تئاتر به مدد مسجد زنده می‌ماند

به گزارش حلقه وصل: شاید در نگاه نخست این تئاتر است که راهی برای رونق بیشتر آمد و شد نوجوانان و جوانان به مساجد هموار کرده است، اما حقیقت آن است که مسجد از دیرباز برای نوجوان و جوان ایرانی پناهگاهی بوده تا در دل امن آن رشد کند و کمال یابد. توان و گنجایش لایتناهی مساجد در جَلد نسل امروز به قدری است که تئاتر برای زنده ماندن راهی جز تکیه بر آن ندارد و چه تکیه‌گاهی محکم‌تر و مطمئن‌تر از حریم امن مسجد.
 
مسجد؛ تعالی هنر اسلامی است که در طول تاریخ میزبان کمال و تمام هنر مسلمانان بوده و است. از ساده‌ترین مساجدی که نخستین آن با ایده و به دست حضرت محمد (ص) ساخته و برپا شد تا مجلل‌ترین و زیباترین‌های آن که در شهر‌های سنتی ایران مثل یزد و اصفهان به هنر اساتید ما بنا شد. در روزگاری مسجد همه امور اجتماعی هر دیاری را مدیریت می‌کرد و مبدأ و مقصد هرگونه اجتماعات مردمی بود. رفته رفته با تغییرات شیوه زندگی عمومی مردمی و مدیریت شهری به خصوص در ایران، این ظرفیت از مساجد گرفته یا کمرنگ شد تا جایی که تنها به نمازخانه‌هایی محدود تبدیل شد. 
اما.... 
اما گروهی از هنرمندان جوان تئاتر با روحیه و نگاهی مذهبی و دینی به دنیای پیرامون خود مانع از تبدیل دائمی و راکد مساجد به صرفاً نمازخانه‌های خلوت شدند. بار دیگر رد پای زنده‌یاد فرج‌الله سلحشور در میان نام هنرمندان تئاتر مسجدی دیده می‌شود و خاطره اجرای تئاتری با موضوع ایوب پیامبر (ع) در حضور مقام معظم رهبری زنده می‌شود. آنجا که رهبر انقلاب با خطاب قرار دادن سلحشور می‌گوید: «من که آخوندم و این همه در زندگی پیامبران مطالعه کرده‌ام، بعد از این نمایش تو، معرفت و ارادتم به حضرت ایوب بیشتر شد! و این خاصیت هنر است که دانسته‌های ذهنی را به صورت ملموس در اختیار آدم می‌گذارد.»

 آیا تئاتر زنده می‌ماند؟ با بچه‌های مسجد، آری
خاطره اجرای این تئاتر در حضور رهبری به سال ۱۳۷۰ و ۳۳ سال پیش مربوط می‌شود و بیش از آنکه تئاتر بچه‌های مسجد مطرح باشد اجرای تئاتر با هنر بچه‌مسجدی‌ها برجسته بود. هنر بچه مسجدی‌هایی مثل سید مرتضی آوینی که دو سال بعد از اجرای این نمایش در مسیر هنر بچه‌مسجدی‌ها و ثبت تاریخ حماسه‌های رزمنده‌های هشت سال دفاع مقدس به شهادت رسید. آوینی در مقاله‌ای با عنوان «آیا تئاتر زنده می‌ماند؟» می‌گوید: «.. و از جانبی دیگر، حتی آنجا که به تبع سلیقه روز، تئاتر ما نیم نگاهی از سر عنایت به فرهنگ ایرانی انداخته، باز هم نگاه او آنگونه است که یک سیاح یا مستشرق غربی به ایران می‌نگرد. چنین تئاتری نمی‌تواند با مردم مخاطبه کند و تا چنین باشد، تئاتر محتضری است که مرگ را انتظار می‌کشد.»، اما بچه‌مسجدی‌های هم نسل آوینی مانع از مرگ تئاتر می‌شوند، چراکه از شیوه‌های گوناگون آن به نفع تعالی انسانی و به بیانی دیگر آن را مصادره به مطلوب انقلاب اسلامی می‌کنند. هم‌نسل‌های آوینی تعریف تازه‌ای از تئاتر می‌کنند و آن را در راه مکارم اخلاقی انسانی به کار می‌گیرند که شاید ادامه راه پیامبر اکرم اسلام باشد که می‌فرماید: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکارِمَ الْأَخْلَاق: من از آن جهت برانگیخته شدم که شرافت‌های اخلاقی را کامل کنم.» 
فعالیت‌های هنر دینی هنرمندانی، چون سلحشور و آوینی به جایی می‌رسد که جریان تئاتر بچه‌های مسجد اواخر دهه ۶۰ شمسی در دل حوزه هنری انقلاب اسلامی جوانه می‌زند و کم‌کم بال و پر می‌گیرد و جشنواره‌های سراسری آن با همین نام برپا می‌شود. جشنواره‌هایی که در سال‌های ابتدایی برگزاری خود در تهران آغاز به کار می‌کند و سپس دبیرخانه مرکزی آن به قم منتقل می‌شود و هنرمندانی همچون سیدحسین فدایی حسین، محمدرضا آزاد، حسین پارسایی، کاظم نظری، کوروش زارعی و بسیاری از بچه مسجدی‌های تئاتر به اداره آن می‌پردازند. این جشنواره‌ها ۱۱ دوره برگزار می‌شوند و سپس در اثر تغییرات مدیریتی توقفی طولانی می‌کنند تا اینکه با آغاز مدیریت محسن مومنی‌شریف به عنوان رئیس حوزه هنری انقلاب اسلامی و آغاز مدیریت کوروش زارعی در مرکز هنر‌های نمایشی حوزه هنری بار دیگر دفتر تئاتر مردمی بچه‌های مسجد در سال ۱۳۹۵ راه‌اندازی می‌شود. زارعی در همان سال در گفتگو با رسانه‌ها عنوان می‌کند: «تئاتر بچه‌های مسجد در گذشته‌ای نه چندان دور در اواخر دهه ۷۰ بخش مهمی از حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی به حساب می‌آمد؛ دفتری که البته تعریف‌های متفاوتی با شرایط امروزی آن داشته، چراکه تمرکز اجرایی در آن دوره روی اجرای صحنه‌ای آثار دینی بوده و البته حضور هنرمندان حرفه‌ای هم نقشی بسزا در آن داشته است.»

 فراز و نشیب‌های تئاتر بچه‌های مسجد در دور جدید فعالیت
تئاتر بچه‌های مسجد با راه‌اندازی این دفتر و تغییر عنوان و شیوه برگزاری آن به «تئاتر مردمی بچه‌های مسجد» و با تمرکز بر علاقه‌مندان نوجوان و جوان تئاتر در مساجد سطح کشور، مدارس و دانشگاه‌ها به برپایی دوازدهمین دوره خود در سال ۱۳۹۶ در تهران می‌پردازد. این جشنواره در حالی به دبیری حمید نیلی اردیبهشت ۱۳۹۶ در مساجد منتخب شهر تهران برگزار شد که مراسم افتتاحیه آن با نثار گل بر مزار مرحوم فرج‌الله سلحشور و شهدای گمنام مدفون در آستان مقدس امامزادگان سید جعفر و حمیده خاتون (از نوادگان امام موسی بن جعفر) واقع در باغ فیض همراه بود. دوره‌های سیزدهم و چهاردهم این جشنواره نیز به میزبانی استان قزوین در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ برگزار شد تا اینکه تئاتر بچه‌های مسجد بار دیگر به دلیل همه‌گیری ویروس کرونا دچار توقف شد و همزمان با آن در تغییرات مدیریتی ریاست کل حوزه هنری انقلاب اسلامی تحول دیگری را تجربه کرد. 
جریان تئاتر مردمی بچه‌های مسجد با آغاز مدیریت محمدمهدی دادمان به عنوان رئیس کنونی حوزه هنری انقلاب اسلامی توقف پیش‌آمده را به فرصتی تبدیل کرد تا با طراحی و اجرای سند چشم‌انداز بلندمدت ۹ ساله‌ای همراه با برگزاری چند رویداد آموزشی و تولیدی متن مناسب، اردیبهشت ۱۴۰۳ به میزبانی بافق یزد پانزدهمین دوره خود را برگزار کند. 
جشنواره تئاتر مردمی بچه‌های مسجد در گام پانزدهم، مردمی بودن خود را در بالاترین شکل ممکن محقق می‌کند و با میزبانی خود در بافق یزد و امامزاده عبدلله (ع) آن شهر جریان هنر مسجدی را به میان مردم می‌آورد و به نمایش می‌گذارد. 

 جشنواره‌ای که از نگاه و اندیشه مسجدی برمی‌آید
شهر کویری بافق یزد با نخلستان‌های انبوه در روز‌های برگزاری این جشنواره میزبان نوجوانان و جوانان علاقه‌مند به تئاتر از سراسر کشور بود و اینگونه یک ایران را در خود جای داد تا جریان تئاتر بچه‌های مسجد در سپهر فرهنگی و هنری کشور جاری باشد و پروازش به سوی امر معنوی و قدسی را ادامه دهد. آنچه تئاتر بچه‌های مسجد را در نگاه یک مخاطب همیشگی تئاتر متمایز از دیگر رویداد‌های مشابه می‌کند این است که خاستگاه آن نه تنها از مکان و بنای مسجد بلکه ناشی از نگاه و اندیشه مسجدی برمی‌آید. آنان که با دل و جان دست به تولید آثار نمایشی زدند تا حرف‌های برگرفته از اخلاقیات حسنه با موضوعات اجتماعی، سیاسی و دینی را از زاویه نو و تازه‌ای به تصویر بکشند. این گونه منحصر به فرد هنر‌های نمایشی ظرفیتی عظیم به پویایی اجتماعی جامعه ایرانی- اسلامی می‌دهد، چراکه به دور از هرگونه دشواری‌های معمول تولید تئاتر و به همان میزان به دور از تکلفات رایج اجرا برای تماشاگر حرفه‌ای این رشته هنری، میزبان همه علاقه‌مندان به هنر‌های نمایشی می‌شود. 
خدمتی که تئاتر مردمی بچه‌های مسجد به رشد و تعالی هنر‌های نمایشی و بهبود مسیر حرکتی آن در راستای رشد طولی تئاتر ایران می‌کند آنچنان ملموس است که بسیاری از هنرمندان مطرح و موفق امروز تئاتر، تلویزیون و سینمای کشور حاصل همین جریان ساده و بی‌آلایش است. از جمله این هنرمندان می‌توان به زنده‌یاد علی سلیمانی اشاره کرد که زندگی شخصی و زندگی شغلی و حرفه کاری خود را مدیون و مرهون مسجد می‌دانست. مسجد در حالی تحقق معجزاتی را برای هر جامعه‌ای فراهم می‌آورد که بسیاری از نسل امروز آن را تنها سجده‌گاه عبادت‌های تکلیف دینی می‌دانند، اما جریان تئاتر بچه‌های مسجد واضح بیان می‌کند این بنا سجده‌گاه همه امور اجتماعی است تا جایی که می‌توان در آن از ابزار غربی و غیر ایرانی مثل تئاتر برای پیمایش روحی مردمی بهره برد. 
پانزدهمین دوره این جریان پر جنب و جوش در حالی شکل می‌گیرد و به مرحله اجرای نهایی می‌رسد که برخی آثار راه یافته آن از شهر‌های دورافتاده و ناشناخته‌کشور آمده بودند. به عنوان مثال نمایشی با عنوان «لیلا» از شهر «گوجان» شهرستان‌فارسان استان چهارمحال‌وبختیاری به مرحله نهایی جشنواره راه یافته بود که شاید هنرمندان آن تاکنون فرصت حضور در رویدادی رسمی و ملی را نیافته بودند. این نمایش با روایت زندگی مادر شهیدی به نام «لیلا» رخداد‌های اجتماعی پیرامون خانواده شهدا را بیان می‌کند و با ارتباط‌گیری خوب با مخاطب عام در اجرا از تأثیرگذاری حداکثری خود روی آن‌ها بهره می‌برد. 

 تئاتر بچه‌های مسجد رویه‌ای دو سویه میان هنرمند و مردم دارد
حضور پر شور و اشتیاق نوجوانان و جوانان علاقه‌مند به هنر‌های نمایشی در قالب گروه‌های تئاتری بچه‌های مسجد از یکسو به جذابیت‌های این رویداد فرهنگی و هنری می‌انجامد و از سویی دیگر همین حضور از جانب هم نسل و همسن‌های خودشان برای تماشای آثار به دلربایی این رویداد منجر می‌شود. کاری که تئاتر بچه‌های مسجد طی برگزاری رویداد‌های منطقه‌ای و در نهایت مرحله پایانی خود می‌کند؛ درگیری همه اقشار جامعه با هنری به نام تئاتر با موضوعاتی از جنس خودشان است. تئاتر بچه‌های مسجد یک رویه دوسویه میان هنرمند و مردم دارد تا جایی که نمی‌توان مرزی بین آن‌ها ترسیم کرد، چراکه هنرمندان و مخاطبانش در یک جبهه فرهنگی و اجتماعی قرار دارند و برای خدمت به یکدیگر تلاش می‌کنند. گواه این گفته را می‌توان در تلاش و کمک کودکان، نوجوانان، جوانان و حتی پیرمرد‌های بافقی حاضر در امامزاده عبدالله (ع) برای آماده‌سازی هر اجرای نمایش دید. این مردم خونگرم در روز برپایی اختتامیه جشنواره نیز همین‌گونه خودجوش پای کار بودند و از هرگونه همراهی دریغ نکردند. 
از دیگر ویژگی‌های تئاتر بچه‌های مسجد عدم التزام به طراحی صحنه پیچیده یا طراحی لباس پر زرق و برق است و این نکته مد نظر هیئت داوری در ادوار گذشته و کنونی آن بود که هر گروه باید با خلاقیت تمام از ساده‌ترین و پر کاربردترین شیوه‌های ممکن در میزانسن‌ها و طراحی‌های موجود بهره ببرند تا مفاهیم مورد نظر خود را به مخاطب ارائه کنند. یکی از موفق‌ترین نمایش‌های این دوره از جشنواره تئاتر بچه‌های مسجد در این زمینه نمایش «ایران» بود که از مسجد حضرت ولیعصر (عج) استان البرز آمده بود. «ایران» که به کارگردانی شایان فلاحیان جایزه و نشان ویژه استاد سلحشور را دریافت کرد به روایت هفت حماسه از ایستادگی و مقاومت مردم ایران مقابل دشمن پرداخت. این نمایش با ساده‌ترین شکل ممکن، مفاهیم و جغرافیای متفاوت و تغییر تاریخ‌های گوناگون را بیان و قصه خود را بازگو می‌کرد. 
جشنواره پانزدهم تئاتر بچه‌های مسجد کیفیتی را در آثار اجرایی خود ارائه داد که حاصل تلاش‌های آموزشی و پایه‌ای مرکز هنر‌های نمایشی حوزه هنری طی چهار سال گذشته است. اما این تمام ماجرای بهبود کیفی تئاتر بچه‌های مسجد نیست، چراکه آنچه به چنین رویدادی رونق و پویایی داده، مغناطیس نهفته در ماهیت وجودی مسجد و تقدس دلکش آن است. رابطه متقابل نسل نوجوان و جوان با نیروی پر صلابت و گیرای معنوی مساجد به برقراری رویدادی منسجم و پر قدرت بدل می‌شود که هر بیننده‌ای را به سوی خود می‌کشاند و آن را در آغوش محبت عرفانی غرق می‌کند. چنین وضعی شرایطی را فراهم می‌کند تا نوهنران تئاتری بچه‌های مسجد از دانشی دراماتیک توأم با روح ذات الهی بهره ببرند و هر مکانی را به مثابه مسجد به عنوان خانه خدا تلقی کنند و فعالیت‌های دینی و هنری خود را پیگیر شوند. 

 ختم کلام... 
ختم کلام این است که شاید در نگاه نخست این تئاتر است که راهی برای رونق بیشتر آمد و شد نوجوانان و جوانان به مساجد هموار کرده است، اما حقیقت آن است که مسجد از دیرباز برای نوجوان و جوان ایرانی پناهگاهی بوده تا در دل امن آن رشد کند و کمال یابد. توان و گنجایش لایتناهی مساجد در جَلد نسل امروز به قدری است که تئاتر برای زنده ماندن راهی جز تکیه بر آن ندارد و چه تکیه‌گاهی محکم‌تر و مطمئن‌تر از حریم امن مسجد.