به گزارش حلقه وصل، مجید محمدزمانی پژوهشگر حوزه رسانه هسته افکار عمومی مرکز رشد دانشگاه امام صادق(ع) طی یادداشتی به بررسی و تحلیل ترکیب موسیقی و مداحی از منظر فقهی مقام معظم رهبری پرداخته است. او در این یادداشت که در اختیار خبرگزاری فارس قرار گرفته، می‌نویسد:
ائمه اطهار(ع) در طول حیات با برکت خود به تجلیل جایگاه مداحی، به عنوان رسانه‌ای مهم برای انتقال معارف و مناقب اهل بیت(ع)، پرداخته‌اند. امام صادق علیه‌السلام در روایتی در مورد ثواب روضه‌خوانی و در تجلیل مقام مداحی در عزای سیدالشهدا (ع) فرموده‌اند: «ای اباهارون! کسی که درباره امام حسین علیه‌السلام شعری بگوید، گریه کند و ده نفر را بگریاند، برای همه بهشت را می‌نویسند. کسی که درباره امام حسین علیه‌السلام شعری بخواند و گریه کند و پنج نفر را بگریاند، برای آنها بهشت را می‌نویسند. کسی که امام حسین علیه‌السلام را نزد او یاد کنند و از چشمان او به اندازه پَر مگسی اشک خارج شود، ثواب او به عهده خدای عزوجل بوده و برای او به کمتر از بهشت راضی نمی‌شود.
مداحی، به عنوان هنر ستایشگری اهل بیت عصمت و طهارت سلام الله علیهم اجمعین، در سده‌های مختلف تاریخ تمدن اسلامی، مورد توجه فرق اسلامی بوده است. در طول این قرون، اگرچه برخی از گروه‌ها جاهلانه یا خائنانه گاهی موجب انحراف محتوا یا قالب این هنر اصیل از مسیر صحیح آن شده‌اند، اما ارتباط مجالس اهل بیت(ع) با عالمان دینی و فقه جعفری، موجب جبران و اصلاح این انحرافات شده است؛ به طوری که می‌توان گفت اصول کلی مداحی اسلامی با در نظر گرفتن اقتضائات و نیازهای روز مخاطبین جامعه اسلامی، به دوران انقلاب اسلامی منتقل شده و اکنون وظیفه ماست تا از این میراث ارزشمند مراقب کرده و بدون انحراف، آن را به نسل آینده انتقال دهیم.
ترکیب آلات موسیقی با مداحی
در عصر حاضر با ظهور مدرنیته و تحول در ساختارهای ارتباطی و رسانه‌ای، هنر مداحی دست خوش تحولاتی متفاوت قرار گرفته است. از جمله تحولات سال‌های اخیر می‌توان به استفاده برخی از مادحین از فضای استدیو برای خواندن و یا ترکیب آلات موسیقی با صدای مداحی جهت ساخت تولیدات هنری اشاره کرد. این تولیدات گاهی شامل ترکیب آلات موسیقی و ادعیه نیز شده که حتی از رسانه ملی نیز پخش می‌شوند.
بررسی مداحی استودیویی از منظر فقهی
برخی از طرفداران این پدیده جدید، با اشاره به جذابیت این تولیدات رسانه‌ای برای هدایت نسل جوان، ساخت این تولیدات را بلااشکال دانسته‌اند. اما باید دانست صرف وجود جذابیت هنری برای تبلیغ، حکم جواز برای تولید و ترویج را توجیه نمی‌سازد. بلکه باید ابتدا بررسی کرد که آیا اصلاً شریعت، استفاده از این وسیله را برای تبلیغ معارف اهل بیت(ع) مجاز دانسته است یا نه؟ از این رو نیازمند بررسی دقیق در ترازوی فقه هستیم. بنابراین سوالی که در اینجا مطرح می‌شود، این است که تولید و پخش این محصولات هنری ـ رسانه‌ای که از ترکیب مداحی و آلات موسیقی ساخته می‌شود، دارای چه حکمی از منظر فقهی است؟
نگاهی به حکم اولیه مداحی
در ابتدا باید گفت با بررسی روایات پر شمار، حکم اولی هنر در فقه اسلامی در نگاهی جامع و فارغ از تعینات، استحباب است و گاه تا وجوب نیز این حکم ادامه می‌باید و در هیچ یک از عناوین پنج‌گانه (شعر، نقاشی، مجسمه سازی، غنا و موسیقی) که در فقه بحث می‌شود، حرمت به خود عنوان هنر تعلق نگرفته بلکه عنوان ثانویه حرمت، یا واسطه عروض بر هنر است یا واسطه در ثبوت (علیدوست، ۱۳۹۴). بنابراین مداحی به عنوان هنر ستایشگری اهل بیت(ع)، دارای حکم استحباب و یا وجوب است، مگر آنکه به واسطه‌ای از این حکم خارج شود.
ملاک تعلق حکم حرمت
باید دانست ملاک در تعلق حکم حرمت برای یک هنر، اضلال مخاطب عن سبیل‌الله است، یعنی هر هنری خواه سخنرانی باشد یا مداحی و یا حتی حرف زدن معمولی اگر موجب اضلال و گمراهی مخاطب از مسیر حق شود، حرام می‌شود (خامنه ای، ۱۳۹۸، ص ۲۵۳). حال سوالی که باید مورد تحلیل قرار گیرد آن است که آیا عارض شدن آلات موسیقی بر مداحی و ساخت یک قطعه هنری نظیر کلیپ از آن، موجب ایجاد اثر اضلال در مخاطبین به واسطه شنیدن یا دیدن آن تولیدات می‌شود یا نه؟
چگونه تشخیص دهیم مداحی استودیویی موجب ضلالت است یا خیر؟
باید توجه کرد تاثیرات ناشی از یک پدیده هنری یا محتوای رسانه‌ای، ناشی از تعامل ۳ عامل موضوع هنری (شامل محتوا و فرم)، مخاطب و محیط مواجهه است. از برآیند و خروجی تعامل این ۳ عامل، تاثیر ضلالت یا هدایت بر مخاطب شکل می‌گیرد. اگر برآیند این تعامل موجب اضلال شناختی، گرایشی، حسی یا رفتاری مخاطب نشود، ساخت و تولید این پدیده هنری یا رسانه‌ای بلااشکال است، اما اگر برآیند این تعامل موجب ضلالت مخاطب شود، تولید این آثار هنری یا رسانه‌ای جایز نیست.
موضوع هنر مداحی ترکیبی از سه عامل شعر، سبک (کیفیت ادا شعر) و مداح است. اگر هر یک از شعر یا سبک یا خود مداح موجب انحراف و ضلالت شناختی، گرایشی، حسی یا رفتاری مستمعین شود، این نوع مداحی حرام می‌شود. به طور مثال خواندن شعر غلو آمیز در مورد مناقب اهل بیت(ع) یا استفاده از سبک‌های ترانه‌ای مورد استفاده در مجالس معصیت و یا خواندن مداحی که مقید به آداب ظاهری شریعت نیست، موجب اضلال مخاطب و موجب حرمت این نوع مداحی می‌شود.
سهم شخصیت مداح در تاثیرگذاری مداحی از منظر رهبری
رهبر معظم انقلاب پیرامون سهم شخصیت اخلاقی مداح در تاثیرگذاری هنر مداحی بر مخاطب می‌فرمایند: « عزیزان من! مردم از صدای شما خوششان می‌آید، از شعر شما لذت می‌برند، از اجرای شما ـ چه در مدحتان، چه در مصیبتتان ـ دل‌هایشان تکان می‌خورد و اشک می‌ریزند؛ اما به خود شما هم نگاه می‌کنند. اگر شما از لحاظ اخلاق، از لحاظ تدین، از لحاظ عفت، نمود تحسین‌آوری داشتید، همه آنچه را که عرض کردیم، به صورت مضاعف در مردم اثر خواهد کرد. اما اگر خدای نکرده بعکس شد؛ مردم نشانه تزلزل اخلاقی، نشانه عقب‌ماندگی از لحاظ اخلاق و رفتار و خدای نکرده عفت و این چیزها مشاهده کنند، اثر این هنرها و زیبایی‌هایی که در کار شما هست، از بین خواهد رفت؛ این را مراقب باشید. شما کسانی که در عرصه دین و معرفت و امور الهی دارید کار می‌کنید، خیلی باید مراقب باشید؛ مراقب اخلاق، مراقب پاکی زبان، پاکی دامان، پاکی دل، پاکی دست. خدای متعال به شما کمک کند(۱۳۹۲/۲/۱۱)
موضوع مداحی، مخاطب و محیط عوامل اثرگذار در هنر مداحی
در کنار موضوع هنر مداحی، ویژگی‌های مخاطب و محیط مداحی نیز در کیفیت تاثیر مداحی مورد اهمیت است. به طور مثال سطح علمی یا فرهنگی مخاطب می‌تواند یک شعری را به گونه‌ای متفاوت فهم و تفسیر نماید و یا مضامین اشعار مداحی، در محیط هیئات و یا خارج از آن محیط، به گونه‌ای متفاوت تفسیر و برداشت می‌شود. بنابراین برای تاثیرگذاری صحیح هنر مداحی باید سه عامل موضوع مداحی، مخاطب و محیط (یا فضای) مداحی مورد توجه قرار گیرد.
با ذکر این مقدمات، در ادامه جهت بررسی فقهی حرمت یا حلیت تولید و پخش محصولات هنری مرکب از مداحی با آلات موسیقی، به بیان برخی ادله م پردازیم:
انحراف در تربیت عواطف و ذائقه حسی و ایجاد گرایش به فرهنگ غربی در میان مخاطبین
در روایتی نبی اکرم می‌فرماید: اِقْرَءُوا اَلْقُرْآنَ بِأَلْحَانِ اَلْعَرَبِ وَ أَصْوَاتِهَا وَ إِیَّاکُمْ وَ لُحُونَ أَهْلِ اَلْفِسْقِ وَ أَهْلِ اَلْکَبَائِرِ فَإِنَّهُ سَیَجِیءُ مِنْ بَعْدِی أَقْوَامٌ یُرَجِّعُونَ اَلْقُرْآنَ تَرْجِیعَ اَلْغِنَاءِ وَ اَلنَّوْحِ وَ اَلرَّهْبَانِیَّةِ لاَ یَجُوزُ تَرَاقِیَهُمْ قُلُوبُهُمْ مَقْلُوبَةٌ وَ قُلُوبُ مَنْ یُعْجِبُهُ شَأْنُهُمْ .[۲] قرآن را با لحن‌ها و آوازهای عرب بخوانید و از لحنِ بدکاران و اهل گناهان کبیره دوری کنید زیرا که پس از من مردمانی آیند که قرآن را چون خوانندگی و نوحه‌خوانی و رهبان مآبی در حنجره بچرخانند و از گلوگاه آنان نگذرد، دلشان وارونه است و دل هر که از آنها خوشش آید هم وارونه است. اصول کافی / ترجمه کمره‌ای؛ ج ۶ ص ۴۲۹
با توجه به دلالت این روایت، باید سبک و کیفیت صوت قاری در خدمت و هماهنگ با محتوا باشد و نباید از سبک‌های غیر بومی برای حتی قرائت قرآن استفاده کرد، چرا که سبک و کیفیت آهنگ، می‌تواند موجب ضلالت مخاطب حتی از مضامین دینی شود.
به کارگیری آلات موسیقی به همراه قرآن و آیین‌های دینی ضدارزش است
امروزه در فرهنگ اهل کتاب، استفاده از موسیقی به همراه متن جهت تاثیرگذاری بیشتر بر مخاطب، امری متعارف است. در حالی که در فرهنگ اسلامی، به کارگیری آلات موسیقی به همراه قرآن (متن مقدس) یک ضد ارزش محسوب شده و با ساحت مقدس این متون، ناسازگار است (خلوصی و دیگران، ۱۳۹۶).
در فرهنگ اسلامی، استفاده از آلات موسیقی برای اجرای آیین‌های دینی نیز امری نامتعارف و مخالف شأن آن در نزد عرف قلمداد می‌شود. در آیین سنتی مداحی، استفاده از موسیقی در مجالس هیأت وجود نداشته ( مگر در دسته‌جات عزاداری آن هم با آلات خاص عزاداری نظیر طبل که خارج از بحث است) و همین مداحی سنتی، مورد تایید ائمه‌اطهار(ع) و سیره متشرعه بوده است. ترکیب آلات موسیقی با مداحی، پدیده‌ای جدید، غیر بومی و ناهماهنگ با ساختار سنتی آن است و می‌تواند موجب فراموشی مداحی سنتی شود.
ترکیب آلات موسیقی با مداحی، موجب انحراف در تربیت حسی مخاطبین است
باید به این نکته توجه داشت که کارکرد هیأت‌ها و مجالس اهل‌بیت(ع)، علاوه بر رشد فکری مخاطبین، تربیت عواطف و ذائقه حسی مخاطبین نیز است. تولید قطعات مرکب از آلات موسیقی و مداحی چه در استدیو و چه در محیط هیأت، موجب انحراف در تربیت حسی مخاطبین و عادی‌سازی استفاده از آلات موسیقی در مجالس اهل بیت(ع) می‌شود.
رهبر معظم انقلاب در مورد مسئولیت خطیر مداحان در تربیت و هدایت عواطف و احساسات جامعه می‌فرمایند: «جامعه مدّاح یک کار بزرگی بر عهده دارد و آن عبارت است از مدیریّت شادی و عزای جامعه؛ شما در حقیقت شادی‌های معنوی و عزاهای اساسی و قلبی و عمیق را مدیریّت می‌کنید، جهت می‌دهید، هدایت می‌کنید. آن جوامعی که این وضعیّت را ندارند، این مجالس را ندارند، این گریه‌ها را، این شادی‌ها را ندارند، این خلأ را احساس می‌کنند و بنده اطّلاع دارم یک جوری می‌خواهند این خلأ را درست کنند، پُر کنند و نمی‌شود؛ این کار شماست. سنّت این کار هم مربوط به امروز و دیروز نیست؛ از زمان ائمّه (علیهم السّلام) است.» ۱۳۹۸/۱۱/۲۶
تولید و ترویج قطعات مداحی به همراه موسیقی، موجب ترویج فرهنگ غیراسلامی است
حتی اگر فرض کنیم به‌ذاته این قطعات موجب انحراف تربیت عواطف و احساسات مخاطبین نشود، از آنجا که اجرای آیین‌های دینی اسلامی (نظیر قرائت قرآن و اذان) همراه با آلات موسیقی نبوده است، تولید و ترویج قطعات مداحی به همراه موسیقی، موجب تضعیف فرهنگ اسلامی و ترویج فرهنگ غیر اسلامی و گرایش به فرهنگ غرب در حوزه اجرای آیین‌های دینی می‌شود، چرا که در فرهنگ اسلامی برخلاف فرهنگ اهل کتاب، اجرای آیین‌های دینی به همراه آلات موسیقی، امری نامتعارف و قریب به بدعت است. بنابراین تولید و پخش این قطعات از این منظر نیز، جایز نیست، چرا که ایجاد گرایش به غرب در مخاطبین، خود یک عامل مستقل برای وضع حکم حرمت در تولید و استفاده از آثار هنری و رسانه‌ای است(خامنه‌ای، ۱۳۸۸، ۵۰۶)
رهبر معظم انقلاب نسبت به عدم تقلید از فرهنگ غربی در مداحی خطاب به مادحین می‌فرمایند: «مداحی را به صورت یک کار صرفاً سطحی، شکلی، ظاهری در آوردن، آن را عبارةٌاخرای تقلید از یک کار مبتذل غربی قرار دادن، هیچ جائز نیست. این را توجه بکنند، به‌خصوص جوان‌ها که توی این صراط وارد می‌شوند. هیچ اشکالی ندارد که از شعری با زبان مردم استفاده شود، لیکن با مضمون درست، با مضمون صحیح. اگر چنانچه مداح و خواننده ما و ستایش‌گر اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) از کسانی که خودشان غرق در حیرت و بدبختی‌اند - وادی هنری غرب، به‌خصوص هنر موسیقی‌شان که به ابتذال کشانده شده - و در وادی حیرت و سردرگمی شیطانی و نه حیرت رحمانی هستند، این کار شریف و پاکیزه و مقدس را الگوگیری کرد، این کار ناسزاوار است؛ کار ناشایستی است(خامنه ای، بیانات ۱۳۸۷/۴/۴)
و یا ایشان در مورد پرهیز از عدم تقلید آهنگ مداحی از آهنگ‌های افراد بی‌دین یا فاسد، می فرمایند: «نباید قالب مداحی با شیوه‌های هنری دیگر مخلوط شود و مثلاً شعری در مصیبت یا مدح اهل‌بیت در قالب ترانه فردی دور از دین و معنویت و غرق در فساد و مادیات خوانده شود۱۳۹۵/۱۲/۲۹.
آهنگ خوب به معنای تقلید از آهنگ موسیقی‌های لهویِ مضلّ عن سبیل اللَّه نیست؛ این را توجه داشته باشید. بعضی از آهنگ‌ها، آهنگ‌های بدی است، آهنگ‌های غلطی است، آهنگ‌های لهوی است؛ این را نباید به وادی حرفه‌ی مداحی و خواندن مداحی کشاند (۱۳۹۰/۳/۳)
تضعیف و تغییر جایگاه اجتماعی مداحی
به گفته والتر بنیامین باز تولید و تکثیر اثر هنری به واسطه فناوری‌های رسانه‌ای، موجب کاهش ارزش آیینی آن به کارکرد نمایشی شده و اصالت آن اثر را نزول می‌دهد (مهدی‌زاده، ۱۳۸۹).
محیط و بستر مواجهه با آثار هنری یا رسانه‌ای، عاملی مهم بر ایجاد یا تغییر تاثیر هدایت یا ضلالت آن محتوا بر مخاطب است. به طور مثال خواندن یک بیت عرفانی در مجلس وعظ و یا خواندن همان بیت در مجلس معصیت دو گونه برداشت و اثر متفاوت بر مخاطب ایجاد می‌کند. بنابراین مجلس، وضعیت، فضا و بستر عرضه هنر(مداحی) و محتوای رسانه‌ای نیز باید مورد توجه قرار گیرد(خامنه‌ای، ۱۳۹۸، ۴۵۳ و ۲۶۹). چنانچه رهبر انقلاب در درس خارج غنا خود می‌فرمایند: «اگر فضا، فضای دینی است، فضای معنوی است، فضای گناه نیست، این آواز در آنجا لهوی نخواهد بود، فلایکون محرما، اما اگر فضا، فضای غیر دینی است، فضای لاابالیگری است، فضای فسق و فجور است، آنگاه این فضا تاثیر می‌گذارد در اینکه این آواز لهوی باشد(خامنه‌ای، ۱۳۹۸، ۲۶۹)
مداحی استودیویی، یک قطعه آواز همراه با موسیقی است
قطعات مرکب از مداحی در بستر نواختن آلات موسیقی، شاید در ظاهر مرکب از دو جز موسیقی و مداحی باشد، اما مواجهه عرف با آنها، به عنوان «یک» قطعه آواز همراه با موسیقی است که کارکرد آن را متفاوت از قبل می‌کند، چرا که با ترکیب مداحی با موسیقی، مضامین اشعار و کلام مادحین، در فضا، جو و بستر صوت آلات موسیقی در نزد مخاطب تفسیر و معنا می‌شود که تابع قواعد دنیای موسیقی است و عرف این پدید جدید را به عنوان یک قطعه آواز همراه با موسیقی به حساب می‌آورد و نه مداحی سنتی.
مداحی استودیویی، جایگاه مداح را در عرف، آوازخوان می‌کند
همچنین این قطعات موجب می‌شود در نزد عرف، جایگاه مقدس و اثرگذار مداح در تربیت اجتماعی در حد یک آوازخوان تنزل یابد. این در حالی است که متون و آیین مقدس باید خود اصل قرار گرفته و به واسطه فضایی خارج اصل خود مورد تفسیر قرار نگیرند و همچنین خوانندگان متون مقدس نظیر قرّا و مادحین، نباید کاری انجام دهند که موجب کاهش شأن مقدس اجتماعی آنان و به تبع کاهش اثرگذاری آنان در تربیت معنوی اجتماعی شود.
تولید و ترویج این قطعات جدید، موجب می‌شود شأن مقدس مداحی در حد آوازخوانی و مداح در حد آوازخوان در نزد عرف تنزل و به تبع اثرگذاری آنان نیز در تربیت معنوی جامعه کاهش باید. این کاهش شأن و اثرگذاری اجتماعی شعائر، مخالف با «تعظیم شعائر» است. تقدس زدایی و تضعیف شأن اجتماعی مداحی و جایگاه اثرگذار مداح، موجب تضعیف اثرگذاری رسانه مهم تشیع در تربیت معنوی جامعه و موجب تضعیف عزاداری سنتی مورد تایید ائمه اطهار(ع) و متشرعه می‌شود. از این رو با توجه به روایت «باب یوهن به الحق» (روایت امام صادق(ع) در تحف العقول)، تولید و پخش این قطعات مرکب، از آنجا که موجب تضعیف شأن اجتماعی و کاهش اثرگذاری معنوی شعائر دینی می‌شود، جایز نیست.
ضرورت حفظ محیط مداحی و جایگاه مقدس مداحی از منظر رهبری
رهبر معظم انقلاب در دیدار با مادحین در خصوص حفظ محیط مداحی و جایگاه مقدس مداحی می‌فرمایند: «در محیط‌های مراسم مذهبی، مراقب باشید هیچ کاری که از حدود ضوابط شرع ممکن است بیرون برود، رخ ندهد؛ این را مراقبت کنید. محیط مدّاحی و خوانندگی دینی، یک محیط پاک و مطهّری است؛ نگذاریم آلودگی‌هایی که متأسّفانه در دنیای هنر در بین مردمان بی‌قید و بی‌مبالات رواج پیدا کرده است، به محیط هنر اسلامی و مذهبی در محیط های مذهبی رسوخ کند و نفوذ کند؛ این را مراقب باشید. محیط، محیط پاکیزه، طیّب، طاهر، [همراه با] عفّت؛ این‌جور محیطی باید باشد محیطی که ما در آنجا معارف اسلامی را میخواهیم با زبان شعر بیان کنیم.» ۱۳۹۳/۱/۳۱
ترویج موسیقی با هنر مداحی
تاثیرات برخاسته از مواجهه مخاطب با پدیده هنری یا محتوای رسانه‌ای، گاهی به صورت مستقیم و فوری ایجاد نمی‌شود، بلکه در طول زمان دارای تاثیرات انباشتی است. از این رو باید به تاثیرگذاری این پدیده‌ها در طول زمان توجه کرد. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با اینکه اصل تعلیم موسیقی را بلا اشکال می‌دانند، اما ترویج آن را با اهداف عالیه نظام اسلامی در تعارض می‌دانند از این‌رو ایشان ترویج موسیقی با اقداماتی نظیر برگزاری نمایشگاه و گسترش آموزشگاه‌ها را به حکم ثانوی حرام دانسته و جایز نمی‌دانند، چرا که در زمان حاضر بخش لهوی موسیقی حرام بر حلال آن غلبه دارد (خامنه‌ای، ۱۳۸۸، ۴۸۸-۴۸۹). در زمان صادقین (علیهماالسلام) نیز کثرت روایات منع از غنا و آوازه‌خوانی به علت آن بوده که در زمان ایشان، جامعه اسلامی به سبب مجاورت با دنیای غرب و ترویج موسیقی حرام از طرف خلفای عباسی، در معرض انحراف اجتماعی بوده و ائمه اطهار(ع) تلاش می‌کردند تا از انحراف فرهنگی جامعه در این زمینه جلوگیری کنند.
با توجه به این حکم، هر کاری که موجب ترویج موسیقی در جامعه شود، نظیر همراه سازی هنر مداحی با آلات موسیقی، جائز نیست، چرا که ترکیب مداحی با آلات موسیقی، خواسته یا ناخواسته موجب شیوع و ترویج موسیقی می‌شود. این پدیده علاوه بر خروج مداحی از مسیر سنتی آن، می‌تواند موجب ترویج و عادی‌سازی موسیقی در میان آحاد جامعه خصوصاً جوانان مومن شود.
کلام آخر
باید دانست بسیاری از تغییرات فرهنگی، تغییراتی آهسته و تدریجی هستند. شاید بنا نهادن برخی از امور در ابتدا موجب ایجاد انحراف کمی از خطوط شریعت گردد، اما به مرور این زاویه انحراف بیشتر شده و مسیر اصلاح سخت‌تر می‌شود، از این رو، دین اسلام با صراحت در برابر آغاز و شیوع انحرافات می ایستد و همگان را از این کار نهی می کند. براساس روایت نبوی، اگر فردی، با انجام و ترویج فعل حرامی آن را به سنت اجتماعی تبدیل کند، نه تنها وزر گناه خود بلکه وزر گناه ادامه دهندگان این مسیر نیز تا ابد به حساب بنیان‌گذاران و ترویج دهندگان آن نوشته خواهد شد.
استفاده از آلات موسیقی در محیط هیأت‌ها و یا تولید قطعات صوتی تصویری مرکب از مداحی و آلات موسیقی حتی به صورت زمینه کم رنگ، شاید در ابتدا انحراف کمی به نظر آید اما می‌تواند آغازگر انحراف بزرگتر شود که ترویج دهندگان امروزی آن باید در پیشگاه خداوند حجت موجهی داشته باشند.
در پایان یادآوری این نکته ضروری است که نباید صرف اینکه تولید آثار مرکب از مداحی و نواختن آلات موسیقی مورد پسند و علاقه مخاطبین است، حکم به ضرورت تولید این قطعات داد. گاهی منشأ ضرورت تولید آثار متنوع هنری و رسانه‌ای، پاسخ‌گویی به نیازهای جدید عرف و اقتضائات جامعه است، اما گاهی منشا این ضرورت سازی، پاسخ‌گویی به امیال درونی انسان و تغییر عرف امروز جامعه اسلامی است. از این رو باید بین ضرورت برساخته و ضروت خود ساخته تفاوت قائل بود.
تولید آثار هنری از مجالس اهل‌بیت(ع)، تنها اگر در چارچوب وحریم فقه اسلامی باشد، موجب کسب رضایت الهی و حفاظت این میراث گران بها از امیال انسانی و انتقال سالم این امانت به نسل های آینده می‌شود.
منابع
ـ خامنه‌ای، سیدعلی، ۱۳۹۸، غنا (متن درس خارج فقه رهبر معظم انقلاب اسلامی)، انتشارات انقلاب اسلامی، تهران
ـ مهدی‌زاده، سیدمحمد. (۱۳۸۹). نظریه‌های رسانه، اندیشه‌های رایج و دیدگاه‌های انتقادی. چاپ اول. تهران: همشهری.
ـ خلوصی، داوود؛ ایروانی نجفی، مرتضی؛ پیروزفر، سهیلا، (۱۳۹۶)، واکاوی الحان ممدوح در کلام نبوی، پژوهشی درباره حدیث اقروا القرآن بالحان العرب، فصلنامه پژوهش های قرآنی، شماره ۱، صص ۱۴۹ ـ ۱۲۰
ـ علیدوست، ابوالقاسم، ۱۳۹۴، فقه هنر در دو نگاه جامعه و تعینات موردی، قبسات، سال بیستم