به گزارش حلقه وصل، حدود یک ماه پس از تسخیر لانه جاسوسی توسط دانشجویان انقلابی، امام خمینی (ره) دستور تشکیل بسیج مستضعفین را صادر کرد. امام آذرماه سال ۵۸ در سخنانی فرمودند کشوری که ۲۰ میلیون جوان دارد، ۲۰ میلیون تفنگدار هم باید داشته باشد.
بسیج توانست در دهه اول انقلاب نقش مهمی در مقابله با گروهک‌های ضدانقلاب و دشمن بعثی ایفا کند. در دهه‌های بعد نیز بسیج علاوه بر حوزه‌های نظامی و امنیتی، در حوزه‌های اجتماعی و فرهنگی هم نقش‌آفرین شد.
اگرچه در برخی از کشورهای غربی و به خصوص شرقی برای دفاع و جنگ، ارتش‌های مردمی شکل گرفته بود؛ اما ایده تشکیل بسیج از چه زمانی در ذهن امام خمینی شکل گرفت و ایشان چه طرح‌هایی برای اجرایی ساختن آن داشت و چه کارکردهایی برای آن متصور بود؟ همچنین امام خمینی پس از پایان جنگ با چه هدفی به حیات بسیج استمرار دادند؟
طرح ایده بسیج پس از قیام ۱۵ خرداد
بسیاری از شاگردان و همراهان امام خمینی معتقدند که پس از ۱۵ خرداد ۴۲ ایده بسیج در اندیشه امام خمینی (ره) شکل گرفت. حجت‌الاسلام محمدعلی رحمانی زمان دقیق طرح این ایده توسط امام را سال‌های ۵۱ و ۵۲ می‌داند.
در آن سال‌ها جمعی از شاگردان امام دور هم جمع شدند و در خصوص اینکه اگر انقلاب اسلامی به رهبری امام به پیروزی برسد، چه باید کرد و آیا باید نیروی مسلح جدیدی تشکیل داد، به گفتگو پرداختند. حجت‌الاسلام محمد منتظری، نظرات جمع‌بندی شده آن جمع را به اطلاع امام رساند.
به گفته حجت‌الاسلام رحمانی، امام در پاسخ نقل به این مضمون فرمودند: «من اشتباهی را که آقای دکتر مصدق مرتکب شدند، به هیچ نحوی مرتکب نخواهم شد. آن‌ها به زاهدی و دوستان ایشان، به زاهدی تانک‌سوار اعتماد کردند و این خطا بود. به حول و قوه‌ی الهی برای حفظ نظام و سرزمین ملت شریف ایران بسیج را راه خواهم انداخت.»
امام ایده خود را برگرفته از تاریخ صدراسلام می‌دانستند. ایشان می‌فرمایند که پیامبر اکرم (ص) برای مقابله با مشرکین و کفار از نیروی مردمی استفاده کرد و آنان را بسیج کرد.
با پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی همچنان در اندیشه تشکیل بسیج بود. حجت‌الاسلام محلاتی گفته است: «پس از ورود امام به ایران، یکی از روسای انجمن حجتیه خدمت امام رسید و گفت ما ۱۵ هزار جوان آماده و خوب تربیت کرده‌ایم که فرزندان امام زمان (عج) هستند و برای اداره‌ی دولت آینده در اختیار شما قرار می‌دهیم. امام فرمودند که من نیازی به آدم‌های مارک‌دار ندارم. پس از آن امام به دکتر بروجردی (داماد خود) گفتند: من در اندیشه‌ی تشکیل بسیجم.»
بسیج علاوه بر سپاه
پس از تسخیر لانه جاسوسی تهدیدات آمریکا علیه انقلاب اسلامی آشکارتر شد. ناوگان آمریکا در خلیج فارس آرایش جنگی به خود گرفت و خطر حمله آمریکا به ایران جدی شد.
امام خمینی آذر ماه سال ۵۸ در سخنانی در جمع اعضای سپاه خطر حمله آمریکا را جدی دانست و دستور تشکیل بسیج مستضعفین را صادر کرد.
ارتش آن روزها وضعیت چندان مناسبی نداشت و بخش عمده‌ای از ارتشی‌ها در غرب کشور درگیر غائله کردستان و مقابله با کومله و دموکرات بودند.
سپاه هم اگرچه ۷ ماه پیش از آن تشکیل شده بود، اما این نهاد بخش کوچکی از مردم را سازماندهی می‌کرد و وضعیت نیمه بروکراسی بر آن حاکم بود، از این رو امام دستور تشکیل بسیج را داد تا تمامی مردم در آن نقش داشته باشند و خارج از ساختارهای اداری به فعالیت بپردازند.
سپاه هم اگرچه ۷ ماه پیش از آن تشکیل شده بود، اما این نهاد بخش کوچکی از مردم را سازماندهی می‌کرد و وضعیت نیمه بروکراسی بر آن حاکم بود، از این رو امام دستور تشکیل بسیج را داد تا تمامی مردم در آن نقش داشته باشند و خارج از ساختارهای اداری به فعالیت بپردازند.
سنگرها و مساجد
امام علاوه بر ارائه ایده بسیج، برای اجرایی کردن آن ایده هم راهکارهایی مطرح ساخت. مهمترین راهکار امام، جذب نیروهای مردمی برای عضویت در بسیج از طریق مساجد بود. این طرح امام، بسیاری از کارکردهای مساجد را هم احیا کرد.
امام استفاده از مسجد برای تشکیل بسیج را هم برگرفته از تاریخ صدراسلام دانستند. ایشان در خصوص صدر اسلام فرمودند: «در خطبه‌ی روز جمعه این‌طور نبود که فقط یک سوره و دعایی بخوانند و چند کلمه‌ای بگویند. با خطبه‌های جمعه بسیج سپاه می‌شد و از مسجد به میدان جنگ می‌رفتند. کسی که از مسجد به میدان جنگ برود، فقط از خدا می‌ترسد و بس. و از کشته‌شدن و فقر و آوارگی نمی‌ترسد و چنین سپاهی سپاه فاتح و پیروز است.»
این طرح امام، کارکرد دو سویه داشت. با این طرح، مساجد به مراکز فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تبدیل شد و افراد رزمنده در این مراکز تجمع و تجهیز و برای اعزام به جبهه‌ها آماده شدند. از این رو ایشان فرمودند: «مساجد سنگر هستند، سنگرها را پُر کنید.»
ورود بسیج به جنگ
اگرچه آمریکا به ایران حمله نکرد، اما نیروهای بسیج در مقابله با گروهک‌های ضدانقلاب در مناطق مختلف کشور نقش داشتند.
۱۰ ماه پس از تشکیل بسیج، حمله سراسری عراق به ایران آغاز شد. هرچند امام خمینی فرمانده کل قوا بود، اما اختیارات فرماندهی با بنی‌صدر (رئیس‌جمهور) بود. امام برای مقابله با هجوم دشمن بعثی، دفاع همه‌جانبه و استفاده از بسیج مردمی را مطرح کرد، اما بنی‌صدر که ستاد بسیج ملی زیر نظر او بود، نه تنها معتقد به بسیج مردمی نبود، مانع از ورود سپاه به جنگ هم بود.
امام در آغاز جنگ فرمودند: «اینجانب اولاً به ملت ایران هشدار می‌دهم که خود را مهیا کنند و اسلحه‌های خود را آماده کنند و به حال آماده‌باش باشند که اگر خدای نخواسته محتاج بسیج عمومی شد و امر به جهاد مقدس عمومی داده شد، فوراً به میدان رفته و از دین خدا و کشور اسلامی دفاع نمایند.»
در دوران فرماندهی بنی‌صدر ۴ عملیات طراحی و اجرا شد که هر ۴ عملیات با شکست مواجه شد. خرداد ماه سال ۶۰، بنی‌صدر با حکم امام از فرماندهی کل قوا برکنار شد و تغییراتی در کادر فرماندهی جنگ به وجود آمد.
از ابتدای سال دوم جنگ حضور نیروهای مردمی و بسیجی در جنگ به طور چشمگیری افزایش یافت. از اواخر سال ۶۲ تا پایان سال ۶۵ بسیجیان بسیاری از طریق کاروان‌های طرح لبیک، اعزام یکصد هزار نفری سپاهیان حضرت محمد (ص) و اعزام بزرگ سپاهیان حضرت مهدی (عج) عازم جبهه شدند، به طوری که برخی از لشکرهای مهم سپاه تا سه برابر ظرفیت لشکر، نیروی بسیجی در اختیار داشتند.
در سال ۶۶ که عملیات بزرگ و گسترده‌ای در جبهه‌ها انجام نشد، حضور نیروهای بسیجی در جبهه‌ها مانند گذشته رونق نداشت، اما با حمله منافقین به ایران پس از قبول قطعنامه و صدور پیام امام خمینی، نیروهای بسیجی مانند گذشته عازم جبهه‌ها شدند.
هرچند امام خمینی فرمانده کل قوا بود، اما اختیارات فرماندهی با بنی‌صدر (رئیس‌جمهور) بود. امام برای مقابله با هجوم دشمن بعثی، دفاع همه‌جانبه و استفاده از بسیج مردمی را مطرح کرد، اما بنی‌صدر که ستاد بسیج ملی زیر نظر او بود، نه تنها معتقد به بسیج مردمی نبود، مانع از ورود سپاه به جنگ هم بود.
حفظ حیات بسیج
پس از پایان جنگ تحمیلی برخی مطرح می‌کردند که دیگر نیازی به بسیج نیست، اما امام خمینی در پیامی تاکید کردند که بسیج باید مانند گذشته و با قدرت و اطمینان خاطر به کار خود ادامه دهد.
ایشان همچنین در آن پیام دستور به تشکیل بسیج دانشجو و طلبه دادند و رویکردهای جدیدی را برای بسیج متصور شدند.
امام وظیفه بسیجیان در ادامه انقلاب اسلامی هم را اینگونه تشریح کردند: «باید بسیجیان جهان اسلام در فکر ایجاد حکومت بزرگ اسلامی باشند و این شدنی است؛ چرا که بسیج تنها منحصر به ایران اسلامی نیست. باید هسته‌های مقاومت را در تمامی جهان به وجود آورد و در مقابل شرق و غرب ایستاد.»
امام خمینی از ابتدای شکل‌گیری بسیج تا پایان جنگ نیز در موقعیت‌های مختلف، کارکردهای دیگری را هم برای بسیج تعریف کردند که یکی از آنان سازندگی ایران است.