ارتباط مشارکت مردان در امور خانه و افزایش جمعیت

به گزارش حلقه وصل، در پژوهش‌های اخیر که در بسیاری از کشورها برای تبیین باروری پایین انجام شده است، تقسیم کار و نگرش‌های جنسیتی به عنوان تعیین‌کننده اساسی و مهم مطرح شده‌اند.

به لحاظ تاریخی در خانواده‌های گسترده با ترتیبات سنتی که فرزندان نقش بیشتری در حمایت از والدین داشتند و حمایت خویشاوندی در مراقبت از فرزندان بیشتر بوده است، تعداد بیشتری فرزند و در فواصل کوتاه‌تر متولد می‌شدند. در شرایط کنونی با گذار خانواده و هسته‌ای شدن آن و حمایت خویشاوندی محدود، فاصله بین موالید طولانی‌تر و اندازه خانواده کوچک شده است.

همچنین با ورود زنان به عرصه اجتماعی و افزایش تعاملات آن‌ها با نهادهای مختلف از جمله آموزش، سلامت و بازار کار، نگرش‌های جنسیتی و تقسیم کار جنسیتی به منزله مسئله و موضوعی درون خانواده‌ها مطرح شد. تقسیم کارِ خانه، به طور معمول با توجه به سهمی از کارِ خانه که زنان و مردان انجام می‌دهند، اندازه‌گیری می‌شود و این سهم به ایدئولوژی و تفکرات جنسیتی زوجین بستگی دارد.

طبق بررسی‌ها، در سال‌های اخیر در بسیاری از جوامع توسعه‌یافته، که در سطح بالایی از برابری جنسیتی قرار دارند، شواهدی از افزایش باروری دیده می‌شود.

در ایران به دنبال دسترسی زنان به وسایل پیشگیری از بارداری و پیشرفت وسایل پیشگیری موثر، زوجین می‌توانند درباره زمان آغاز فرزندآوری، فاصله بین موالید و پایان باروری نقش موثری ایفا کنند.

بر اساس داده‌های شاخص‌های چندگانه سلامت و جمعیت در ایران در سال ۱۳۸۹، فاصله ازدواج تا تولد اول، ۳.۵ سال برآورد شده است. با توجه به این‌که درصد زیادی از زنان تولد اول را تجربه می‌کنند، به نظر می‌رسد افزایش کم و تدریجی در فاصله ازدواج تا تولد اول، تاثیر کمی بر باروری در ایران دارد. با این حال شواهد نشان‌دهنده افزایش فاصله تولد فرزند اول و فرزند دوم‌ است. همچنین طبق آمار درصد زنان تک‌فرزند، در ۱۰ سال اخیر افزایش یافته است و همین موضوع می‌توان تاثیر جالب‌توجهی بر باروری ایجاد کند.

بر اساس برخی نظریات؛ انتظار می‌رود در زوجینی که خود را با شرایط اقتصادی اجتماعی کنونی بهتر تطبیق می‌دهند و تقسیم کار خانگی آن‌ها مشارکتی است، فاصله بین تولد اول و دوم کم‌تر باشد.

شهر تهران بیش از دو دهه است که باروری پایینی دارد و در حال حاضر جزء شهرهایی است که باروری خیلی پایین را تجربه می‌کند.

در سیاست‌های کلی جمعیت که در سال ۱۳۹۳ از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ شد و به تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز رسید، بر جلوگیری از کاهش جمعیت و افزایش سطح باروری تاکید شده است.

بر همین اساس و با توجه به موارد عنوان‌شده، پژوهشگران مطالعات خانواده و جمعیت‌شناسی با انجام یک مطالعه تاثیر تقسیم کار و نگرش‌های جنسیتی بر فاصله تولد فرزند اول و تولد فرزند دوم را مورد بررسی قرار دادند. نتایج این مطالعه می‌تواند امکان ارزیابی سطوح باروری آینده درباره تقسیم کار جنسیتی را فراهم کند و سیاست‌ها و برنامه‌های افزایشی درباره نوع رابطه زوجین درون خانواده را ارائه دهد.

در این مطالعه از بخشی از داده‌های طرح تحولات باروری در پنج استان منتخب ایران (در سال ۱۳۹۶) و از اطلاعات ۳۶۳ زن ازدواج‌کرده ۱۵ تا ۴۹ ساله دارای یک فرزند شهر تهران، استفاده شد.

برای بررسی تقسیم کار در خانواده، از طریق پرسش‌نامه، مسئولیت رسیدگی به امور داخل خانه مانند آشپزی، نظافت منزل، خرید احتیاجات خانه، رسیدگی به تکالیف درسی فرزندان و آماده‌کردن آن‌ها برای مدرسه یا مهدکودک، نظارت بر خواب بچه‌ها و آماده کردن آن ها برای خواب و .... مورد پرسش قرار گرفت. همچنین نگرش‌های جنسیتی نیز از طریق بررسی نظرات افراد در خصوص هفت گویه زیر، سنجیده شد:

۱. اگر زنان در مشاغل مهم مدیریتی باشند، به نفع کشور خواهد بود؛

۲. زن نباید در خارج از منزل کار کند؛ زیرا وظیفه‌اش خانه‌داری و تربیت فرزند است؛

۳. مردان بیشتر از زنان مناسب موقعیت‌های سیاسی‌اند؛

۴. مردان باید نیمی از کارهای خانه را انجام دهند؛

۵. پدران هم مانند مادران باید از بچه کوچکشان مراقبت کنند؛

۶. هیچ‌کس مانند یک مادر نمی‌تواند از بچه کوچکش مراقبت کند؛

۷. تامین مخارج زندگی همیشه وظیفه مردانه است.

همچنین مواردی مانند تحصیلات، وضعیت اشتغال، تعداد خواهر و برادر، محل سکونت تا ۱۴ سالگی، فاصله ازدواج تا تولد اولین فرزند و تعداد ایده‌آل فرزند در زمان ازدواج و ... مورد پرسش قرار گرفت.

بررسی‌های این مطالعه نشان داد که همسران ِ یک‌سوم از زنان شهر تهران، در رسیدگی به امور فرزندان با آن‌ها مشارکت دارند. درباره نحوه تقسیم کار خانگی نیز ۸۶ درصد از پاسخگویان اظهار داشتند که به تنهایی کارهای خانه را انجام می‌دهند و ۱۴ درصد با مشارکت همسر انجام می‌دهند. همچنین حدود نیمی از پاسخ‌گویان نگرش‌های جنسیتی برابرطلبانه و کم‌تر از یک‌سوم آن‌ها نگرش‌های جنسیتی سنتی داشتند.

یافته‌ها نشان دادند که میانگین فاصله زمان تولد اولین فرزند تا دومین فرزند ۱۰۶ ماه و میانه فاصله تولد اولین فرزند تا دومین فرزند نیز ۸۴ ماه است. این موضوع بیان‌گر آن است که نیمی از زنان بعد از هفت سال از زمان تولد اولین فرزند، دومین فرزند را به دنیا آورده‌اند. طبق بررسی‌ها در یک فاصله زمانی ده ساله، از زمان تولد اولین فرزند، ۷۰ درصد زنان به فرزند دوم می‌رسند و ۳۰ درصد تک‌فرزند خواهند بود.

بررسی متغیرهای تقسیم کار جنسیتی نشان داد که فاصله تولد اول تا دوم در افرادی که کارهای خانه و رسیدگی و نگهداری از فرزندان را به تنهایی انجام می‌دهند، بیشتر از کسانی است که به صورت مشارکتی انجام می‌دهند. همچنین مشخص شد که زنانی که نگرش جنسیتی برابر طلبانه دارند و کارهای خانه را به تنهایی انجام می‌دهند، با فاصله طولانی‌تری فرزند دوم خود را به دنیا می‌آورند.

بر اساس این بررسی‌ها؛ مشارکت مردان در کارهای خانه تاثیر معنی‌داری بر فاصله تولد فرزند دوم ندارد، اما داشتن نگرش جنسیتی برابر طلبانه و مشارکت‌نکردن مردان در امور مربوط به فرزندان، فاصه تولد دوم را افزایش می‌دهد.

نتایج به دست‌آمده از این مطالعه حاکی از آن است که یافته‌های این تحقیق با نظریه برابری جنسیتی مطابقت دارند؛ به گونه‌ای که داشتن نگرش‌های برابری‌طلبانه جنسیتی میان زنان، تنها زمانی سبب افزایش باروری و کاهش فاصله بین موالید می‌شود که مردان نیز در تصمیم‌گیری و امور خانه و فرزندان مشاکت داشته باشند.

محققان این مطالعه معتقدند که در جامعه امروزی زنان برای تحقق خواسته‌های خود، فرزندآوری را کاهش داده‌اند و چنان‌چه این برابری درون نهاد خانواده حاصل نشود، فاصله بین موالید بیشتر شده و به موازات آن سطح باروری در ایران از وضعیت کنونی نیز پایین‌تر خواهد رفت.

به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ در زمینه اجرایی شدن سیاست‌های افزایش باروری، ضمن تلاش برای رسیدن به اقتصاد پایدار و چشم‌انداز خوش‌بینانه برای آینده، سیاست‌های افزایش جمعیت و سیاست‌های دوستدار خانواده، باید چارچوب وسیعی از ارزش‌های فرهنگی را در بر گیرند که با حمایت از افزایش مشارکت مردان در امور داخل خانه و کاهش نابرابری جنسیتی، مانع تاخیر بیشتر تولد دوم و افزایش باروری به سطح جانشینی شوند.

محققان این طرح تحقیقاتی برنامه‌هایی مانند ایجاد نهادهای کافی برای ترکیب کار خانواده، مرخصی زایمان، مرخصی والدین برای مشارکت بیشتر پدران در امور خانه و نگهداری از فرزندان، کمک‌هزینه مراقبت از کودکان زیر شش سال در خانه، کمک‌هزینه مهدکودک، افزایش کمی و کیفی مهدهای کودک با هدف افزایش اعتماد خانواده‌ها برای سپردن کودکان به این مکان‌ها را برای کاهش مسئولیت زنان در خانه و مشارکت بیشتر مردان پیشنهاد می‌کنند.

در انجام این تحقیق حجیه بی‌بی رازقی نصر آباد؛ دانشیار گروه مطالعات خانواده موسسه تحقیقات جمعیت کشور، میمنت حسینی چاوشی؛ دانشیار دپارتمان جمعیت و بهداشت عمومی دانشگاه ملبورن استرالیا و محمدجلال عباسی شوازی؛ استاد گروه جمعیت‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، با یکدیگر مشارکت داشتند.

یافته‌های این مطالعه تابستان سال جاری، به صورت مقاله علمی با عنوان «تاثیر نگرش و تقسیم کار جنسیتی روی فاصله تولد اول تا دوم در شهر تهران» در فصل‌نامه جامعه‌شناسی کاربردی دانشگاه اصفهان، منتشر شده و این مقاله از طرح پژوهشی مصوب در موسسه تحقیقات جمعیت کشور استخراج شده است.