«دیده‌بان» واقع‌گراترین فیلم سینمای دفاع مقدس است

به گزارش حلقه وصل، در یکصد و بیست و سومین برنامه سینماتک خانه هنرمندان ایران و در اولین روز از هفته فیلم دفاع مقدس در خانه هنرمندان ایران دوشنبه 30 شهریور فیلم «دیده‌بان» ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا در تالار استاد ناصری به نمایش در آمد. در ادامه نیز نشست نقد و بررسی فیلم با حضور حسین معززی‌نیا، اصغر پورهاجریان و کیوان کثیریان برگزار شد.

در ابتدای این نشست کیوان کثیریان ضمن اشاره به حضور حاتمی‌کیا در جبهه‌های جنگ، در خصوص میزان نزدیک بودن فیلم به واقعیت جنگ پرسید و معززی‌نیا پاسخ داد: «دیده‌بان» را از دو منظر می‌توان مورد بررسی قرار داد؛ نخست از این نظر که نشانه‌های سینمای حاتمی‌کیا و دنیای فیلمسازی او تا چه حد در آن قابل مشاهده است؟ به نظر من «دیده‌بان» را باید فیلم نخست او محسوب کرد، چرا که «هویت» فیلمی تلویزیونی و در لوکیشن محدود بود. اگرچه نشانه‌های سینمای حاتمی‌کیا در «هویت» نیز کمابیش قابل مشاهده است، اما از نظر بافت، ساختار، اجرا، شخصیت‌پردازی و.. تفاوت‌ها مشهود است.

وی ادامه داد: از منظر نزدیک بودن به واقعیت جبهه‌های جنگ نیز می‌توان فیلم را بررسی کرد؛ مهم‌ترین وجه «دیده‌بان» همین واقع‌گرایی و سندیت آن است؛ اگر این فیلم و فیلم‌هایی مثل «پرواز در شب» مرحوم ملاقلی‌پور ساخته نمی‌شدند، شاید هیچ‌گاه از واقعیت 8 سال دفاع مقدس آگاه نمی‌شدیم. قبل از ساخت این دو فیلم، از این نظر در سینمای جنگ دچار فقر بودیم. فرمول فیلم‌های جنگی مثل «عقاب‌ها»، «گذرگاه» و.. مشخص بود؛ چند گروهان از نیروهای ایرانی به خاک دشمن نفوذ می‌کردند و در ادامه اتفاقاتی برای آنها رخ می‌داد. داستان اکثر این فیلم‌ها تخیلی بوده و در واقع از روی فیلم‌های جنگی دیگر کپی شده بودند. البته شاید سیاست‌گذاری سینمای آن دوره بر همین اساس بوده و قرار نبوده فیلم‌های تلخی مثل «دیده‌بان» را شاهد باشیم که در آن اتفاقات محیرالعقول رخ نمی‌دهد. اگر «دیده‌بان» و «پرواز در شب» ساخته نمی‌شد، سینمای ژانر دفاع مقدس پیش نمی‌رفت و از این جهت «دیده‌بان» مهم‌ترین فیلم سینمای جنگ ایران است. «دیده‌بان» را از تمام فیلم‌های بعدی حاتمی‌کیا نیز مهم‌تر می‌دانم.

این منتقد سینمایی افزود: البته نباید فراموش کرد که «دیده‌بان» یک فیلم کلاسیک است و آن را باید با توجه به زمان ساختش نقد و بررسی کرد. فیلم قطعا نواقصی در موسیقی، دیالوگ، دوبله و.. دارد اما چنین معایبی در مقایسه با اصالتی که از فضای واقعی جنگ ارائه می‌دهد، قابل اغماض است. وجه مستندگونه فیلم نیز از چند جا ریشه می‌گیرد؛ حاتمی‌کیا خود حضور در جبهه را تجربه کرد بود و از سوی دیگر در ساخت مجموعه روایت فتح همکاری داشت و در ادامه تماشاگر این مجموعه نیز بوده است. بنابراین در دیده‌بان با داستان به معنای متعارفش روبرو نیستیم، بلکه فیلم داستانی شبه‌مستند و ساختاری اپیزودیک دارد. در مقایسه با سینمای ملاقلی‌پور نیز اگرچه فضاسازی آنها به هم شبیه است، اما از نظر شخصیت‌پردازی با هم تفاوت دارند و شخصیت فیلم «دیده‌بان» را به واقعیت جنگ نزدیک‌تر می‌دانم.  

در ادامه پورهاجریان به‌عنوان بازیگر و مسئول جلوه‌های ویژه «دیده‌بان»، در پاسخ به سوال معززی‌نیا در مورد انفجارهای به نمایش در آمده در فیلم گفت: در فیلم، شخصیت دیده‌بان سیر و سلوکی درونی را طی می‌کند و ما این سیر را در انفجارهای تصویر شده نیز می‌بینیم؛ انفجارها نخست با خاک سیاه رخ می‌دهد، در ادامه رنگ خاکستری و روشن‌تری به خود می‌گیرند و در نهایت کاملا سفید می‌شوند. حاتمی‌کیا بر روی جزئیات انفجارها تاکید فراوانی داشت که همه چیز قابل‌باور و به دور از غلو تصویر شود. او را یکی از وفادارترین و صادق‌ترین فیلمسازان سینمای دفاع مقدس می‌دانم که سعی کرده دیده‌های خود در دوران جنگ را به تصویر کشیده و از قهرمان‌پردازی‌های کاذب دوری کند.

پس از آن کثیریان یکی از ویژگی‌های فیلم‌های ژانر جنگ را باورپذیر بودن دشمن در فیلم دانست و گفت: در بسیاری از فیلم‌های ما، دشمن به شکلی کودن و ضعیف تصویر می‌شود. اما چنین نمایشی از دشمن در واقع هوش و توانایی رزمندگان خودی و حماسه‌های اتفاق افتاده را زیر سوال می‌برد. از سوی دیگر چنین تصویرسازی از دشمن این سوال را به‌وجود می‌آورد که با وجود چنین دشمن ضعیفی، چرا دفاع مقدس هشت سال به‌طول انجامید؟

پورهاجریان ضمن تایید سخنان کثیریان گفت: برخلاف بسیاری از فیلم‌های ژانر جنگ که خود نیز در ساخت آنها مشارکت داشته‌ام، در «دیده‌بان» قدرت دشمن قابل باور است. در بسیاری از نماهای فیلم خوف و وحشت ناشی از محاصره شدن توسط دشمن، به بیننده منتقل می‌شود. قوی بودن دشمن است که رشادت‌های رزمندگان و شهیدان را قابل باور می‌کند و نشان می‌دهد که چرا جنگ 8 سال به درازا کشید. ما نیز کوشیدیم دشمن را نه زبون و نه ترسناک جلوه دهیم و این یکی از نکات مثبت فیلم به شمار می‌آید. برتری اگر وجود دارد، در انگیزه و اعتقادی است که در نهایت می‌تواند به شهادت ختم شود.

وی ادامه داد: در صحنه‌ای که شخصیت دیده‌بان گرای خودش را می‌دهد و شاهد انفجارهای فراوان هستیم، فیلمبردار فیلم حاضر به تصویربرداری نشد چون بچه‌ها تازه کار بودند و به آنها اطمینان نداشت. آن فضای وهم‌آلود با انفجارهای پی‌درپی که سکانس شاهکار فیلم است را خود حاتمی‌کیا فیلمبرداری کرد. چرا که او هم به مواد نظامی اشراف داشت و هم از سال 62 با من آشنا بود و اطمینان داشت. حاتمی‌کیا برای نظر تک‌تک افراد حاضر در فیلم ارزش قائل بود و در مورد نحوه اجرا مشورت آنها را می‌شنید. «دیده‌بان» در سال 66 و در دوره‌ای ساخته شد که سینمای ایران با استانداردهای جهانی سینما فاصله زیادی داشت. کل هزینه ساخت فیلم بین 3 تا 5/3 میلیون تومان شد که در مقایسه با هزینه‌های چند صد میلیون دلاری برای ساخت فیلم‌های هالیوودی در ژانر جنگ بسیار ناچیز است. رسالت فیلمساز دفاع مقدس انتقال فرهنگ جبهه به کسانی است که آن دوران را ندیده‌اند و اگر این اتفاق نیفتد، پس از چند نسل دیگر هیچ چیزی از آن فرهنگ باقی نمی‌ماند. اگر تلاش امثال حاتمی‌کیا نبود، نسل جوان نسبت به جنگ بیگانه‌تر بود. جنگ را مقدس نمی‌دانم، اما دفاع در برابر دشمن متعدی مقدس است.

معززی‌نیا در مورد نحوه نمایش دشمن در فیلم‌های حاتمی‌کیا گفت: حاتمی‌کیا تصویر کلوزآپ از دشمن نمی‌گیرد و این هوشمندی او را می‌رساند. خود او نیز عنوان کرده که به دشمنی که از آن شناخت ندارم نزدیک نمی‌شوم و در عوض طرفی را روایت می‌کنم که می‌شناسم. وی افزود: کسانی که در صحنه جنگ حضور دارند با مرگ مماس هستند و چنین تجربه‌ای می‌تواند به عرفان ختم شود. تجربه مرگ از نزدیک امر بسیار دشواری است؛ در دوره بستری شدن در بیمارستان با مرگ افراد زیادی مواجه شدم و تحت تاثیر قرار گرفتم. چنین تجربه‌ای در مقایسه با آنچه در جنگ اتفاق می‌افتد بسیار ناچیز است. از منظرهای مختلفی می‌توان به دوران 8 سال دفاع مقدس پرداخت اما گمان می‌کنم فارغ از هر بحثی باید به اعتقادات یکدیگر احترام بگذاریم.