سرویس اقتصاد حلقه وصل- در هشت سال دولت روحانی، دیپلماسی انرژی ایران با همسایگان دچار رخوت نشد، بلکه در واقع روابط ایران با همسایگان تخریب شد.
در دولت روحانی، بیژن زنگنه روابط گازی ایران و ترکمنستان را به هم زد که سبب توقف صادرات گاز این کشور به ایران شد و یکی از علل کمبود گاز در کشور بود.
توافق جدید
دولت رئیسی در ماه‌های ابتدایی خود تلاش کرده تا روابط تخریب‌شده انرژی با همسایگان را بهبود ببخشد. در گام اول، توافق سه‌جانبه سوآپ گازی بین ایران، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان در جریان سفر آقای رئیسی به ترکمنستان به امضای سه کشور رسید.
این قرارداد هم به لحاظ اقتصادی و هم سیاسی برای ایران اهمیت زیادی دارد چراکه ایران می‌تواند پلی برای انتقال انرژی شرق به غرب و برعکس باشد؛ موضوعی که باوجود همه منافعی که برای ایران از طریق ترانزیت می‌تواند همراه داشته باشد به دلیل غفلت دولت روحانی مواقع مغفول مانده بود.
قرارداد سوآپ گازی ایران، ترکمنستان و آذربایجان در حاشیه اجلاس اکو به امضا رسید و به عقیده برخی از کارشناسان حوزه انرژی می‌تواند برای ایران در آینده دستاوردهای زیادی را به‌ویژه به لحاظ شرایط تحریمی و مشکلات درآمدی ایران داشته باشد.
در این قرارداد تقریباً سالانه نزدیک به ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز را از طرف ترکمنستان و منطقه سرخس دریافت خواهد شد و از آستارا تحویل آذربایجان می‌شود. این قرارداد در حقیقت مناسبات انرژی خوبی است که محقق شده است. به موجب این قرارداد، ایران گاز مصرفی موردنیاز ۵ استان خراسان رضوی، شمالی و جنوبی، گلستان و سمنان را به عنوان حق انتقال برداشت خواهد کرد. با توجه به بالا بودن میزان مصرف گاز در کشور و احتمال افت فشار برای استان‌های شمالی، این قرارداد می‌تواند برای این استان‌ها به‌خصوص در شرایطی که در پارس جنوبی افت تولید ایجاد شده و شبکه گاز نیز پایداری لازم را برای فصول سرد ندارد، کمک بزرگی باشد. نباید از این نکته نیز غافل شد که سابقه قراردادهای گازی ایران و ترکمنستان به دهه ۷۰ بازمی‌گردد.
استقبال کارشناسان از رویکرد جدید ایران به توسعه دیپلماسی انرژی با همسایگان
طرحی عملیاتی با هزینه معقول
سعید میرترابی؛ کارشناس انرژی: بر اساس سوآپ، ایران میزانی گاز از ترکمنستان دریافت می‌کند که هم می‌تواند در داخل کشور بر اساس اخبار منتشرشده مصرف و بخشی را هم به خاک جمهوری آذربایجان منتقل کند. از نظر کلان این اتفاق به نفع هر سه کشور طرف قرارداد است، ترکمنستان با وجود داشتن منابع گاز، اما به بازارهای مصرف دسترسی محدودی دارد. انتقال گاز یا به‌صورت خط لوله یا LNG صورت می‌گیرد البته LNG مشکلات خاص و هزینه‌های زیادی دارد و احداث خط لوله می‌تواند به‌صرفه‌تر باشد.
البته ترکمنستان قبلاً هم پروژه‌هایی زیر دریای خزر داشته تا بتواند گاز خودش را به قفقاز و از آنجا به جمهوری آذربایجان و بعد به از آنجا به اروپا صادر کند که این طرح‌ها به لحاظ مشکلات زیست‌محیطی و موانع فنی و اختلافاتی که ایران و سایر کشورها داشتند، خیلی پیش نرفت. این قرارداد یک طرح عملیاتی و با هزینه معقول‌تری است؛ یعنی می‌توان از خطوط لوله‌های موجود استفاده کرد یا اگر نیاز به توسعه خطوط وجود دارد به‌صورت محدودی ایجاد شود. البته ایران به دلیل واردات گاز در گذشته از ترکمنستان خطوط لازم را دارد.
با این اقدام ترکمنستان گاز خود را صادر، ایران کمبود گازی که در فصل سرما دارد را جبران کند، بخشی هم به جمهوری آذربایجان منتقل می‌شود که درآمد ترانزیتی برای ایران دارد. این قرارداد در مراودات سه کشور هم می‌تواند تأثیر مثبت بگذارد.
قطعاً این قرارداد تأثیر زیادی در بهبود روابط اقتصادی و سیاسی کشورهای همسایه دارد، در موضوع انتقال انرژی هم مباحث اقتصادی و هم ایجاد زمینه همکاری و ثبات در روابط کشورها و حتی ثبات بخشی به تعاملات منطقه‌ای مطرح است.
هر چند ایران فعلاً گازی برای صادرات ندارد ولی اگر بخواهد زمانی گاز صادر کنیم؛ محاسبات اقتصادی این اقدام را به‌صرفه نمی‌داند ولی از نظر سیاسی و منطقه‌ای بیشتر به نفع ایران است. در این قرارداد هم این موضوع صدق می‌کند؛ یعنی درآمدی نصیب ترکمنستان می‌شود و اختلافات گازی ایران و این کشور هم در سایه همین قرارداد می‌تواند برطرف شود، اما بعد مهمتر ایجاد اتصال بین اقتصاد کشورها در حوزه انرژی است که آنها را مجاب به کاهش و مدیریت تنش‌ها می‌کند. این از آن دست الزاماتی است که این نوع همکاری‌ها ایجاد کرده و هم به نفع این سه کشورها و هم منطقه است.
در هر حال با توجه به مشکلاتی که ایران با آن مواجه است و چشم‌اندازی از قطعی برق و گاز در تابستان و زمستان داشته‌ایم، آورده این قرارداد برای ایران زیاد است که در سال‌های آتی در حوزه برق و گاز مشکل کمتری داشته باشم و بتوانیم گاز موردنیاز زمستان و مصرف نیروگاه‌ها برای تولید برق در تابستان را تأمین کنیم البته اگر به‌سرعت این قرارداد اجرایی شود.
منافعی پشت‌سر تحریم
حمیدرضا عراقی، مدیرعامل سابق شرکت ملی گاز ایران: آن چیزی که اهمیت دارد این است که اگر ما بتوانیم با همسایگانمان درباره واردات، صادرات و سوآپ اقداماتی را انجام دهیم که از نظر سیاست‌های گازی، اقتصادی یا همسایگی مناسب است.
ایران با ترکمنستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و عراق رابط خط لوله دارد و امیدواریم در آینده نیز با افغانستان، پاکستان، کویت و دیگران نیز داشته باشد، اینکه ایران بتواند رابط بین سه کشور باشد ارزش بالایی دارد، هرچند منابع مالی نیز به‌دنبال خواهد داشت، با این وجود اهمیت ایجاد رابطه برای ایران بیش از هرچیزی مورد توجه است. به هرحال توسعه روابط ایران با همسایگان در قالب هر نوع قراردادی می‌تواند برای اقتصاد و سیاست خارجی ایران ارزشمند باشد، اما نکته اساسی اینجاست که ایران هم باید مانند سایر کشورها به منافع ملی خود بیندیشد و برای بستن قرارداد از حقوق مردم ایران به نفع کشور دیگری کوتاه نیاید. البته در شرایط تحریمی گرفتن امتیاز از کشورها سخت‌تر است و به همین دلیل برداشته‌شدن تحریم‌ها در کوتاه‌ترین زمان ممکن از طریق توافق با دنیا بسیار مهم و اساسی است.
پایداری گازرسانی در نقاط شمالی کشور
محمدعلی خطیبی، معاون اسبق شرکت ملی نفت: در شرایطی که افت فشار تولید گاز در کشور ایجاد شده، قراردادهای اینچنینی می‌تواند به پایداری گازرسانی به استان‌های سردسیر کشور کمک کند، به‌خصوص آنکه به دلیل مشکلات زیرساختی، امکان تغییر شرایط به نفع الگوی بهینه مصرف در کوتاه‌مدت میسر نیست.
هر قراردادی که باعث شود در روزهای سرد سال، استان‌های شمالی افت فشار کمتری را تجربه کنند، برای کشور مفید است. در سال‌هایی به صورت مستقیم از ترکمنستان واردات گاز انجام می‌دادیم که این امر قطع و باعث شد به شبکه گازی کشور فشار آید. از سوی دیگر پیش‌بینی می‌شود در سال جاری و با روند فعلی مصرف، کمبودهایی در زمینه تأمین گاز داشته باشیم. به هر حال تأمین نیاز در زمستان و عدم ایجاد کاستی به‌خصوص برای استان‌های شمالی، می‌تواند بیانگر مثمر ثمر بودن این قرارداد باشد.
سالیان سال قرارداد واردات گاز از ترکمن‌ها اجرا می‌شد و به استان‌های شمالی گازرسانی صورت می‌گرفت. البته که این واردات به دلیل مشکل تأمین گاز در زمستان نبود. واقعیت این است که استان‌های شمالی در انتهای شبکه گازرسانی قرار دارند و در زمستان و با بالا رفتن مصرف گاز، در معرض قطعی یا افت فشار گاز قرار می‌گیرند. اگر این قرارداد مانند سال‌های گذشته بتواند نیاز استان‌های شمالی را تأمین کند، می‌تواند قرارداد خوبی باشد. البته که در شرایط فعلی راهکاری نیز برای گازرسانی به این استان‌ها نداریم.
باید به این نکته پی برد که دنیا، دنیای همکاری است. هر میزانی که بتوان با همسایگان همکاری اقتصادی بیشتری داشته باشیم، روابط سیاسی بهتری نیز با آنها خواهیم داشت؛ بنابراین تعاملات اقتصادی گسترش یابد، بیشتر به یکدیگر وابسته شده و تنش‌ها کاهش می‌یابد. در این صورت فاصله میان شرکای تجاری، اقتصادی ایران به حداقل خود می‌رسد.
دولت قبل نگاهش به غرب بود
سید مرتضی هاشمی نایب رئیس سابق هیأت رئیسه بازرگانان اتحادیه صادرکنندگان نفت و گاز و پتروشیمی ایران: متأسفانه در سال‌های اخیر نتوانست با کشورهای همسایه خود تعاملات مناسبی داشته باشد. البته مهم‌ترین دلیل این مسأله، سیاست دولت‌های یازدهم و دوازدهم بود. چرا که دولت وقت، تمام هم و غمش را برای ارتباط با اروپایی‌ها صرف می‌کرد. به‌همین دلیل ارتباط گسترده با همسایگان از اولویت خارج و حتی در مواردی نادیده گرفته شد.
دولت رئیسی می‌تواند با این قرارداد، هزاران اتفاق مثبت را با کشورهای همسایه رقم بزند، زیرا در حال حاضر، ورود بسیاری از تاجران ایرانی به کشور ترکمنستان ممنوع بوده و حتی بسیاری از تاجران ایرانی در ترکمنستان زندانی هستند که این موارد در گذشته به ظریف، وزیر سابق خارجه هم گفته شده بود. این قرارداد فقط یک قرارداد گازی نیست. یک قرارداد اقتصادی، سیاسی و... است و جنبه‌های گوناگون دارد. باید اذعان کرد که چراغ سبز دیشب ترکمنستان به ایران را می‌توان برگ طلایی این دولت قلمداد کرد.
استفاده از ظرفیتی که استفاده نشده بود!
مرتضی بهروزی‌فر کارشناس انرژی: بعد از فروپاشی شوروی در دهه ۹۰، ایران به‌خاطر موقعیت جغرافیایی خود می‌توانست موضوع ترانزیت انرژی برای کشورهای منطقه رابه‌عنوان یک عامل در مسیر چسبندگی اقتصادی ایجاد و تقویت کند؛ بویژه برای کشورهای محصور درخشکی. ازاین موقعیت در ۳۰ سال گذشته استفاده نشد اما درروزهای اخیر مسئولان اعلام کردند که توافق سه‌جانبه سوآپ گازی بین ایران، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان منعقد شده و نظر کارشناسی شروع خوبی است. این اولین گازی است که از مسیر بین دو کشور به‌صورت جدی سوآپ می‌شود و در کنار مباحث فنی، به بهبود روابط کمک خواهد کرد.
باید پرسید چرا دولت‌های قبل نتوانستند؟
علی شمس اردکانی رئیس کمیسیون اقتصاد کلان اتاق بازرگانی ایران: خبر عملیاتی شدن قرارداد سه‌جانبه سوآپ گاز ترکمنستان به آذربایجان از خاک ایران از اول فصل زمستان، یک اتفاق مثبت در دیپلماسی گازی ایران به‌شمار می‌رود. اگرچه مقدار گازی که از این مسیر سوآپ می‌شود، بزرگ نیست اما هر نوع معامله‌ای که ایران را به بازارهای جهانی نزدیک‌تر می‌کند، اقدام بزرگی در زمینه دیپلماسی انرژی کشور محسوب می‌شود.
ایران ۳ دهه فرصت تبدیل شدن به هاب گاز منطقه را از دست داده است و هیچکس هم نپرسید که چرا دولت‌های قبل با نادیده گرفتن این ظرفیت‌ها به کشور ضرر زدند. روزی ۳۰۰ میلیون مترمکعب ارتباطات گازی را از دست دادیم؛ اما با وجود این، اکنون یک گام مهم در مسیر بهبود روابط با کشورهای همسایه و همین‌طور فعال کردن دیپلماسی گازی کشور برداشته شده است. ایران می‌تواند خریدار گاز هرکشوری که گاز اضافه دارد، نظیر ترکمنستان و حتی قطر باشد و در ازای آن به هر کشوری که گاز نیاز دارد، بفروشد. باید برای صادرات گاز به بازار اتحادیه اروپا نیز برنامه‌ریزی کرد.
فعال شدن دیپلماسی انرژی
مصطفی نخعی سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس: درخصوص توافق سه‌جانبه سوآپ گازی بین ایران، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان، باید توجه داشت که با توجه به عدم توازن ذخایر گازی در شمال و جنوب کشور و حضور مصرف‌کنندگان متعددی در شمال شرق کشور، این سوآپ گازی اهمیت ویژه‌ای دارد به طوری که کمک می‌کند از ظرفیت‌های گازی مهم و حیاتی که در گذشته وجود داشت، اما به خاطر برخی از کوتاهی‌ها، لجبازی‌ها و نگاه غالب مدیریتی دولت قبل که به سمت غرب بود، مجدداً استفاده کنیم.
تیم جدید مدیریت در وزارت نفت در همان روزهای ابتدایی، دیداری با ترکمنستان داشت که این دیدارها زمینه ساز احیای روابط گازی با ترکمنستان و ایجاد مراودات سوآپ با همسایگان شمالی بود. در همین حال، صادرات نفت بویژه به بزرگترین مشتری ایران یعنی چین نیز در این مدت با توجه به تجربیات و پیگیری‌های خوبی که در مجموعه مدیریت بازار نفت حاکم شد و جلسات مؤثری که در کمیسیون انرژی داشتیم، افزایش داشت.
قرارداد راهبردی
حسن هانی‌زاده، کارشناس مسائل بین‌الملل: این توافق‌نامه گازی که در حاشیه پانزدهمین نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو) در عشق‌آباد ترکمنستان امضا شد، گشایشی اقتصادی درباره کشورهای جنوب قفقاز بود که ایران را به‌عنوان کریدور انتقال انرژی گاز به دیگر کشورهای غرب آسیا و حتی جنوب خلیج‌فارس معرفی می‌کند. قابلیت اجرای سریع این قرارداد به نحوی است که از اول دی امسال و بدون سقف زمانی شاهد انتقال گاز به آذربایجان خواهیم بود که نشان‌دهنده عزم جدی سه کشور به‌ویژه طرف ایرانی برای ترمیم و تقویت روابط اقتصادی میان کشورهای همسایه است.
به نظر می‌رسد تعدد قراردادهای تجاری و دیپلماتیک ایران با کشورهای آسیایی، روسیه و همچنین همسایگان جنوبی و شمالی سبب شده فهم جدیدی در نظام بین‌الملل شکل گیرد که دیگر تحریم‌ها به‌عنوان ابزار فشار بر ایران اثرگذار نخواهد بود.
زیان‌های انفعال
محمدصادق ترابی‌فرد، کارشناس انرژی و عضو مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی: رابطه تجاری ایران و ترکمنستان تا پیش از اینکه به‌هم بخورد، کاملاً به نفع ما بود. به‌نحوی‌که گاز را از ترکمنستان می‌خریدیم و به ترکیه صادر می‌کردیم و بر بستر همین تجارت گازی، یک‌میلیارد دلار در سال صادرات به ترکمنستان داشتیم و قرارداد خوبی بین دو کشور منعقد شده بود. هنوز هم طرف ترکمن سر قضیه واردات گاز از ترکمنستان سختگیری‌هایی دارند. برای نمونه روی قیمت گاز، قیمت بالایی را به ایران اعلام کرده بودند که این مساله مانعی بر آغاز دوباره تجارت گازی دو کشور شده بود که ایران با ابتکاری که به خرج داد و پیشنهادی که دو کشور ترکمنستان و آذربایجان برای سوآپ گاز ارائه کردند، موفق شد این تجارت گازی را در بستر سوآپ عملیاتی کند.
هفته گذشته نیز توافق سوآپ گاز آذربایجان به نخجوان از خاک ایران را داشتیم و این هفته نیز توافق سوآپ گاز ترکمنستان به آذربایجان از خاک ایران را داشتیم و نکته امیدوارکننده این است که بتوانیم در آینده قراردادهای بیشتری در زمینه سوآپ گازی به امضا برسانیم و ایران تبدیل به قطب گازی منطقه شود.
جزئی از منظومه کم‌اثر کردن تحریم‌ها
محمدصادق جوکار، سرپرست مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی: من این قرارداد را در چارچوب منظومه‌ای از اقدامات وزارت نفت در راستای معکوس کردن توازن آسیب‌پذیری‌های کشور قبل از مذاکرات می‌دانم. در واقع این سیگنال به طرف‌های مذاکره‌کننده ارسال می‌شود که ایران در حال برطرف کردن مشکلاتی است که می‌توانست به بحرانی در کشور بدل شود و به همین خاطر دیگر ایران به دنبال یک حصول نتیجه سریع در مذاکرات نیست و در واقع وابستگی کشور به مذاکرات در حال کاهش است و همین باعث می‌شود ایران دست پر را در مذاکرات داشته باشد.
این قرارداد سوآپ گازی گام اول جهت احیای روابط گازی ما با ترکمنستان است. ما با ترکمنستان الگوی تعاملاتی داریم که سطح تعاملات را صرفاً در سوآپ یا خرید و فروش گاز محدود نمی‌کند، بلکه تعاملات راهبردی گسترده‌تری نیز در این الگو جا دارد. سهم تجارت ما با ترکمنستان و دیگر همسایگان باید به سطح معقولی افزایش یابد. مثلاً پاکستان ۴۰ میلیارد یورو واردات و ۶۰ میلیارد یورو صادرات دارد ولی چرا سهم تجارت ما با این کشور باید از کشورهایی مثل اندونزی یا ترکیه کمتر باشد؟ حتی در رابطه با ترکمنستان برنامه‌ای وجود دارد تا تجارت ما با این کشور به ۲ میلیارد دلار در سال برسد که این میزان هم قرار نیست فقط در رابطه با گاز باشد، بلکه بخش‌های پایین‌دستی حوزه گاز، صدور خدمات فنی- مهندسی و سایر موارد نیز در این الگوی تعاملاتی جا خواهد داشت.
در واقع این قرارداد سوآپ گازی تنها آغاز یک گام است که به ترکمنستان اعلام می‌کند تعاملات ما با شما در سطح برد-برد خواهد بود. گاز ترکمنستان از طریق ما به آذربایجان انتقال پیدا می‌کند و این موجب وابستگی ژئوپلیتیک به مسیر ایران خواهد شد و ما با این کار دغدغه ترکمن‌ها را رفع می‌کنیم تا به گزینه‌های دیگر برای انتقال گاز فکر نکنند. سوآپ فی (هزینه انتقال) ما هم می‌تواند به شکل گازی پرداخت شود که اگر چه عددی محدود است اما می‌تواند به تراز گازی کشور کمک کند. این آغازی برای احیای رابطه‌ای است که نه دچار تنش، بلکه دچار سردی شده بود.
آرامش خاطر مردم بابت گاز
رمضانعلی سنگدوینی، عضو کمیسیون انرژی: با توجه به مشکلات تأمین گاز در این سال‌ها، انعقاد قرارداد جدید سوآپ گاز می‌تواند موجب آرامش خاطر مردم و مسئولان شود. یک معبر گازی از سمت کردکوی و گمیشان و یک معبر هم از سمت سرخس وجود دارد و زیرساخت این انتقال گاز کاملاً وجود دارد. البته اینکه چقدر از این گاز سهم ایران می‌شود در توافقات مشخص خواهد شد.
منطق قوی قرارداد
مجید شاکری، اقتصاددان: منطق قرارداد سوآپ گاز از ترکمنستان به آذربایجان خیلی دقیق تنظیم شده است. موضوع صرفاً تأمین یا عدم‌تامین گاز ۵ استان شمالی ایران نیست بلکه ایران دریچه‌ای ایجابی برای همکاری با محور لاجورد پیدا کرده، چیزی که تا همین ۲ ماه قبل خیلی بعید به‌نظر می‌رسید. اینکه چگونه می‌توان رقابت و همکاری را کنار هم تعریف کرد یک مرحله مهم است که این قرارداد یک گام بسیار بلند به‌سوی این درک است. شاید این نخستین بار است که ایران وارد یک همکاری کریدوری به‌معنای جدید آن می‌شود. آینده چه خواهد شد؟ نمی‌دانم؛ اما این خبر واقعاً امیدوارکننده است.
شکست بن‌بست دیپلماسی انرژی
هادی بیگی‌نژاد عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی: سوآپ گازی ایران، ترکمنستان و آذربایجان نشانه شکست بن‌بست دیپلماسی انرژی با همسایگان است.
امضای این قرارداد نشان داد که برای انجام بعضی از کارها باید اراده آن را هم داشته باشیم، وزارت نفت نشان داد اراده‌ای قوی برای انجام چنین توافق‌هایی دارد. این قرارداد هم از جنبه اقتصادی برای ما سودمند خواهد بود و هم به تحکیم روابط دوستانه با کشورهای همسایه کمک می‌کند، هرچند روابط اقتصادی با همسایگان باید بیش از این توسعه یابد. سوآپ گازی ایران، ترکمنستان و آذربایجان بیانگر وجود اراده قوی در وزارت نفت برای پیشبرد منافع ملی و دیپلماسی اقتصادی و انرژی است.
جایگزین دیپلماسی انفعالی گذشته
عبدالعلی رحیمی مظفری عضو هیئت رئیسه کمیسیون انرژی مجلس: سوآپ گازی میان ایران، ترکمنستان و آذربایجان نشان داد وزارت نفت ما می‌تواند دیپلماسی قوی انرژی را جایگزین دیپلماسی انفعالی گذشته کند. بی‌شک سوآپ گازی برای ما با توجه به اینکه دارای ذخایر عظیم انرژی در دنیا هستیم از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای دارد. توافق سه‌جانبه سوآپ گازی بین ایران، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان هم می‌تواند قسمتی از نیاز بخش‌های شمالی کشور به گاز را برطرف کند و هم از لحاظ سیاسی و اقتصادی می‌تواند برای ما مفید باشد.
این قرارداد، نه‌تنها شکننده و بی‌اثر بودن تحریم‌ها را نمایان کرد، بلکه نشان داد که می‌توان روابط با همسایگان را بدون دخالت قدرت‌های استکباری تحکیم بخشید. سوآپ گازی میان ایران، ترکمنستان و آذربایجان نشان داد وزارت نفت ما می‌تواند دیپلماسی قوی انرژی را جایگزین دیپلماسی انفعالی گذشته کند.
