(ره) برای جوانان و نکته‌های نابشان به جوانان منتقل نمی‌شود؟ چرا افکار این مصلح بزرگ برای اسلامی‌سازی دانشگاه از بلندگوی صداوسیما فریاد زده نمی‌شود و در بازخوانی امام(ره) تنها به رخدادهای سیاسی و حاکمیتی کشور توجه می‌شود؟

باید اعتراف کنیم، صداوسیما نتوانسته از ظرفیت این دریای عظیم معرفت و اندیشه استفاده کند. نتوانسته اندیشه‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی امام(ره) را با گذر بیست و پنج سال بعد از فوت آن بزرگوار به خوبی نمایش دهد و این یعنی دانشگاه عمومی صداوسیما، در پرداختن به واحد فکر و اندیشه امام(ره) ضعیف بوده است.