تهران: در سینمایی که فاقد گونه و ژانر است، نمی‌توان به دنبال سینمای دفاع مقدس بود

به گزارش حلقه وصل، نخستین نشست پدیدارشناسی سینمای ایران با موضوع سینمای دفاع مقدس با سخنرانی محمدتقی فهیم منتقد سینما و مستندساز و نویسنده و مریم سادات نقیبی پژوهشگر هنر، مترجم، متخصص در زمینه ژانرشناسی سینمای دفاع مقدس در حوزه هنری برگزار شد.

محمدتقی فهیم نخستین سخنران این نشست تخصصی بود. وی با اشاره به دلایل مختلفی عدم توفیق سینمای دفاع مقدس در سال‌های اخیر، اظهار کرد: خیلی‌ها در این میدان هستند و بودند که می‌خواهند از امکانات بهره ببرند و باعث می‌شد فرصت‌ها در اختیار کسانی قرار بگیرد که حقشان نبوده است. بیش از سینماگران، مدیران از عنوان سینمای دفاع مقدس استفاده کرده‌اند و مناصب مختلف را گرفته اند و بودجه‌هایی را در این قالب دریافت کرده‌اند و در خدمت فعالیت‌های حزبی و گروهی خود درآورده‌اند.

وی افزود: عنوان سینمای دفاع مقدس به جز برهه‌هایی مورد استفاده‌های غیر سینمایی قرار گرفته است. سینمای دفاع مقدس جدایی از سینمای ایران نیست و اگر بخواهیم بررسی کنیم و مکث کنیم در سینمای دفاع مقدس، به بیراهه رفته‌ایم. اگر مشکل سینمای ایران حل نشود، مشکلات سینمای دفاع مقدس هم حل نخواهد شد.

این منتقد سینما با تاکید بر اینکه امروز کل سینمای ایران، مسئله است، عنوان کرد: اگر سینمای ایران بر همین مدار ادامه راه بدهد، دیگر سینمای دفاع مقدس جایی در این جریان ندارد. ما شاهد سینمایی تحت عنوان سینمای اجتماعی (به ظاهر که من آن را شبه اجتماعی می نامم) و همچنین سینمای کمدی نازل و فرومایه و کاملا رد شدنی هستیم. البته بحث من درباره استثناها نیست.

وقتی سینما این هست، دیگر نمی‌توان انتظار داشت که سینمای دفاع مقدس، قابل استفاده شود. اگر قرار باشد به سینمای خوب جنگی و ارزشمند دفاع مقدس برسیم، به قد و قامت سینمای دفاع مقدس دهه 60 تا اوایل دهه 70 برسیم؛ نیازمند دگرگونی در سینمای ایران هستیم. به طوری که به شکل کامل تبدیل به سینمای جمهوری اسلامی ایران شود.

وی تصریح کرد: در سینمایی که فاقد گونه و ژانر است، نمی‌توان به دنبال سینمای دفاع مقدس بود. سینما در ایران ژانر و گونه نیست. اما وقتی به سینمای ژانری و متنوع از گرایش‌ها و رویکردهای مختلف برسیم، فی‌نفسه سینما، نیازمند دفاع مقدس خواهد بود. ما نه تریلرهای حادثه ای، نه جنایی، نه وحشت و حتی ملودرام های صحیح نداریم و این سینما در کلیت خود فاقد ژانر و تنوع است. اگر برخی از فرصت ها یا فرصت طلبی ها نبود، همین تعداد فیلم سینمای دفاع مقدس را هم شاهد نبودیم.

فهیم همچنین گفت: در سینمای امروز کشورمان، انسان برای نبود سینمای دفاع مقدسی که می‌تواند تامین کننده درک و فهم همه آدم ها باشد، تاسف می‌خورد. ما درباره گونه ای صحبت می‌کنیم که هنوز در جهان می درخشد. متاسفانه یک دهه است که تنها گونه متولد شده پس از انقلاب اسلامی را کنار گذاشته ایم. در حالی که سینمای دفاع مقدس، گونه‌ای است که به عنوان ژانر جمهوری اسلامی ایران شناخته می‌شود و همه منتقدان قبول دارند ژانر دفاع مقدس متعلق به ایران و متولد بعد از انقلاب اسلامی است.

این منتقد سینما اظهار داشت: در سینمای دفاع مقدس حدود 250 فیلم ساخته شده است. اما متاسفانه کمتر از 20 فیلم از این آثار قابل دفاع هستند. برخی از این فیلم ها در دوره خود قابل دفاع بودند و به حضور مردم در جبهه ها کمک می کردند. طی این سال‌ها تعداد کمی، در فهرست فیلم های ارزشمند دیده ایم. در این ارزش‌گذاری می توان بخش مخاطب پسندی و گیشه سینمای دفاع مقدس را هم ببینیم.

وی در بخش دیگری از سخنانش گفت: دفاع مقدس با جنگ تفاوت ماهوی داشته است و سینمایی تحت عنوان سینمای جنگ اساسا در دفاع مقدس ما مفهومی به شکل جهانی ندارد. به همین دلیل بخشی از فیلم هایمان مانند «یک خانواده محترم» به شکل پلشتی باعث شدند جنگ زیر سوال برود.

فهیم با بیان اینکه اگر سینمای ایران را از فقر، لاغری و این مسمویت نجات ندهیم، سینمای دفاع مقدس به تنهایی به جایی نخواهد رسید، افزود: شاید تعدادی فیلم تولید شود و کسانی هنوز از این زمینه‌ها برای کسب بودجه استفاده کنند، اما انتظاری که از سینمای دفاع مقدس داریم محقق نخواهد شد.

این منتقد سینما خاطرنشان کرد: بر این باورم که سینمای دفاع مقدس ژانر است و البته همان ژانر سینمای جنگ است. اما به دلیل مولفه هایی که خاص جنگ تحمیلی ایران و عراق است، از آن به عنوان سینمای دفاع مقدس یاد می‌کنیم. دفاع یکی از ویژگی های رویکرد ما در سینمای جنگ است. ژانر آنجایی تثبیت می‌شود که از المان‌های دائمی در آن استفاده شود. نورپردازی ها، بازی ها، نماها و بسیاری ویژگی‌های دیگر در ژانر وحشت با ژانر وسترن و ژانر جنگ و ... متفاوت است. بسیاری از مسائلی که خاص رزمندگان و جبهه‌های ما در دفاع مقدس بوده است، در سینمای دفاع مقدس دیده می‌شود. ناجی رزمندگان ما در جبهه‌ها بحث معنویات است و در اینجاست که اتفاق مهم تشکیل دهنده هر اثری شکل می‌گیرد. بحث ایثار در کلیت سینمای دفاع مقدس اتفاق درخشان در تحول آدم ها و سینما است و این سینما تبدیل به ژانر می‌شود.

مریم سادات نقیبی، پژوهشگر هنر، مترجم، متخصص در زمینه ژانرشناسی سینمای دفاع مقدس با ارائه توضیحاتی درباره پایان‌نامه کارشناسی ارشد با موضوع بررسی نظریه های ژانر با سینمای جنگ تحمیلی ایران، اظهار کرد: واژه ژانر برای من همیشه پدیده مبهمی بود، به ویژه قرار گرفتن آن در کنار برخی فیلم های ایرانی.

وی ادامه داد: سینمای جنگ تحمیلی ایران در مضمون، پیشینه ای تا پیش از زمان شروع دفاع مقدس ندارد. اما به نظر می رسد بعد از شروع جنگ تحمیلی، به بیان هنری خاص خود دست پیدا کرد. به همین دلیل این دغدغه باعث شد ایده ژانر دفاع مقدس گرد این موضوع شکل بگیرد.

نقیبی همچنین گفت: پیشینه پژوهش من مربوط به مطالعه برخی مقالات و کتاب های ژورنالیستی می شود که در همه آن‌ها، سینمای دفاع مقدس را ژانر جنگ دانسته‌اند و تنها اظهار نظر مخالف که برای این گذاره دلیل می‌آورد، صحبت های آقای نفیسی است که می‌گویند برای اینکه ژانر تشکیل شود، فیلم ها باید فراتر از اشتراکات روایی و مضمونی به هم نزدیک باشند و یک ساختار بافتی را تشکیل بدهند.

وی با تاکید بر اینکه سینمای دفاع مقدس در ایران با مفهوم ژانر شکل نگرفته است، عنوان کرد: نظریه‌پردازان ژانر بیشتر در ساختارگرایی کار کرده اند تا نسبتی از فرهنگ عامه را تفسیر کنند. معمولا در نظریات ساختارگرایی ژانر گرایش های فراتاریخی وجود دارد. همچنین نظریه پردازان در دهه 60 و 70 دو کارکرد آیینی و ایدئولوژیک برای ژانر قائل شدند. اهمیت سیستم ژانری این است که تمام وجوه سیستم فیلم را توضیح بدهد نه اینکه به برخی از ویژگی های فیلم ها رجوع کنیم.

این پژوهشگر هنر تصریح کرد: سینمای جنگ ایران مانند همه سینماهای جنگ جهان دچار چندپارگی و پیوند زدن و در هم رفتن همه این حوزه هاست و زیرساخت‌های متعددی دارد.

وی اظهار داشت: برخی فیلم ها که تم دفاع مقدسی و یا گفتمان دفاع مقدسی دارند را در مطالعه ژانری قرار ندادیم؛ چرا که مناقشات رایج ژانری وجود دارد که باید از آن‌ها دوری می‌کردیم. تنها فیلم‌هایی که محتوای آرمانی دارند را برای تحلیل مناسب می دانستیم. معتقدم سینمای دفاع مقدس به سبب رویکر آیینی باعث شد سینمای ایران، از ایدئولوژیک شدن صرف نجات پیدا کند.

نقیبی با اشاره به اینکه 50 فیلم را به عنوان آثار ژانر دفاع مقدس انتخاب کرده است، گفت: به دلیل اینکه سینمای ما استودیویی نیست، نمی توانیم توقع داشته باشیم تعداد بالایی فیلم دفاع مقدس داشته باشیم.