مقابله با «تهاجم فرهنگی» با ابزار دین و رسانه

حامد قربانی: برای بررسی پدیده «تهاجم فرهنگی» ابتدا نیاز به شناخت مفهوم «فرهنگ» داریم. مفهوم «فرهنگ» دارای معانی و استعمالات گوناگونی است و تعاریف زیادی از آن ارائه شده است که به یکی از تعاریفی که جامع‌تر به نظر می‌رسد اشاره می‌کنیم:

در فرهنگ فارسی معین واژه «فرهنگ» را مرکب از دو واژه «فر» و «هنگ» به معنای ادب، تربیت، دانش، علم، معرفت و آداب و رسوم تعریف کرده‌اند اما در اصطلاح فرهنگ را مجموعه پیچیده‌ای از دانش‌ها، باورها، هنرها، قوانین، اخلاقیات، عادات و هرچه که فرد به عنوان عضوی از جامعه خویش فرا می‌گیرد، تعریف می‌کنند (ادوارد تایلور).

در اینجا دانستن چند نکته در مورد فرهنگ ضروری است:

1. به طور اجمالی فرهنگ می‎تواند از طریق هنجارها، نمادها، نقش‌ها، بینش‌ها، ارزش‌ها، علوم و فنون و ساختارها به افراد منتقل شود.
2. فرهنگ هر جامعه‌ای با جوامع دیگر عمدتا متفاوت است و این تفاوت به دلیل منابع و مراجعی است که فرهنگ آن جامعه از آن نشأت گرفته است.
3. فرهنگ یک رفتار آنی نیست که دفعتاً در فرد یا جامعه بوجود بیاید. بنابراین چه در زمینه فرهنگ‌سازی و چه در زمینه تهاجم فرهنگی، نتیجه در کوتاه مدت حاصل نخواهد شد.
4. با توجه به تعریف فرهنگ درمی‌یابیم که فرهنگ در تمام زوایا و سطوح زندگی افراد قابلیت اجرایی شدن دارد.

تهاجم فرهنگی و رسانه 

برای اینکه متوجه بشویم تهاجم فرهنگی چطور عملی می‌شود، ابتدا باید بدانیم که فرهنگ در کدام بخش وجودی انسان تأثیرگذار است. آن چیزی که باعث ظهور یک فرهنگ در جامعه می‌شود، تکرار رفتار و عکس‌العمل‌های افراد جامعه در رابطه با یک موضوع خاص در آن جامعه است. حال باید دید که عوامل تأثیرگذار در جامعه چیست؟ بیشترین عامل در تعیین رفتار انسان عبارتند از: خانواده، نظام تربیتی و دولت.

از دیدگاه قرآنی و اسلامی اولین راه برای تغییر در رفتار  انسان‌ها، «خودشناسی» است و برای رسیدن به خودشناسی، ساختار، ارزش‌ها و نیازهای حقیقی انسان مورد توجه قرار می‌گیرد. برای رسیدن به این منظور متولیان فرهنگی باید از مطالب عقلانی شروع کنند و گنجینه عقول را بر انگیزانند و به وسیله فعال‌کردن عقل، فرد را به شهود برسانند یعنی همانکه در نماز، اذان و اقامه می‌گوییم (اشهد ان لا اله الا الله).

خودشناسی باعث فعال شدن فطرت درونی خواهد شد. بعد از فعال شدن فطرت، فرد خود را نیازمند به شاخص و معیار می‌بیند و در اینجاست که ما می‌توانیم مقدمات و پایه‌ریزی یک فرهنگ را آغاز کنیم. در فرهنگ‌سازی قبل از هرگونه اقدام عملی باید به خودشناسی پرداخته شود. با توجه به تعریف فرهنگ که در ابتدا به آن اشاره شد و توضیحات اخیر  درمی‌یابیم که فرهنگ در احساس، افکار و قلب شکل می‌گیرد و نهایتاً در رفتار ظهور پیدا می‌کند.

اما در زمینه تهاجم فرهنگی به طور ساده می‌توانیم بگوییم هرکدام از عناوین مطرح شده در تعریف فرهنگ، اگر مورد تهاجم و خدشه قرار بگیرد آن جامعه مورد تهاجم فرهنگی قرار گرفته است.

به زبان ساده در تهاجم فرهنگی موارد ذیل مورد تهاجم قرار می‌گیرد:

1. خودشناسی: تهاجم در خودشناسی به منظور تغییر در ارزش‌ها و نیازهای انسان به وسیله تغییر در جهان‌بینی و انسان‌شناسی صورت می‌گیرد.
2. معیار و شاخص: تهاجم در مورد معیار از طریق تغییر در باورها و یا سُست‌کردن باورها بوسیله شبهه‌پراکنی و عدم تبیین دُرست حق صورت می‌پذیرد.

به نظر می‌رسد مهمترین عمل متولیان فرهنگی در مقابله با تهاجم فرهنگی، ایجاد زمینه‌های خودشناسی، به روشی که در دین مطرح شده برای افراد جامعه باشد و چون خودشناسی دُرست منتهی به خواستن معیار می‌شود در گام بعدی ارائه شاخص (انسان کامل – قرآن – حدیث) به مردم در اولویت قرار دارد.

در قسمت ارائه شاخص است که می‌توانیم همه ابعاد فرهنگی یک جامعه را مورد بازبینی و اصلاح قرار دهیم و فرهنگ را در جامعه القاء و تثبیت کنیم. امروزه مهمترین ابزار تهاجم فرهنگی «رسانه (در معنای جامع خود) می‌باشد و البته یکی از ابزارهای مقابله با تهاجم فرهنگی نیز رسانه خواهد بود. والسلام.