تهران: از «ترانه سرایی» تا سرودن «شعر هیئت» با محمدمهدی سیار+عکس و فیلم

به گزارش حلقه وصل، هفدهمین محفل شعر قرار با حضور محمدمهدی سیار ،فضه سادات حسینی و جمعی از شاعران و علاقه مندان این حوزه برگزار شد.

محمد مهدی سیار در یکم تیر ماهِ سال 1362 در شهر فسا ی استان فارس متولد شده اند، ایشان در دانشگاه امام صادق (ع) و همچنین دانشگاهِ تربیت مدرس تحصیل کرده اند و شاعر و ترانه سرا نیز هستند و همچنین در دانشگاه تدریس می کنند.

حسینی: آقای سیار لطفا از کودکی و حال و هوای استان فارس و شیراز و تاثیر آن بر دنیای شعرِ خود برای ما صحبت کنید و چه شد که به تهران آمدید؟

شعر برای خودش ماجرا و زندگی دارد و هر شعری دارای قصه ای متفاوت است، و مانند زندگی برای هر کسی مسیر خاص خودش را طی کرده است تا آن فرد را انتخاب کند برای شاعر شدن. هنگامی که شعری توسط فردی سروده می‌شود، فرد بی اختیاری و غیر ارادی بودنِ شعر را که یک بارغه ای از فراتر رفتن از روزمرگی و عالم مادی است، حس می‌کند.

حسینی: از مسیری که خودتان در شعر طی کرده اید برای ما بگویید. از چه زمانی شاعر شدید؟ خودتان قصد داشتید تا شعر بسرایید و یا به صورت ناگهانی این توانایی را در خود کشف کردید؟

موردی که هر فرد ایرانی در ابتدای راه درک می‌کند، کشف طبع موزون در خودش است. یعنی فرد در ابتدا کشف می‌کند که طبع موزون دارد، و این طبع موزون اولین پله برای شروع این مسیر طولانی و پیچیده و غیر قابل پیش بینی است. طبع موزون، مقوله  سخت و پیچیده ای نیست و اگر هر کسی به خودش توجه کند و از خودش بخواهد این طبع موزون را در خود پیدا خواهد کرد و خواهد توانست شعر بسراید، حتی برای کسی که تا کنون هیچ تلاشی برای سراییدن شعر انجام نداده باشد بسیار عجیب و جادویی به نظر خواهد رسید که شاعرها چطور می توانند کلمات را به گونه ای کنار هم بچینند تا هم جمله حالت طبیعی خودش را حفظ کند و هم دارای ریتم و وزن باشد و بتوان با آن ضرب گرفت و بر روی آن موسیقی پیاده کرد. برای برخی که تا کنون در زمینه شعر سرایی تلاشی نکرده است سوال پیش می آید که فردوسی چگونه توانسته است 60 هزار مصرع شاهنامه را با یک ریتم ثابت بر اساسِ فعولُ فعولُ فعولُ فعول و یک ترتیب کاملا حساب شده از هجای کوتاه و بلند بسراید و تا به این اندازه قصه و استوره و افسانه و حکمت را در هم بیامیزد و حتی تعداد هجا های آن قابل تعمل است و از همان ابتدای به نام خداوند جان و خرد از 11 هجا استفاده شده تا به آخر. هجاهای کوتاه و بلند نیز متناظر یکدیگر قرار دارند و هنگامی که ابیات آن را می‌خوانیم می‌توانیم ریتم آن را بنوازیم. ترانه سرایی برای من نیز توسط ریتم شروع شد.

ترانه سرایی از جایی برای من جدی شد که یک معلم پرورشی اهل فسا که قاری قرآن و مداح اهل بیت و با سواد نیز بود و هم اکنون استاد دانشگاه است، در یک جلسه  شعری که من به صورت اتفاقی به همراه یکی از دوستانم در آن حضور پیدا کردم. قبل از آن نیز گاهی شعر می سرودم و اوایل مقطع راهنمایی بودم که بر اساس همان ریتم و وزن شاهنامه شعر می سرودم و حس می کردم که می توانم این ریتم را ادامه دهم. برای آقای محمد حسین تقوایی به تازگی معلم شده بودند و آن جلسه  شعر را می گرداندند شعرهایم را خواندم و ایشان به وزنِ نادرستِ یکی از شعرها اشاره کردند و فرمودند که اگر قصد داری وزنِ شعرهایت درست باشد از تنبک استفاده کن و ریتمِ آن را بنواز. با همین سرنخی که به من دادند شعله ی سرودن ِ شعر در من گر گرفت و تقریبا در سرودنِ شعر راه افتادم و در سن 12-13 سالگی به صورت جدی تر این معقوله را دنبال کردم و وارد دنیایی شدم که در ابتدا تصور می کردم بخشی از زندگیِ من است اما شعر به گونه ای است که به مرور دایره  دوستانی که با آنها رفت و آمد داری را مشخص میکند و دایره  مطالعات را نیز مشخص می کند که چه کتاب هایی بخوانی و دایره همه ارتباطات و روابط را تعیین می کند و کم کم دیگران فرد را به عنوان شاعر می شناسند. به خاطر دارم اواخر دوره  راهنمایی و اوایل دبیرستان بودم که در همان انجمن کوچکی که در زاهد شهر که نیم ساعت با شهر فسا فاصله دارد، بنا بر این شد تا شب شعر بزرگی در شهر راه اندازی کنیم و مسئول انجمن مجریِ آن شد و من نیز کمک مجری. پس از آن بود که دیگر ما را در شهر به شاعری می شناختند. اتفاق مهمی که برای من رخ داد این بود که در همان ابتدای راه موفقیت های ملی با من همراه شدند. در سال اول دبیرستان یکی از اولین شعرهایی که سروده بودم در مسابقات دانش آموزی کشوری رتبه ی اول را کسب کرد که در کتاب «بی خوابی عمیق» نیز به چاپ رسیده است. قبل از چند مورد رباعی سروده بودم اما این شعر از اولین اشعارِ بلند من بود. پس از آن دیگر در سروده هایم، خبری از قطعه نبود تا کتابِ رودخانی که در آن یک قطعه ی کوتاه موجود است. شعری که جایزه گرفت. «مالک رسیده است به آن خیمه  سیاه تنها 3 چهار گام، نه این گام آخر است» ماجرای رسیدن مالک اشتر به خیمه  سیاه در جنگ سفین که بسیار ماجرای دراماتیکی است و زمانی که من آن را سرودم، هنوز سریال امام علی ساخته نشده بود. این ماجرا بسیار شگفتانه و شاعرانه است، مالک اشتر می‌فرمایند «که من با شمشیرم چوب های خیمه  معاویه را می‌زدم و یک مرتبه از خود سپاه امیرالمومنین به قدری حضرت را تحت فشار قرار دادند که حضرت خودشان دستور بازگشت می دهند». در این اتفاق، هم حماسه وجود و هم تراژدی و هم تاریخ وجود دارد و بسیار عجیب و غریب است که پیغامِ بازگشت به فرمانده ای برسد که تا مقابل خیمه  دشمن رسیده است.

مالک رسیده است به آن خیمه  سیاه

تنها 3 چهار گام، نه این گام آخر است

اما صدای کیست که از دور میرسد

گویا صدای ناله ی برگرد اشتر است

این ناله ی ضعیف و گرفته ازآنِ کیست

من باورم نمیشود از حلق حیدر است

مالک رها کن آن سوی میدان و بازگرد

این سو پر از معاویه های مکرر است

این کوفیان فریب که را خورده اند

هان از شام نیز روز تو کوفه سیه تر است

امروز پاره پاره ی قرآن به نیزه هاست

فردا سری که قاریِ آیات پر پر است

حتی عدیل طاقت عدلم نداردا

من یوسفم که است با من برادر است

من یوسفم تو یوسف بی چاه دیده ای؟

این چاه های کوفه عجب گریه پرور است

شعری که برای شما خواندم را 20 سال پیش در حدود سال 75-76 سرودم و به لطف خدا در مسابقات دانش آموزی که استاد خلیل عمرانی از مدیران برگزاری آن رقابت ها بودند بسیار این شعر را پسندیده بودند و در نهایت اعلام کردند که این شعر رتبه ی اول را در کشور کسب کرده است. قدری گذشت و سرودن شعر برایم جدی تر شد و فضای شعری که در فسا در آن زمان حاکم بود بسیار فضای پویا و خوبی بود. در انجمن 7-8 ده نفری که در زاهد تشکیل داده بودیم، از شاعر سپید سرای روشن فکر در آن حضور داشتند تا غزل سرای با سبک مدرن و کهن سرا، در واقع تمامی گرایشات فکری و ادبی مختلف در آن انجمنِ چند نفری، حضور داشتند و یکدیگر را نقد می کردیم و به یکدیگر کتاب معرفی می کردیم.

حسینی: در مقطع دبیرستان به چه رشته ای مشغول بودید؟

-مدرسه ای که من محصل آن بودم رشته ی انسانی نداشت و در آن مدرسه فقط میتوانستیم در رشته ی ریاضی و تجربی تحصیل کنیم و من در آن زمان رشته ی ریاضی را انتخاب کردم.

حسینی: چه اتفاقی رخ داد که از رشته ی ریاضی به فلسفه تغییر رشته داید؟

-من به ریاضی و علوم جدید مانند فیزیک علاقه ی زیادی داشتم و همچنان نیز علاقه دارم. وقتی کنکور دادم نیز رشته ی مهندسی برق قبول شدم و به صورت همزمان به فلسفه نیز علاقه داشتم.

حسینی: آیا توسط مطالعات فلسفی به فلسفه علاقه مند شدید؟

بله. پدر من معلم است و در رشته ی معارف اسلامی تحصیل کرده بود و از بخت من در منزل یک قفسه پر از کتاب داشتیم. یک دوره ی کامل از کتاب های شهید مطهری، یک مجموعه ی کاملِ حدیثی شیعه، چند دوره تفسیر المیزان و نمونه و... در منزل بود و بعد از فوتبال، یکی از سرگرمی های من کتاب بود. به فلسفه علاقه مند شدم و معتقد بودم که فلسفه دانش بسیار مهمی است و تنها دانشی که ارزش دارد تا عمرمان را برای آن صرف کنیم دانش فلسفه است. در یک رفت و برگشت هایی هم در دانشگاه امام صادقِ تهران در رشته ی فلسفه ثبت نام کردم. دانشگاه امام صادق تنها دانشگاهی بود که این امکان در آن وجود داشت تا بتوانیم با دیپلم ریاضی در رشته ی فلسفه تحصیل کنیم. و هم در دانشگاه شهید عباس پور، دانشگاه صنعت آب و برق در رشته ی برق ثبت نام کردم. در دانشگاه امام صادق به من گفتند که میتوانیم یک نیم سال در رشته ی مورد نظر تحصیل کنیم و اگر بعد از این نیم سال به آن رشته علاقه مند نشدیم امکان انصراف وجود دارد و میتوانیم به همان رشته ای که در کنکور قبول شدیم بپردازیم. من با تصور این موضوع در همان دانشگاه امام صادق به تحصیل پرداختم و به رشته ی فلسفه علاقه مند شدم.

حسینی: آشنایی شما با آقای مطیعی و آقای عرفان پور از همان ابتدای مسیر شکل گرفت و یا بعدها این ارتباطِ کاری و شعری شکل گرفت؟

قبل از ورود به دانشگاه تصمیم داشتم که وارد هر دانشگاهی که شدم یک انجمن ادبی تشکیل دهم اما وارد دانشگاه امام صادق که شدم در همان ابتدا یک پلاکارد دیدم که در آن خطاب به فاضل نظری، علی محمد مودب و سیدرضا محمدی و فکر کنم مهدی عابدی تبریک گفته شده بود بابت برگزیده شدن در جشنواره ی سراسری شبهای شهریور که در آن زمان برگزار میشد. شبهای شهریور یک جشنواره  ملی بود و از مهم ترین جشنواره های جوان کشور به حساب می آمد. متوجه شدم که در آن دانشگاه 3 یا 4 شاعر خوب وجود دارد که از میان آنها سیدرضا محمدی را  در رقابت های دانش آموزی در یزد دیده بودم، او متولد افغانستان و پسر بسیار خوش تیپی بود که غزل های پخته و شگفت انگیزی می‌سرود و در آن زمان صفحه  شعر سروش جوان را سیدرضا محمدی اداره می‌کرد و می‌دیدم که شعرها را به خوبی نقد می‌کند. بعدها متوجه شدم که اشعارِ آن 2 یا سه نفر دیگر نیز برای اولین بار در صفحه  شعر سروش جوان به چاپ رسیده است. همان شب اول در دانشگاه متوجه شدم که با شاعر و ترانه سرای بسیار خوبی به نام سید حسین متولیان، همدوره هستم و پس از آشنایی با ایشان تا صبح مشغول به خواندن شعر بودیم. در آن زمان کتاب قیصر به نام گلها همه آفتابگردانند به تازگی به چاپ رسیده بود و سید حسین متولیان کتاب قیصر را از نمایشگاه خریده بود. کتاب از تو تنها همی از مهدی عابدی نیز به چاپ رسیده بود و من و حسین تا صبح به خواندن آنها و خواندن اشعار خودمان مشغول شدیم. بلافاصله به علی محمد مودب و فاضل نظری و مهدی عابدی و سیدرضا محمدی و همگی دانشجوی دانشگاه امام صادق بودند. در میان این جمع از هیچ یک از آنها به جز مهدی عابدی هنوز کتابی به چاپ نرسیده بود و گاهی اشعار آنها در مطبوعات منتشر می شد. در همان سالها با هم در ارتباط بودیم و شب نشینی ها داشتیم.

گزارش بدون تیتر شبکه پنج سیما

حسینی: شهرستان ادب برای چه سالی است؟

-من در سال 81 وارد دانشگاه شدم و شهرستان ادب برای بعد از ورود من به دانشگاه است. شب شعرهای خودمانی داشتیم و جلسه ی شعر هفتگی به راه انداختیم که فضای خوبی در دانشگاه داشت و دانشگاه امام صادق(ع) معروف شده بود به اینکه یکی از قطب های شعر کشور است. آقای مودب در شعر سپید حرف اول را میزد و در همان سالها کتاب او برگزیده ی کتاب سال شعر جوان شد و جایزه ی قیصر امین پور را گرفت. فاضل نیز در غزل به خوبی کار میکرد و غزل های او به صورت دهان به دهان در انجمن های تهران میچرخید. مهدی عابدی نیز غزل های بسیار خوبی داشت، سید رضا محمدی هم در مثنوی و هم در غزل معروف بود.

حسینی: آیا هیئت میثاق در آن سالها شکل گرفته بود؟

میثم مطیعی ورودی من در سال 81 بود و باهم همکلاس شدیم و به خاطر دارم که اگر میخواستیم در اتاق های خوابگاه دور هم جمع شویم و با همدوره ای های خودمان مراسم کوچکی برگزار کنیم آقای مطیعی دعایی میخواندند و مشخص بود که چه صدای گرمی دارد و برای همه روشن بود که ایشان به عنوان یک مداح، آینده دار هستند. در مسجد دانشگاه نیز میخواندند. هیئت میثاق در آن زمان وجود داشت لیکن یک هیئت دانشجوی متعلق به بسیج دانشجویی دانشگاه امام صادق(ع) بود و در دانشگاه برای ورود مردم بسته بود. هیئت میثاق یک هیئت داخلی خیلی محدود بود. و پس از مدتی که گسترده شده بود واحد خواهران نیز میتوانستند در این هیئت حضور به هم برسانند. ورود به دانشگاه امام صادق(ع) برای خود ما هم سخت بود زیرا دارای یک محیط خاص و دست نخورده بود و به حدی سخت گیری زیاد بود که حتی در دوره های قبل از ما برای خروج از دانشگاه نیاز به مجوز بود و اینکه درب دانشگاه به روی مردم برای حضور در هیئت باز شود کاری بس دشوار و دور از انتظار بود. البته در شبهای قدر درب دانشگاه برای ورود عموم باز بود. حوالی سال 86 بود که تصمیم گرفتند تا ورود عموم را به هیئت آزاد بگذارند.

حسینی: سرودن شعر هیئت را از چه زمانی آغاز کردید؟

-من هراز گاهی شعر آئینی می سرودم ولی به جز آقای مطیعی فرد دیگری آنها را نخوانده بود. اولین کاری که آقای مطیعی از من خواندند یک غزل در باب امام رضا بود که در زمان ولادت امام رضا در جمع کوچکی به ایشان دادم و ایشان آن را خواند. به صورت تخصصی شعر برای هیئت نسروده بودم و فضای شعری من فضای متفاوتی بود و بیش تر غزل میسرودم.

حسینی: چرا برخی از اشعارتان را در قالب کتاب به چاپ نمی رسانید؟ در رابطه با سبک و سیاق اشعارتان با توجه به ژانرهای مختلف آن نیز توضیح دهید.

فضای اصلی که من به عنوان شاعر دنبال میکردم با هدف همنشین شدن با موسیقی چه به لحاظ مداحی و چه به لحاظ آهنگ نبوده است. من گاهی شعر سپید و نیمایی نیز میگویم گاهی رباعی و غزل میسرایم، و آنها را فقط برای خوانده شدن در قالب کتاب و یا خوانده شدن در جمع شب شعر سروده ام. لیکن زمانی که فردی را به عنوان شاعر میشناسند انتظار میرود تا اشعاری برای خواندن در قالب آهنگ نیز داشته باشد و من سالها در برابر این مسئله به مقابله پرداختم. من از سال 76 به صورت جدی شعر میسرودم و اولین کاری که از من خوانده شد در سال 88 بود و به مدت 12 سال هیچ کسی هیچ ترانه و تصنیفی از من نشنیده بود در صورتی که از من در خواست های زیادی در این زمینه میشد. من ترانه را مانند بسیاری از شعرای دیگر در قالب شعر نمیشناختم و آن را درجه ی دیگری از شعر میدانستم که معتقد بودم خودم نباید به آن ورود کنم و برای آن وقت بگذارم و فقط باید به صورت جدی شعر بنویسم. مداحی نیز به همچنین اولین نوحه ای که از من خوانده شده در سال 84 بوده است با اینکه تا آن زمان بسیار غزل مرثیه ای و شعر آئینی سروده بودم اما هیچ کدام در قالب نوحه نبود.

حسینی: به جز آن جایزه کشوری در دوران دانش آموزی جوایز دیگری کسب کردید؟

در سال اول دانشگاه، در جشنواره ی شب شهریور شعری برای امام زمان سرودم و اول شدم، آن شعر در کتاب حق السکوت به چاپ رسیده است. حریر نور غریبش بر این رواق میفتد/ اگر چه ماه شبی چند در محاق میفتد/ تو بایدی و یقینی نه اتفاقی و شاید/ تو سرنوشت زمینی که اتفاق می افتد/ ... بهار می رسد اما چه فرق می کند آیا برای شاخه  خشکی که در اجاق می افتد. مالک در سال های بسیار دور برایش آن اتفاق افتاده بود و در دوران انقلاب آن مسئله را بسیار مثال میزدند و هر بار در مطبوعات و در محافل سیاسی شعر مالک من را می خوانند و ما همان حالت را داریم مدام به نقطه ی پیروزی می رسیم لیکن مجبور می‌شویم پا پس بکشیم. به همین خاطر است که شعر مالک تا کنون زنده مانده و جوایز زیادی برده است. فردی در رابطه با شعر من می‌گفت که این مانند همان تیری است که آرش رها کرده بود و تیر همینجوری خودش می رفت این شعر نیز خودش می رود و در هر جشنواره ای که می تواند مقام کسب می کند. در جشنواره های دانشجویی و یا ملی در سال های اول و دوم دانشگاه که برگزار می شد خود به خود یک تغدیری از این شعر به عمل می آمد حتی اگر من شعرم را نمی فرستادم در این جشنواره ها، فرد دیگری با نام خودش ارسال می کرد و خبر انجام این کار به گوش من می رسید. در یکی از مطبوعات با نام فرد دیگری به عنوان سرمقاله چاپ شده بود که نام آن بعدها اصلاح شد. اخیرا نامه ای بین دو چهره ی سیاسی رد و بدل شده بود و حسین شریعتمداری طی نامه ای به احمد توکلی گفته بودند که قرار بوده شعری برایت بفرستم و اکنون با توجه به وضعیت حاکم شعر را ارسال می کنم و شعر مالک را فرستادند و هر دو بزرگوار نسبت به این شعر بسیار لطف داشتند.

حسینی: ترجیح میدهید شما را با عنوان دکتر سیار بشناسند و یا سیارِ شاعر؟ به جز شاعری و تدریس به شغل دیگری نیز مشغول هستید؟

کار من در همین دو حوزه ی فلسفه و ادبیات است و شغل دیگری ندارم، البته ظهور و بروز آن بیشتر در شعر بوده است اما به فلسفه بسیار علاقه مندم و در این زمینه دو کتاب در دست ویرایش دارم تا به چاپ برسد و فضای آن کاملا متفاوت است لیکن این دو را از هم جدا نمی بینم. یکی از آنها پیوند میان فلسفه و ادبیات است، پیشنهاد یک نظریه ادبی است بر اساس یک حکمت صدرایی یعنی بر اساس فلسفه ی اسلامی که چگونه امکان دارد شعر و ادبیات را تحلیل کرد و زیبایی شناسی کرد و وقتی با نگاه فلسفی به شعر نگاه کنیم چه چیزی دستگیرمان می‌شود. این هم یک دغدغه ی همیشگی برای من بوده است که پیوند بین این دو فضا. بهترین عنوان بی عنوانی است و مهم نیست که فرد را با چه عنوانی صدا می کنند چیزی که خودم را قانع می کند این است که هیچ یک را از دست ندهم و این دو مورد برای من مانند صفا و مروه است. گاهی از فلسفه در شعرم استفاده می کنم گاهی نیز سعی می کنم در فلسفه، شاعرانگی پیدا کنم و در بین این دو فضا در رفت و آمدم. این دو به نوعی مکمل هم هستند و به هم کمک می کنند. البته در تاریخ شعر فارسی نیز به همین شکل بوده است، حکمت و فلسفه همیشه کمک حال شعر بوده اند و شعر نیز کمک کار فلسفه. بیشتر فیلسوفان ما شاعر نیز بوده اند و بیش تر شاعران ما به نوعی دارای اندیشه ی فلسفی و یا عرفانی بوده اند. به گمانم امروز نیز چیزی که گمشده  هر دو فضا است، هر دو فضای ادبیات و مراجعه و رجوع مدام به فلسفه عرفان و معارف است و به ویژه تفکر عقلی که یک انسجام و یک نظمی به ذهن آدمی می‌دهد برای شاعر لازم است. برخی معتقدند برای شاعر آشفتگی و شوریدگی لازم است لیکن من معتقدم که برای شاعر داشتن منظومه فکری و داشتن مطالعه  مداوم و داشتن تفکر فلسفی و یا عرفانی نیز مهم است البته شاعری که بخواهد به فلسفه بپردازد به این می رسد که در کل و در نهایت به آشفتگی و شوریدگی بعد از نظم می شود رسید.

مجموع شعرهایی که برای هیئت سروده ام چه به صورت تکی و چه به صورت گروهی تا کنون شاید بیش از 400 شعر شده باشد. و به قدری زیاد است که تمام سروده هایم برای هیئت و هنچنین برای آهنگ را خودم به صورت یکجا ندارم و با افراد بسیاری همکاری کردم که برخی از دنیا رفته اند.