تهران: رضا برجی: اگر مرتضی بود همه را زیر یک سقف جمع می‎کرد/ زرشناس: هایدگری بودن مرتضی دروغ محض است

حلقه‌وصل: رضا برجی در بیست‌وپنجمین سالگرد شهادت سید مرتضی آوینی با طرح کردن این پرسش که مرتضی اگر الان بود چکار می‎کرد و آیا اگر بود می‎گذاشتن که به اینجا برسد، گفت: اگر مرتضی یک ماه بیشتر می‎ماند خیلی وحشتناک می‎شد. در روزهای آخر حملات علیه مرتضی خیلی زیاد بود. روزهای آخر من از چیزی ناراحت بودم و وقتی پیش مرتضی گفتم که اذیت می‎کنند و... مرتضی در روزهای آخر به من می‌گفت پنج تا بیشتر برایم رفیق نمانده است. تعریف می‌کرد که برخی که با او مشکل داشتن برای اینکه موقع ورود یا خروج به حوزه با مرتضی روبه‌رو نشوند از در حافظ رفت و آمد می‎کردند. مرتضی سی چهل سال جلوتر از زمانه بود و اگر امروز بود همه را زیر یک سقف جمع می‎کرد. مرتضی جنگ را بستری می‏دانست که در آن هر کس دنبال کربلای خودش بود و درک کرده بود که جبهه بستری شده بود که نصف روز عاشورا دوباره تکرار شود. تعبیرش این بود که ما در جنگ از حریم دین دفاع کردیم. ماها عصبانی می‎شدیم ولی مرتضی مردانه ایستاد تا اجرش را گرفت و کربلای خودش را پیدا کرد.

سخنران بعدی مراسم شهریار زرشناس بود. زرشناس در سخنان خود به ابعاد شخصیتی و فلسفی و اعتقادی شهید آوینی پرداخت و مهم‎ترین ویژگی آوینی را متفکرِ انقلابیِ متعهدِ دوران گذار بودن او دانست. او در ادامه به تشریح غربت آوینی پرداخت و در آخر به چند شبه راجع به زندگی شهید آوینی پاسخ داد. آنچه در ادامه می‎خوانید متن جامع صحبت‎های شهریار زرشناس است.

مرتضی متفکر دوران گذار است

زرشناس: سعی می‌کنم درباره آن وجه از شخصیت و وجود مرتضی حرف بزنم که کمتر درباره‎اش صحبت می‎شود. مرتضی بسیجی بود، فیلمساز بود، نویسنده بود، هنرمند بود... اما یک ویژگی مهم در مرتضی بود که کمتر به آن توجه می‏شود. به نظر من این ویژگی مرتضی بستر اصلی تمام وجوه شخصیتی سید مرتضی است. مرتضی متفکرِ انقلابی متعهد دوران گذار است؛ یعنی با انقلاب اسلامی یک گذار تاریخی در مقیاس جهانی شروع شده و یک گذاری دیگر نیز در داخل کشور شروع شده است. اینها دو تا گذار هستند که دقیقا در مغز هم‎اند. باور مرتضی هم همین بود و بحثی که در مورد اصل توبه بشریت دارد و تاویلی که از انقلاب اسلامی می‌کند و آن را در برابر تمامیت غرب مدرن قرار می‌دهد، نشان دهنده همین رویکری است که بنده عرض کردم. فراتر از اعتقاد آوینی ما اگر نگاهی از منظر حکمت معنوی تاریخ به تحولاتی که عالم غرب مدرن در 100 سال اخیر از سر گذرانده بیندازیم، این موضوع را به خوبی درک می‎کنیم که عالم غرب مدرن در یک گذار تاریخی قرار دارد. این گذار از حدود سال‎های 1900 شروع شده است. از نشانه‎های این گذار ظهور اندیشه‎های پست مدرن است، ورود غرب مدرن به دوران بحران انحطاطی خود است و....

زرشناس: با انقلاب اسلامی در ایران ما هم یک گذار تاریخی شروع شده است؛ یعنی انقلاب اسلامی اعتراض عالم ایرانی اسلامی به سیطره نزدیک به دو قرن شبه‎مدرنیته بیمار است. غرب‏زدگی شبه‎مدرن تقریبا از اواسط دوران قاجار وارد کشور ما شد. از مشروطه به بعد غرب‏زدگی شبه‌مدرن به صورت‎بندی یا فرماسیون حاکم بر ایران بدل شد. غرب‏زدگی شبه‎مدرن که اداره سیاسی آن را می‎شود در رژیم پهلوی دید نتایج تلخ و فاجعه‎باری به بار آورد؛ بحران هویت ایجاد کرد، مشکلات اقتصادی پدید آورد، فقر و بی‎عدالتی پدید آورد، مناسبات اخلاقی و معیشتی مردم را به هم ریخت و نهایتا منجر به این شد که انقلاب اسلامی رستاخیز اعتراضی عالم ایرانی و اسلامی نسبت به این غرب‎زدگی شبه‌مدرن گشت.

در متن درگیری‎ غرب‎زدگی شبه‌مدرن و انقلاب اسلامی هستیم

زرشناس: انقلاب اسلامی می‎خواست بساط  غرب‎زدگی شبه‌مدرن را به هم بریزد، می‎خواست نقطه پایانی بر این تونل وحشت شبه‎مدرنیته بر ایران بگذارد. انقلاب اسلامی با به هم ریختن این بساط باید سامان جدیدی را جای آن می‌گذاشت و این روند نیازمند یک دوران گذار بود؛ یعنی ما باید یک دوران گذاری را از غرب‎زدگی شبه‎مدرن شروع می‌کردیم به سمت چشم‌اندازهای دینی و معنوی، به سمت ایجاد مدینه ولایی، به سمت آن چیزی که امروز به آن می‎گوییم تمدن نوین اسلامی می‎گوییم. این گذار به راحتی انجام نمی‎شود و مواجهه خاص خودش را دارد و یک کشاکش و درگیری‎ای بین غرب‎زدگی شبه‌مدرن و انقلاب اسلامی رخ می‎دهد. ما هنوز در متن این درگیری هستیم.

زرشناس: آوینی فرزند معنوی انقلاب اسلامی بود و به عنوان یک متفکر در متن این دوران گذار ظهور کرد و بالید. اگر این وجه از آوینی را نبینیم هنرمند بودن او را نمی‎فهمیم، فیلمساز بودن او را درک نمی‎کنیم. تمام وجوه دیگر شخصیتی آوینی به این وجه برمی‎گردد. منتها آوینی یک متفکر صرف خانه‎نشینِ خلوت‌گزینِ بی‌اعتنا به مسائل روز نبود. آوینی متفکر انقلابی بود که در متن حادثه حضور داشت. حقیقت تفکر هم همین است. تفکر در حقیقت خودش جمع نظر و عمل است. در دوره مدرن است که نظر از عمل جدا می‎شود و متفکران به برج‌عاج‌نشینان بدل می‎شوند. آوینی متفکر انقلابی دوران گذار است که نظر و عمل را جمع کرده است. از یک طرف در جمعه خونین مکه در متن حادثه است و از طرف دیگر اندیشه‌ها و پرسش‌هایی را طرح می‌کند و می‎کوشد به سوال‎هایی پاسخ دهد که انقلاب اسلامی با آن روبه‎روست. مرتضی آوینی مدیر بود، ولی نه مدیر بروکرات، نه مدیر لیبرال، نه مدیر اشرافی و نه مدیر نجومی‎بگیر. مرتضی آوینی ژونالیسم بود ولی حضم در ژورنالیست نشد، در روشنفکری حل نشد. مرتضی آوینی در همه جا متفکر انقلابی متعهد بود. روحیه بسیجی، اندیشه انقلابی و بصیرت متفکرانه این ویژگی‌هاست که مرتضی را خاص کرد.

در حوزه نظر همان جایی هستیم که مرتضی بود

زرشناس: ما در حوزه نظر هنوز در همان جایی هستیم که مرتضی بود. هنوز سوال‎های مرتضی سوال‎های روز ماست و پاسخ‎های مرتضی هم پاسخ‌های روز است. منتها این مدیران نئولیبرال، این مدیران شبه‎مدنیست، این مدیران نجومی‏بگیر، نه فقط توان اندیشمندی ندارند بلکه دغدغه انقلابی هم ندارند که بروند بر روی این نسخه‎ها اشتهادی کار کنند، بازسازی کنند و مسیر را ادامه دهند. ما با مدیرانی روبه‎رو هستیم که در فضای بروکراتیک اسیر نسخه‎ها نئولیبرال غربی هستند، منش آنها هم اشرافی است، اهل اندیشه هم نیستند. مرتضی در این فضا دچار غربت می‏شود. البته مرتضی در همان دوران هم غریب بود. چون پیشرو بود و پیش‎تر را می‎دید. اگر حضرت امام خامنه‎ای از مرتضی آن‎طور تجلیل نمی‎کرد امروز هیچ کس قدر مرتضی را نمی‏شناخت. غربت مرتضی هم به جهت روحیه بسیجی‎اش بود، هم به جهت تعهد انقلابی‎اش بود و هم به جهت بصیرت متفکرانه‎اش بود. وجه سوم مرتضی را خیلی غریب می‎کرد. چون متفکران امروز هم غریب هستند.

آیا مرتضی در اواخر عمر خود به دوران روشنفکری بازگشته بود؟

زرشناس: امروز روشنفکرها عجیب دارند شبه‎افکنی می‎کنند که گویی مرتضی در اواخر عمر خود به دوران روشنفکری بازگشته بود. پارسال ماهنامه مهرنامه پرونده‎ای کار کرد که بتواند این مدعا را ترویج کند. من تا چهارشنبه غروب که مرتضی فرداش رفت فکه و جمعه شهید شد با او بودم. اگر به آثار آوینی نگاه کنید یک سطر نوشته پیدا نمی‎کنید که بوی عدول از انقلاب یا عبور انقلاب بدهد. تمام آثار مرتضی نشان می‎دهد که او تا لحظه آخر یک آدم انقلابی بود. مرتضی غروب چهارشنبه هنگام خدافظی به من گفت: شهریار می‎دانی من دارم به کجا می‎روم، دارم می‏روم فکه؛ جایی که فرشتگان ارواح شهدا را از زمین به آسمان می‎بردند. کدام روشنفکری به مرگ، شهادت، جنگ و دفاع مقدس اینطوری نگاه می‎کند؟ مرتضی از روشنفکری عبور کرده بود و خودش می‎گوید من از انتهای یک راه طی شده با شما سخن می‎گویم.

هایدگری بودن مرتضی دروغ محض است

زرشناس: شبه دیگر در مورد مرتضی این است که دائم می‎گویند مرتضی هایدگری بود. مرتضی هایدگری نبود. مرتضی خودش می‎گفت این تفسیر و بحث‎هایی که راجع به اومانیسم دارد از قصه آفرینش در قرآن گرفته است. مرتضی تفکر خودش را تحت تاثیر قرآن و امام خمینی(ره) می‎دانست. البته با اندیشه‎ها هایدگر هم آشنا بود. هایدگر منقد مدرنیته است ولی به تاریخ غرب تعلق دارد. آوینی اهل نظر بود و طبیعی بود که اینها را بشناسد و ممکن هم بود که در یک جاهایی به مطالب هایدگر ارجاع داده باشد. این هایدگری بودن نیست اینها مغالطه است. هایدگری بودن آوینی دروغ محض است.