تهران: افق «شعر هیئت» معمولا فروتر از شعر آیینی است/ پرداختن به موضوعات روز موجب کمرنگ شدن ستایش اهل‌بیت(ع) نشود

به گزارش حلقه وصل، شعر هیات و شعر آیینی یکی از موضوعات پرمناقشه طی سال‌های اخیر میان اهالی این حوزه بوده است. صاحب‌نظران در این عرصه نظرات متفاوتی در مورد این نوع از شعر آیینی ابراز داشته‌اند و بر سر این موضوع اختلاف نظر بسیاری بوده است.

به همین خاطر سراغ دکتر محمدرضا سنگری رفتیم تا نظرات این پژوهشگر برجسته شعر آیینی را در رابطه با این مسئله جویا شویم. مسئله‌ای که به نظر آنقدر مهم بوده که سنگری سراغ تالیف پژوهشی با محوریت «شعر هیات» برود و حاصل این پژوهش را در کتابی با همین نام منتشر کند. از این رو به نظر می‌رسد این مسئله بسیار قابل توجه و مهم است و فعالان و مخاطبان می‌توانند از آن برای گسترش دریافت خود از شعر آیینی استفاده کنند.

*افق «شعر هیات» معمولا فروتر از شعر آیینی است

در سال‌های اخیر عبارت «شعر هیات» در فضای شعر آیینی رواج یافته، می‌خواهم بدانم از نظر شما این عبارت چه نسبتی با شعر آیینی دارد و نقاط افتراق آن با شعر آیینی کجاست و مولفه‌های این شعر چیست؟

«شعر هیات» یکی از شاخه‌های شعر آیینی خواهد بود. حالا شعر آیینی یک گستره‌ای دارد که این گستره شامل همه سروده‌هایی می‌شود که در حوزه‌های ستایشی و نیایشی سروده شده است. این که شعر آیینی یا مذهبی را به شعر نیایشی و ستایشی تقسیم می‌کنم منظورم از شعر نیایشی مراد ستایش حضرت حق و طرح صفات حضرت حق و طرح نیازهای انسانی است و مراد از شعر ستایشی نیز ستایش بزرگان از پیامبر(ص) و ائمه(ع) تا برخی از بزرگان دینی است.

در حوزه شعر مذهبی یا آیینی ما شاخه‌ای داریم که آن را شعر هیات می‌نامیم که این شعر در موقعیتی به نام هیات سروده شده است، که عمدتا در تجمع‌های مذهبی برای سوگواری یا احیانا برای شادی اهل‌بیت(ع) مانند مولودی‌ها یا در سوگ اهل بیت(ع) از آن استفاده می‌کنند.

افق «شعر هیات» معمولا فروتر از شعر آیینی است چون اینجا مخاطب عام وجود دارد و باید شعر و محتوای آن به تناسب آنها باشد و گاهی ممکن است افق آنها نازل‌تر باشد این به معنای این نیست که اشعار فرازمند و والا در هیات خوانده نمی‌شود بلکه از آنها هم استفاده می‌شود ولی عموما و نوعا سروده‌هایی که در هیات خوانده می‌شود سطح‌شان فروتر است. بیشترین آنها هم به حوزه شعر عاشورا اختصاص دارد. زیرا عمومی‌ترین هدف هیات و هدف اصلی هیات‌ها پرداختن به مسئله عاشورا است.

این سروده‌هایی که معمولا وجود دارد خودشان بر چند نوع است، برخی از این سروده‌ها «نوحه‌»ها هستند و می‌دانیم نوحه‌ها معمولا برای ابراز هیجان، دلدادگی و شیفتگی به اهل بیت(ع) در هیات سینه‌زدن و زنجیرزدن استفاده می‌شود که نوحه‌ها به خاطر تبعیت از موسیقی، ممکن است موسیقی و وزن ویژه شعری نداشته باشند. یعنی اگر اوزان عروضی را بر آنها بار کنیم ممکن است تفاوت‌هایی داشته باشد و گاهی شبیه ترجیع‌بند هستند که جمعیت برگردان می‌کند و جواب می‌دهد که به اصطلاح به آن گوشواره می‌گویند. 

یک نوع شعر دیگر، اشعاری است که در مقدمه هیات خوانده می‌شود که معمولا رباعی و دو بیتی است که گاهی به منظور گرفتن یک صلوات خوانده می‌شود تا مجلس را کم‌کم آماده کند و در ادامه مثنوی و قصیده‌ای خوانده می‌شود. این شعر هیات است.

گاهی مداحان خودشان شعر هیات را تولید می‌کنند، ما در روزگار کنونی این بیشتر شده که مداحان و ذاکران شعرشان از خودشان است مانند سعید حدادیان؛ اما بعضی نیز شاعر دارند، مانند حاج صادق آهنگران که پیش از مرحوم حبیب‌الله معلمی و الان آقای زمان گلدسته برای او شعر می‌سرایند که در محافل و در موقعیت‌ها خوانده می‌شود.

*پرداختن به موضوعات روز موجب کمرنگ شدن ستایش اهل‌بیت(ع) نشود

یکی از محورهای شعر آیینی «مدح» است و در اشعار سجایای اخلاقی و بزرگی اهل بیت(ع) مطرح می‌شود، اما یکی از موضوعاتی که در اشعار کمرنگ است پرداختن به مطالبات و موضوعات روز است که در فضای گفتمانی اهل‌بیت(ع) هم بوده است. علت این مسئله را در چه می‌بینید؟

اتفاقا جای این موضوعات در شعر خیلی خالی نیست و برخی به صورت به روز در حال عرضه کردن شعر هیات هستند. برای مثال آقای آهنگران یا آقای نریمانی در اشعارشان به موضوعات روز می‌پردازند. یک مقدار اشعار در حال نزدیک شدن هستند هرچند هنوز فاصله وجود دارد، اما مهمترین مسئله این است که چگونه میان امروز و گذشته پیوند برقرار کنیم یعنی طرح مسائل امروز در شعر اهل بیتی چگونه باید باشد.

یک ملاحظه بزرگ این است که نباید پرداختن به مسائل امروز آنقدر پررنگ باشد که موجب کمرنگ و گمشدگی ستایش اهل‌بیت(ع) شود. 

این بیت آشنا از امام حسین(ع) را شنیده‌اید که:

«شیعَتی ما اِنْ شَربتُمْ عَذْبَ ماءٍ فَاذکُرونی

اَوْ سَمِعتُمْ بغَریبٍ اَوْ شَهیدٍ فَانْدُبونی»

یعنی اگر غریبی یا شهیدی را شنیدید بر من گریه کنید نه اینکه من را بهانه کنید برای او گریه کنید، یعنی نباید امام حسین(ع) بهانه‌ای باشد تا برای مثال بر شهید حججی گریه کنیم بلکه باید شهید حججی را بهانه برای امام حسین(ع) قرار دهیم.

اینطور نباشد که مسئله شگفت و شگرف عاشورا تحت‌الشعاع قرار گیرد و ذیل مسائل امروز قرار گیرد. این ظرافتی است که در شعر امروز ما باید باشد و گاهی دیده شده برادران ذاکر و مداح این موضوع را رعایت نمی‌کنند. گاهی در محفل شهدا طوری می‌خوانند که آن شهید برجسته می‌شود. حتی در مراسم دعاخوانی، روضه‌خوانی محور می‌شود و دعا گم می‌شود و بر این باور است که دعا نمی‌تواند بگریاند در حالی که خودش به این درک نرسیده است.

این بی‌راهه‌ها و کژراهه‌هایی است که در شعر آیینی و هیات و محافل می‌بینیم و باید هشدار داده شود.

*استفاده از شعر نو باید بارورتر شود

چرا شعر آیینی ما با شعر نو شناخته نمی‌شود؟

این نکته قابل توجهی است. بسیار اندک دیده‌ام که از قالب شعر نو برای نوحه‌ها استفاده شده است. در کتاب «نوحه‌های نواحی» اثر متین رضوانی‌پور که مشغول جمع‌آوری نوحه‌های نواحی است دیدم که نمونه‌هایی از شعر نو نیمایی در برخی نواحی استفاده شده است.

بالاخره می‌دانید که شعر هیات وقتی در قالب نوحه باشد کمتر می‌تواند در قالب نیمایی عرضه شود البته این ظرفیت را دارد. هرچند برخی دوستان را دیده‌ام که از این قالب بهره‌گیری و استفاده کرده‌اند ولی باید بارورتر از این باشد.