چرا توافق پوتین و رئیسی راهبردی است؟

به گزارش حلقه وصل: مراسم امضای سند احداث خط ریلی راهبردی رشت - آستارا به‌صورت ویدئو کنفرانس با حضور سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری اسلامی ایران و  ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور  فدراسیون روسیه برگزار شد.

پوتین گفت: «افتتاح کریدور رشت‌-آستارا بعد از ۲۰ سال امروز درحال انجام است. تصمیم اصولی برای انجام این کار مشترک از جولای ۲۰۲۲ در تهران آغاز شد و امروز این ایده عملی می‌شود. هدف اتصال مستقیم و بدون وقفه بنادر روسیه در حاشیه دریای بالتیک به شهرهای بندری ایران در حاشیه خلیج فارس است.»
 

رئیسی گفت: «مسیر شمال جنوب برای همه کشورهای منطقه مفید خواهد بود این مسیر یک جلوه از دوستی همگرایی تجاری و اقتصادی است.»
 

اما ماجرا چیست؟

 توافقنامه ایجاد کریدور حمل ونقل بین‌المللی شمال - جنوب (INSTC)  به ابتکار سه کشور هند، ایران و روسیه در سال ۲۰۰۱ منعقد شد. هدف، تسهیل حمل و نقل کالا بین هندوستان و منطقه جنوب آسیا با منطقه آسیای مرکزی، قفقاز، کشورهای حوزه بالتیک و اروپا بود. مهمترین نکته این کریدور چند مسیره «عبور آن از خاک ایران» است. اما این کریدور تاکنون مورد بهره برداری جدی قرار نگرفته بود. این کریدور دارای ۳ مسیر است:

• بال غربی: هند - ایران - آستارا (آذربایجان) - روسیه - شمال اروپا
• مسیر میانی: هند - ایران - دریای خزر - بندر آکتائو (قزاقستان) یا بنادر روسیه (نظیر آستراخان)
• بال شرقی: هند - ایران - کشورهای آسیای مرکزی (ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان) - روسیه
   

بال میانی و غربی کریدور شمال - جنوب (INSTC)

چندین دهه بود که کانال سوئز نقش اصلی اتصال غرب و شرق جهان را ایفاء می‌کرد. برهمین اساس، کریدورهای عبوری از ایران که روزگاری با راه اندازی سوئز از معادلات حذف شده بودند، مجدداً درحال احیاء هستند. این موضوع پس از مسدود شدن کانال سوئز بر اثر گیر کردن کشتی غول پیکر Ever Given به سرخط رسانه‌ها بازگشت و با وقوع جنگ روسیه - اوکراین به اوج خود رسید.
 

ورودی کانال سوئز از دریای سرخ |«Ever Given» کانال را بست | تاریخ: فروردین ۱۴۰۰

عکس ماهواره‌ای از موقعیت «Ever Given»| منبع: Maxar Technologies

آغاز جنگ اوکراین از روز ۵ اسفند ۱۴۰۰ موجب شد مرزهای غربی روسیه به طور کامل مسدود شود. کشورهای مجاور غربی روسیه، حتی مانع دسترسی روس‌ها به کالینگراد _منطقه جدافتاده از سرزمین اصلی روسیه_ می‌شوند. کل حریم هوایی قاره اروپا به روی هواپیماهای روسی نیز بسته است.

ممنوعیت ورود کشتی‌های روس به بنادر اروپا نیز مزید بر علت شده است. یک‌سوم واردات و صادرات دریایی روسیه نیز از بندر سنت پترزبورگ انجام می‌شد که کشورهای مجاور این مسیر دریایی عضو ناتو هستند. دریای سیاه نیز به دلیل جنگ اوکراین امن نیست، از طرفی، تنها راه خروج از این دریا تنگه داردانل ترکیه (بخوانید ناتو) است. این بدان معناست که عملاً ناوگان روسیه در دریای سیاه محصور خواهد شد. لذا قریب به دو سال است که این کریدور از اهمیت مضاعفی برخوردار شده است.
 

کشورهایی که کریدور هوایی و زمینی به روی روسیه بسته‌اند | منبع: BBC

اهمیت کریدور شمال - جنوب چیست؟

در کتاب «صلح کردند تا جنگ بماند» نقلی از «جان مَکیندِر» از بنیانگذاران علم ژئوپلیتیک درباره مزیت کریدورهای زمینی نسبت به مسیرهای دریایی آمده است: «قطار دشمن (آلمان) فاصله ۲ نقطه را در سریع‌ترین زمان ممکن طی می‌کند و نیرو/مهمات را به مقصد می‌رساند. در حالیکه ناوگان بریتانیا به آهستگی مسیری دایره‌ای را بر گرد قاره اروپا طی می‌کرد و بسیار دیرهنگام وارد  صحنه می‌شد.»

کریدورهای زمینی مضاف بر سرعت حمل و نقل، از منظر اقتصادی نیز سودآور است. به عنوان نمونه؛ ظرفیت ترانزیتی ایران قابلیت درآمد ۲۰ میلیارد دلار در سال و ایجاد ۱/۰۰۰/۰۰۰ فرصت شغلی را دارد. ^[1] عدد مذکور تقریباً معادل ۲۰% کل بودجه سالانه ایران است.
 

مقایسه مسیر سوئز (نارنجی) و بال میانی کریدور INSTC (خط چین و قرمز)

روسیه عددی بالغ بر ۴۰۰ میلیارد دلار صادرات سالانه دارد و حدود ۲۰۰ میلیارد دلار هم کالا وارد می‌کند.

از طرفی، طبق برآورد PWC، هندوستان سال ۱۴۲۸ بالاتر از آمریکا در جایگاه دوم اقتصاد جهان قرار خواهد گرفت و  ۱۵% از مجموع تولید ناخالص داخلی (GDP) کل دنیا را به خود اختصاص خواهد داد. این عدد یعنی اقتصاد هند به تنهایی بزرگتر از اقتصاد ۲۷ کشور اتحادیه اروپا خواهد شد. لذا زمان و هزینه انتقال کالا مولفه‌‌ای مهم در تجارت هند و دیگر قدرت‌های اقتصادی آسیا به شمار می‌آید.
 

۱۰ قدرت برتر اقتصادی جهان در سال ۲۰۵۰ | منبع: PwC

از طرفی، کشورهای محصور درخشکی (Landlocked) آسیای مرکزی می‌توانند کالاهای صادراتی و وارداتی خود نظیر نفت، گاز طبیعی و فلزات خود از طریق سواحل جنوبی ایران منتقل کنند. زیرا ناتو در صورت عضویت نهایی سوئد و فنلاند، بر دروازه‌های غربی روسیه و نیز کریدورهای دریایی بالتیک و دریای سیاه مسلط خواهد شد. اتحادیه اقتصادی اوراسیا شامل پنج کشور روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان مالک ۲۰% تولید گاز و ۱۵% تولید نفت جهان هستند.^[3] این اتحادیه یکی از شرکای اصلی تجاری هندوستان به عنوان ابرقدرت آینده اقتصاد جهان است.
 

وسعت مجموع ۵ کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU)

امّا «عدم دسترسی مستقیم»، یکی از نقاط ضعف تجارت هند و جمهوری‌ های استقلال یافته از شوروی است. کانال سوئز نیز که برای چندین دهه حلقه اتصال غرب و شرق جهان بود، اکنون هزینه و زمان آن افزایش یافته است.

حجم تبادل کالا از کریدور شمال - جنوب ۲۰ تا ۳۰ میلیون تن برآورد شده و ۳۰% ارزان‌تر و ۴۰% سریع‌تر از کانال سوئز خواهد بود. به عنوان نمونه؛ زمان ارسال محموله‌ از دریای بالتیک به هند با استفاده از کریدور شمال - جنوب به  ۱۸ روز می‌رسد، درحالیکه همین محموله از کانال سوئز ۶۰ روز به طول می‌انجامد. از طرفی، به دلیل منازعه دیرینه پاکستان - هند و فقدان امنیت در خاک افغانستان، طبیعتاً استفاده از همسایگان شرقی ایران برای هندی‌ها میسر نیست.

لذا کریدور سه مسیره «شمال - جنوب»، مسیری امن، سریع و کم هزینه برای ارتباط هند با افغانستان، آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه می‌باشد. اکنون فرصتی بی‌نظیر به وجود آمده تا ایران به نقطه اتصال کشورهای استقلال یافته از شوروی به آب‌های گرم نیمکره جنوبی و نیز هندوستان به روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز تبدیل شود. ایران تنها حلقه اتصال بی‌واسطه کشورهای حاشیه دریای کاسپین به اقیانوس هند و شیخ نشینان خلیج فارس است. 
 

تحریم، سلاح اصلی آمریکا برای مقابله جمهوری اسلامی ایران بود. امّا بندر چابهار به عنوان «بزرگترین بندر اقیانوسی ایران» هیچگاه در لیست ۱۷۰۰ تحریم اعمالی علیه ایران قرار نگرفت. دلیل آن نیز، اهمیت جغرافیایی چابهار برای ترانزیت کالاهای هند بوده است. همین موضوع باعث شد دولت آمریکا کوچکترین اقدامی در جهت تحریم این بندر استراتژیک انجام ندهد.

فعال شدن کریدور شمال - جنوب خط بطلانی بر تحریم‌های آمریکا خواهد شد. از طرفی، چین برای احیاء جاده ابریشم از مسیر ایران مُصِر خواهد شد و منجر به رقابت هند و چین به عنوان ۲ غول اقتصادی آینده جهان بر سر بهره‌برداری از موقعیت ژئواستراتژیک ایران جهت ترانزیت کالا به کشورهای ثالث و سرمایه‌گذاری در بنادرمان می‌شود.

حلقه مفقوده مسیر ۷۲۰۰ کیلومتری بال غربی کریدور شمال - جنوب، همین مسیر ۱۶۰ کیلومتری راه آهن رشت - آستارا است.  توافقنامه امروز احداث راه آهن رشت _ آستارا با حضور ویدئو کنفرانسی روسای جمهور ایران و روسیه منجر به تکمیل بال غربی کریدور شمال - جنوب و اتصال جنوب آسیا به شمال اروپا خواهد شد.