بخشی از بدنه مدیریتی وزارت بهداشت به‌طور کلی طب سنتی را قبول ندارد

به گزارش حلقه وصل، طب سنتی، دو واژه آشنا؛ اما کمتر مورد توجه قرار گرفته، طبی که میراث گذشتگان است و مبتنی بر طبیعت.

بسیاری از کشورهایی که از سابقه تمدنی برخوردار هستند، طب سنتی نیز دارند، اما طب سنتی در هر کشور با کشور دیگر متفاوت است. ایران نیز از این امر مستثنی نیست؛ تاریخ علم ایران پر از دستورات طبی است که به‌ عنوان طب سنتی ایران شناخته‌ می‌شود؛ طبی که مایه‌هایی از طب اسلامی را در خود قرار داده است. 

شاید بتوان گفت رازی، ابن سینا و طبری از بلندآوازه‌ترین پزشکان تاریخ بشریت بودند که هنوز هم پس از گذشت قرن‌ها از مرگ‌شان باز هم در ایران و بسیاری از کشورهای آسیایی و حتی اروپایی و آمریکایی زنده و از اصول طبی آنان بهره‌برداری می‌شود.

خبرگزاری فارس به منظور بررسی وضعیت «طب سنتی در ایران و تفاوت آن با طب مدرن» با علی یوسفی رئیس دانشکده طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی مشهد به گفت‌وگو نشسته است.

فارس: توضیحی مختصر در خصوص طب سنتی و اینکه چگونه طبی است، بفرمایید.

مکاتب طبی به سه دسته قدیمی، نوین و مکمل تقسیم می‌شوند که طب رایج و آکادمیک به طب نوین شهره است.

طب سنتی یا قدیم در مقابل طب نوین قرار می‌گیرد و به لحاظ زمانی به  پیش از تولد طب نوین بازمی‌گردد. آنچه که در طب سنتی مورد توجه است، اینکه تمامی کشورها طب سنتی ندارند، بلکه کشورهایی همچون یونان، ایران، هند و چین که تمدن طولانی دارند، از مؤلفه‌های طب سنتی نیز برخوردار هستند.

دسته سوم، روش‌هایی است که به طب مکمل معروف هستند که برخی از آنان مانند ماساژ و برخی مانند عنبیه‌شناسی، روش شناسایی هستند که کشورهای مختلف دنیا مانند چین از هر سه روش استفاده می‌کنند.

در ایران نیز هم از طب نوین و هم از طب سنتی و روش‌های مکمل استفاده می‌شود.

یکی دیگر از مسائلی که بایستی به آن توجه شود این است که طب سنتی در هر کشور برای همان کشور سنتی محسوب می‌شود، به طور مثال طب سنتی برای چین سنتی و برای ایران طب مکمل است و بالعکس طب سنتی ایران برای کشور چین طب مکمل محسوب می‌‍شود و نه طب قدیمی یا سنتی.

به طور کلی طب سنتی یک سامانه و یک مکتب پزشکی و مبتنی بر مزاج است که در زمینه تشخیص، پیشگیری، شناسایی و درمان بیماری‌ها فعالیت دارد و اصول و مبانی آن نیز از ایران باستان اخذ شده و بعدها تجربه دیگر ملت‌ها مانند هند و یونان به آن اضافه شده و در دوره تمدن اسلامی به اوج بلوغ و شکوفایی خود رسیده و از اصول اخلاقی نیز برخوردار است.

فارس: در ایران دانشکده‌های طب سنتی از چه زمانی به طور رسمی کار خود را آغاز کردند؟

طب سنتی از سال 86 به طور رسمی وارد ساختار آموزشی وزارت بهداشت شد و اکنون حدود 11 سال است که در کشور وجود دارد و 18 رشته محل یا گروه طب سنتی یا دانشکده طب سنتی در کشور فعالیت دارند و در حال حاضر در دانشکده طب سنتی مشهد حدود 50 دانشجو تحصیل می‌کنند.

 فارس: آیا مبانی طب سنتی می‌تواند پاسخگوی نیازهای مربوط به سلامت و بیماری امروز بشر باشد؟

این سؤال از اینجا ناشی می‌شود که شما برای دانش طب یک مسیر تاریخی خطی رسم می‌کنید، چنانچه یک رابطه خطی برای طب در نظر بگیرید و طب جدید را شکل تکامل یافته طب قدیم بدانید این مثال صحیح است و طب سنتی پاسخگو نیست؛ اما واقعیت تاریخی این است که طب جدید ما شکل تکامل یافته طب قدیم نیست.

در واقع در یک مقطعی از تاریخ با تحول روبه‌رو بودیم و آن «رنسانس» بود، اتفاقی که نوع نگاه بشر به زندگی را دچار تحول عمیق کرد و بسیاری از عرصه‌های زندگی بشر را در برمی‌گرفت، در دانش‌ها نوآوری رخ داد و حتی می‌توان گفت که بسیاری از دانش‌ها پایه‌گذاری شد.

نقطه تولد طب رایج اواخر قرن 16 بود و از آن تاریخ بود که در طب بنای جدیدی پایه‌گذاری شد و اتفاقی که در حوزه طب رخ داد این بود که بنای یک طب جدید پایه‌گذاری شد که مبانی آن با مبانی طب قدیم تفاوت بسیار داشت.

البته این دو طب ممکن است در برخی موارد شباهت‌هایی داشته باشند و در برخی موارد تفاوت‌هایی، بنابراین این گونه نیست که بگوییم طب جدید شکل تکامل یافته همه مکاتب طبی است؛ چراکه وجه مشترکی با هم ندارند هر کدام از این دو طب به انسان به گونه‌ای می‌نگرند و به گونه‌ای دیگر درمان می‌کنند.

فارس: با توجه به اینکه بارها مشاهده شده بین متخصصین این دو طب بحث‌هایی درگرفته، آیا طب جدید، طب قدیم را قبول دارد؟

چنانچه شما سازمان جهانی بهداشت را به عنوان مرجع رسمی سلامت و بهداشت می‌شناسید باید بگوییم آنان طب سنتی را قبول دارند، چنانچه آمریکا را مرجع رسمی بدانید باید گفت که در این کشور بالغ بر 50 دانشگاه، رشته‌های این طب را در دستور آموزشی خود قرار داده‌اند، چنانچه وزارت بهداشت را نماینده سلامت جامعه می‌دانید می‌بایست به این نکته توجه کرد که چنانچه آنان ما را قبول نداشتند که امروز در دانشگاه فعالیت نداشتیم؛ امروز دانش‌آموختگان با مجوز رسمی وزارت بهداشت و درمان اقدام به تحصیل و فعالیت می‌کنند.

بله؛ برخی از متخصصان ممکن است که طب سنتی را قبول نداشته باشند و علت این است که آنان کتاب‌های ابن سینا را نخوانده‌اند؛ فردی می‌تواند بگوید من قبول ندارم که کتاب‌های ابن سینا را خوانده باشد و با دلیل و مدرک ادعای نادرستی مبانی را ارائه دهد.

متأسفانه اکثر کسانی که در خصوص طب سنتی اظهار نظر می‌کنند اصلاً متون طب سنتی را نخوانده‌اند؛ اما باید گفت که قبول نداشتن چند متخصص چیزی را تغییر نمی‌دهد؛ چراکه امروز دنیا طب سنتی و مکمل را قبول دارد و وزارت بهداشت هم به عنوان نماینده رسمی سلامت کشور این طب را قبول کرده است.

فارس: برخی از متخصصان عنوان می‌کنند با ظهور پزشکی مبتنی بر شواهد، مبانی طب ابن سینایی به تاریخ پیوسته است که چنانچه طبق گفته شما رابطه خطی را در نظر بگیریم صحبت آنان صحت دارد، درست است؟

بله؛ این متخصصان معتقدند ما یک مکتب طبی در دنیا بیشتر نداریم و آن همان طب رایج است؛ چراکه ازهمان ابتدا در این مکتب به دنیا آمده‌اند و نرفته‌اند دیگر نقاط دنیا را مشاهده کنند، همچنین مستندات سازمان جهانی بهداشت را نخوانده‌اند و این در صورتی است که سازمان جهانی بهداشت در این خصوص دو کتاب به چاپ رسانده است.

هیچ یک از مکاتب طبی در تقابل دیگری قرار نمی‌گیرند

فارس: آیا این دو طب در تقابل با هم هستند؟

خیر؛ هیچ مکتب طبی در تقابل با مکتب طبی دیگر قرار نمی‌گیرد؛ چراکه همه این مکاتب در خصوص انسان فعالیت می‌کنند. بحث این است که یک مکتب طبی از یک زاویه به انسان می‌نگرد و مکتب دیگر از زاویه‌ای دیگر؛ اما انسان همان است و ماهیت همان.

همه این‌ها دانش هستند و با توجه به اینکه حقیت واحدی وجود دارد دانش‌ها در تقابل با هم نیستند، منتهی نامگذاری‌ها ممکن است تفاوت داشته باشد و در برخی از وجوه مشترک و در برخی وجوه به دلیل نوع نگاه تفاوت‌هایی داشته باشند که علت این است که تمامی مکاتب طبی ناقص هستند، به همین دلیل هم  در طب جدید و هم در طب قدیم هرچند سال یکبار شاهد تغییر هستیم، چراکه هیچ یک از این دو طب رهاورد معصومین نیستند، بلکه دانش بشری‌اند.

فارس: آیا می‌توان توصیه‌ها و درمان‌های طب سنتی را بدون مطالعات بالینی به مردم توصیه کرد؟ چنانچه نسخه‌نویسی با روش‌های بالینی انجام می‌شود، عطاری‌ها چه هستند؟

عطاری‌ها به لحاظ ساختاری زیر نظر وزارت بهداشت نیستند؛ چراکه یک کسب محسوب می‌شوند و زیر نظر وزارت صنعت و معدن و تجارت فعالیت دارند و وزارت بهداشت در ارائه مجوز به آنان دخالتی ندارد به جز آموزش بهداشت عمومی و یک سری نظارت‌ها که برای تمامی رشته‌ها و مشاغل وجود دارد.

از لحاظ روش درمانی چون دانش طب یک روش تجربی است تابع قوانین علوم تجربی است، به طور مثال چنانچه عنوان می‌شود این دارو مناسب است بایستی در بالین، آن را اثبات کنیم و اثبات آن فرقی با طب جدید ندارد و در طب قدیم همچون طب جدید بایستی همان روش آماری را داشته باشید، منتهی به جای داروی شیمیایی از داروی گیاهی استفاده می‌کنید.

 بنابراین موضوع تولید شواهد در طب سنتی و جدید تفاوتی با هم ندارند متخصصین طب سنتی هم موظف هستند شواهد علمی تولید کنند و نمی‌توانند به اتکای اینکه حکیمی هرچند برجسته حرفی عنوان کرده امروز از همان روش بهره ببریم؛ چراکه شرایط و الگوی بیماری‌ها تغییر کرده؛ اما اصول را ممکن است نتوان تغییر داد به این معنی که ریشه ثابت می‌ماند و شما برگ‌ها و ساقه‌ها را متناسب با شرایط تغییر خواهید داد.

فارس: بنابراین کتبی که امروز تحت عنوان کتاب‌های طب سنتی در بازار به فروش می‌رسد و مردم برای درمان از آن استفاده کرده و اصطلاحاً خود درمانی می‌کنند را قبول ندارید؟

متأسفانه یکی از مشکلات کشور این است که ضوابطی برای چاپ کتب تخصصی نداریم و کتاب‌های پزشکی به راحتی به چاپ می‌رسند و هیچ کس نمی‌گوید باید از مراجع پزشکی کشور مجوز اخذ شود.

با توجه به اینکه در علم پزشکی سلامت انسان مطرح است باید ممیزی دقیق باشد؛ اما متأسفانه این گونه نیست و این یک اشکال است.

چنانچه قرار بود علم طب با خواندن یک یا دو کتاب حاصل شود که این تعداد دانشگاه و دانشکده پزشکی ساخته نمی‌شد. بسیار مشاهده کرده‌ایم که همین کتاب‌ها در بسیاری از مواقع ایجاد مشکل کرده‌اند.

فارس: برخی عنوان می‌کنند چنانچه با مصرف گیاهان دارویی درمانی حاصل نشود اشکالی هم ایجاد نمی‌کند، آیا این گفته را تأیید می‌کنید؟

دارو، دارو است تفاوتی ندارد گیاهی باشد یا شیمیایی؛ وقتی وارد بدن می‌شود و اثر می‌گذارد یعنی ماده‌ای دارد و وقتی ماده و اثری دارد به طور حتم عوارضی هم خواهد داشت.

متخصصان عنوان می‌کنند حتی چنانچه آب زیاد استفاده کنیم دچار مسمومیت آب می‌شویم، حال چگونه است که مدعی می‌شویم گیاهی که صدها ماده در آن وجود دارد به راحتی استفاده شود و مشکلی ایجاد نکند! این ادعا یک باور نادرست است.

دفعات بسیاری شده که با عوارض این داروها در بیمارستان‌ها مواجه و حتی مواردی از فوت به دلیل مصرف نادرست این داروها را مشاهده کرده‌ایم.

به طور مثال تاکنون مواردی از فوت و نارسایی‌های حاد کبدی به دلیل استفاده از کلپوره یا کوری به‌ دلیل بهره‌گیری بیش از حد از عرقیات گزارش شده است.

فارس: چه شد ایرانیانی که نظام سلامت‌شان بر پایه عطاری‌ها استوار بود در دوره‌ای به یکباره از طب سنتی دور افتادند؟

این طب به یکباره کنار نرفت، بلکه در یک بستر تاریخی رخ داد و تنها به حوزه طب خلاصه نشد.

روزگاری در حوزه مهندسی اندیشمندان سرآمدی داشتیم؛ در حوزه فرهنگ دارای فرهنگی متعالی بودیم و در حوزه حقوق بشر و قوانین حکمرانی، سرآمد بودیم؛ اما امروز در حوزه فرهنگ در کجای دنیا قرار داریم؟!

بنابراین علاوه بر طب در مابقی مسائل هم پسرفت داشته‌ایم منتهی چون طب به طور مستقیم با انسان سروکار دارد بیشتر به چشم می‌آید.

همه حوزه‌های علمی و فرهنگی ما به دلیل هجوم فرهنگ غرب تحت‌الشعاع قرار گرفت، حال در برخی عرصه‌ها این اثرات با وضوح بیشتری مشاهده می‌شود و برخی کمتر. اما واقعیت این است که در بسیاری از حرفه‌ها ما مقهور فرهنگ غرب شده‌ایم و پزشکی یکی از آن‌هاست.

فارس: چه شد که دوباره به این طب رجوع کردیم؟

این امر به برکت انقلاب اسلامی و باوری که از بازگشت به خویشتن، خودباوری و ارزش گذاشتن به داشته‌های خود بود، رخ داد. یکی از عرصه‌هایی که این خودباوری در آن به وجود آمد حوزه طب بود، البته باید به این نکته توجه کرد که طب سنتی جزئی از فرهنگ مردم ایران زمین است و نمی‌توان آن را از این مردم جدا کرد.

فارس: چه میزان به این طب در سطح جهانی و ملی توجه شده است؟

رویکرد کشورها به طب سنتی را سازمان جهانی بهداشت به سه گروه تقسیم بندی کرده است.

گروه اول کشورهایی که تنها در سطح پژوهش باقی مانده‌اند، گروه دوم کشورهایی هستند که علاوه بر پژوهش اجازه آموزش و درمان حداقلی هم می‌دهند و دسته سوم کشورهایی هستند که علاوه بر پژوهش و آموزش، این طب را به صورت حداکثری وارد سیستم سلامت و درمان خود کرده‌اند، بیمارستان دارند و شرکت‌های بیمه‌ای هم وارد این عرصه شده‌اند؛ ایران مابین کشورهای گروه دوم و سوم و در حال حرکت به سمت دسته سوم است به طوری که تاکنون 56 قلم از گیاهان دارویی را تحت پوشش بیمه قرار داده است، البته حرکت به این سمت کند است. 

نکته جالب توجه اینکه مدل سوم مدل توصیه شده سازمان جهانی بهداشت است و در کشور ما نیز در اسناد بالا دستی و سند ملی سلامت به این مقوله توجه شده است، اما سرعت، قابل قبول نیست، کارهای زیادی در این حوزه می‌توان انجام داد که در این سال‌ها انجام نشده است.

بخشی از بدنه مدیریتی وزارت بهداشت طب سنتی را قبول ندارند

فارس: علت این حرکت کُند چه بوده است؟

علت عمده این است که بخشی از بدنه مدیریتی وزارت بهداشت به‌ طور کلی طب سنتی را قبول ندارند و متأسفانه این نگرش در دانشگاه‌ها هم به وجود آمده است.

مانع اصلی این است که آن اعتقاد و باوری که باید به این موضوع داشته باشند ندارند و باورشان باور سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری نیست.

فارس: آیا در این چند ساله وارد مذاکره با آنان نشده‌اید تا به طور مثال با ارائه دستاوردهای خود آنان را مجاب کنید؟

نگاه این افراد این است که ما شواهد کافی برای اثربخشی نداریم؛ این در حالی است که دانشگاه‎ها و اندیشمندان باید بخواهند که این شواهد را تولید کنند.

متأسفانه دعوا بر سر این موضوع همان دعوای قدیمی مرغ و تخم‌مرغ است؛ برخی عنوان می‌کنند باید شواهدی تولید شود و برخی دیگر می‌گویند اندیشمندی باید باشد که شواهدی تولید شود. رفع این مسائل نیازمند زمان است.

مردم منتظر تصمیمات وزارتخانه نمی‌مانند

فارس: در این چند ساله اقبال مردم به طب سنتی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

مردم منتظر تصمیمات وزارتخانه نمی‌مانند؛ آنان از قبل به طب سنتی توجه داشته‌اند؛ زمانی به عطاری‌ها مراجعه می‌کردند، امروز به متخصصان این عرصه.

آنچه که بایستی مورد توجه مسؤولان وزارت بهداشت قرار گیرد این است که هرچقدر دیر وارد این مقوله شوند افراد دیگری جریان‌سازی می‌کنند که متأسفانه امروز این اتفاق افتاده است.

فارس: آماری از میزان بهبودی پس از مراجعه به متخصصان طب سنتی در استان وجود دارد؟

متأسفانه یکی از مشکلات کشور نبود سیستم آماردهی کارآمد است که این نقص تمام حوزه‌ها را در برگرفته و طب سنتی هم از این قاعده مستثنی نیست.

البته شاید بتوان از میزان مراجعات مردم به مطب‌ها این اقبال را حدس زد؛ اما اینکه آماری دقیقی وجود داشته باشد، خیر.

فارس: در خصوص میزان تخلفات متخصصان طب سنتی آماری وجود دارد؟

آمار این شکایت‌ها را باید از نظام پزشکی جویا شد، به طور کلی وظیفه دانشکده نظارت نیست، بلکه وظیفه دانشکده آموزش و پژوهش است، حتی وظیفه دانشکده ارائه خدمات درمانی هم نیست.

فارس: چه تعداد متخصص طب سنتی در استان خراسان رضوی فعالیت دارند؟

در کل استان 28 متخصص طب سنتی ارائه خدمت می‌کنند 25 نفر در مشهد، دو نفر در سبزوار و یک نفر در گناباد.

تعداد متخصصان کم است؛ اما پزشکانی که کار طب سنتی می‌کنند، کم نیستند؛ یعنی پزشک عمومی داریم که طب سنتی انجام می‌دهد. سال گذشته حداقل 50 نفر پزشک عمومی در یک دوره آموزشی سه ماهه شرکت کردند.

فارس: وضعیت اقبال مردم به طب سنتی در مشهد نسبت به دیگر شهرها چگونه است؟

به طور کلی شهرهایی که قدیمی هستند و گرایشات مذهبی در آنان بیشتر است، مردم بیشتر به طب سنتی سوق پیدا می‌کنند.

در خراسان، قم، یزد، اصفهان و شیراز هنوز بافت قدیمی وجود دارد و با توجه به اینکه مردم طب سنتی را آمیخته به معارف می‌دانند به آن گرایش دارند.

دعوایی بر سر بودن یا نبودن طب اسلامی!

فارس: کمی به موضوع طب اسلامی بپردازیم، با توجه به اینکه چند سالی است که بین متخصصین بحث‌هایی در خصوص وجود و یا عدم وجود طبی تحت عنوان طب اسلامی در گرفته است، بفرمایید که به‌طور کلی این دعوا از کجا نشات می‌گیرد و آیا طب اسلامی وجود دارد؟

موضوع طب اسلامی را باید در دو مقطع زمانی مورد بحث و بررسی قرار داد طب اسلامی تا حدود چهار- پنج سال پیش و طب اسلامی از حدود پنج سال پیش به بعد.

تا پنج سال قبل هر چه از طب اسلامی مطرح می‌شد معطوف به طب سنتی بود منتها چون کشورهای مسلمان و اندیشمندان مسلمان در توسعه این طب نقش داشتند در کل دنیا به این طب، طب اسلامی هم گفته می‌شد کما اینکه طب عربی هم می ‌گفتند.

از پنج سال قبل حرکتی شروع شد مبنی بر اینکه ما بر اساس روایات اهل بیت مکتب طبی داشته باشیم به همین دلیل اسم طب اسلامی به میان آمد تفاوت این بود که اینان عنوان می‌کردند ما به طب سنتی کار نداریم و صرفا بر اساس روایات دینی درمان می‌کنیم و مبنا و خاستگاه، آیات و روایات است.

کسانی که این ادعا را قبول ندارند عنوان می‌کنند وقتی می‌گوییم طب یعنی مجموعه‌ای از دانش که در حوزه پیگشیری، درمان و بهداشت از مقدماتی شروع و به انتهایی می‌رسند، همچنین می‌گویند طب مکتبی است که اصول و مبانی دارد و طب سنتی هم همین گونه است.

بسیاری معتقدند در اسلام چنین چیزی نداریم. این افراد معتقدند که در اسلام یک سری مسائل در حد گزاره‌های روایی آمده است که در قد و قامت مکتب طبی نیستند.

این گروه از متخصصین مدعی هستند مجموعه کاملی که در قد و قواره مکتب طبی باشد در اسلام نداریم؛ چراکه رسالت اسلام آموزش طب نبوده، بلکه رسالت اسلام ابن است که انسان را انسان کند.

این دسته می‌گویند اسلامی بودن محدود به داشتن روایت نیست، ممکن است در زمینه نانو و یا انرژی هسته‌ای روایت نداشته باشیم؛ اما چنانچه این علوم در خدمت انسان به کار گرفته شوند، اسلامی خواهند بود.

گروه دومی که طب اسلامی را قبول دارند مدعی هستند که منظور از اسلامی بودن عین روایت است و ما با روایات همه کار می‌توانیم انجام دهیم.

فارس: پس معتقدید طبی که بر مبنای روایت است اثرگذاری کامل را ندارد؟

خیر؛ نمی‌گوییم اثرگذاری کامل را ندارد، بلکه معتقدیم طب اسلامی آنگونه که دسته دوم مطرح می‌کنند که بر اساس آن دانشجویی بخواهد با مراجعه به یک یا چند کتاب طب اسلامی از ابتدا تا انتهای طب را براساس روایات بیاموزد و بیماری را معالجه کند، نیست.

باید بین گزاره طبی با مکتب طبی تفاوت قائل شد؛ روایات یک سری گزاره‌های طبی هستند و نه مکتب و گزاره‌های طبی در اندازه‌ای نیستند که بر اساس آن بیماری را تشخیص و در نهایت درمان کرد.

فارس: آیا آن دسته افرادی که معتقدند اسلام دارای مکتب طبی است در کار خود موفق هستند؟

در حال حاضر کسی ارزیابی نکرده است، باید نظارتی وجود داشته باشد تا میزان هزینه ـ فایده عملکرد آنان بررسی شود؛ چراکه گاهی این افراد داروهایی را تجویز می‌کنند که اصلاً معلوم نیست چه هستند.

 در میان این دعواها تنها کسانی که زیان می‌بینند مردم هستند که همین امر می‌طلبد فکری به حال موضوع شود.

این نقص حاکمیت است؛ حاکمیت باید این مسئله را مدیریت کند، چنانچه تولیت سلامت وزارت بهداشت است این وزارتخانه باید پاسخگو باشد.