مساله بغرنجی به نام «سکولاریسم»/ وقتی دین به نفع دولت، محدود شد

به گزارش حلقه وصل، امروزه، نه تنها شاهد حکومت های سکولار در اروپا و آمریکا  بلکه در بسیاری از کشورهای مسلمان هستیم. از نظر بسیاری از اندیشمندان، سکولاریسم علی رغم ادعای حاکمیت براساس عدالت و صلح در جهان، خود پرچم دار تبعیض و بی عدالتی است. سکولاریسم به دنبال گسترش استیلا خود بر جهان است و دائما سعی دارد به تنهایی تمامی تحرکات مذهبی را کنترل کرده و بر آنها محدودیت ایجاد کند. فعالیت سکولاریسم به همین جا ختم نمی شود؛ بلکه سکولاریسم سعی دارد با جانبداری از مذهب اکثریت، عملا حمایت های قانونی را به سمت همین مذهب ببرد و سایر مذاهب را عملا از میدان خارج کند.  صبا محمود، انسان شناس، در کتاب خود با عنوان «تفاوت های مذهبی در دوره سکولار: صدای اقلیت ها»؛ به بررسی این موضوع می پردازد که آیا نابرابری مذهبی و اختلافات در مصر و در سطح وسیع تر خاورمیانه نتیجه ناکارامدی حکومتهای سکولار است؟ صبا محمود ریشه سکولاریسم در کشورهای مسلمان را در دوره استعمارشدگی این ملل ردیابی می کند. آنچه در ادامه می آید ترجمه ی مقاله The Problem with Secularism، مروری برکتاب صبا محمود، توسط ساجده مقدمی است که در ادامه می آید.

سکولاریسم مولد  تنش های مذهبی

صبا محمود استدلال می کند سکولاریسم مدرن خودش با تأکید بر اختلافات و تفاوت های مذهبی، تنش ها و درگیری ها را در کشورهایی مانند مصر افزایش داده است. او مدعی است که دولت مدرن و عقلانیت سیاسی سکولار که آن را تحریک می کند، به طور متناقضی، دین را تبدیل به بخش مهم تری از زندگی و هم چنین عرصه خصوصی افراد در جوامع اقلیت و اکثریت کرده است.

سکولاریسم تنها خود را متولی دین در جامعه می داند

در دیدگاه صبا محمود، در حالی که سکولاریسم سیاسی، دین را از عرصه ی سیاسی خلاصی می بخشد و آن را به حوزه خصوصی منتقل می کند، در عین حال دین را جنبه ی اساسی از هویت فردی و جمعی بازتعریف می کند. که در نتیجه ی آن به جای کم اهمیت جلوه دادن  و کاهش توجه به دین، اهمیت و تاکید بیشتری بر دین می شود. سکولاریسم همانطور که وعده داده تا دولت را از دست مذهب و مذهب را از دست دولت آزاد کند، با تعریف و محدود کردن جایگاه مناسب دین در جامعه به عنوان اعتقادی خصوصی و باوری شخصی،  عمل دینی را محدود و آن را تحت نظارت و کنترل خود درآورده است. به این ترتیب، سکولاریسم حق داوری در زمینه ی تشکیل سیستم اعتقادی کاملی را برای خود محفوظ می دارد و در نتیجه تنها خود را محق می داند تا آزادی و برابری دینی را تحت لوای تعهدات دولتی حفظ کند.

سکولاریسم مروج تضاد و تبعیض و بی عدالتی

کتاب محمود، نشانگر نهادینه شدن سکولاریسم سیاسی در مصر است. محمود می نویسد: «مقررات مذهبی تحت نظارت سکولاریسم نه تنها  قدرت دین را مهار نکرده بلکه آن را به قدرت دیگری تبدیل کرده است.  سکولاریسم به جای از بین بردن تنش های مذهبی، تبعیض و بی عدالتی؛ منجر به افزایش نابرابری ها و تضادهای درون مذهبی، موقعیت متزلزل و مخاطره آمیز اقلیت های مذهبی در کشوری چون مصر شده است.» او تحولات تاریخی و بین المللی و منطقه ای را عوامل حیاتی در این مسئله می داند که چگونه تفاوت های مذهبی به درک و تجسم مصر مدرن منجر شدند. به عنوان مثال، تاثیر قابل ملاحظه ی مبلغین بریتانیایی و آمریکایی موجب بازنگری در طبقه بندی های دینی شد و آنها  نقش قابل توجهی در تعیین فرم ها و اشکال دین داری با قرار دادن اشکال خاصی از دین داری تحت حمایت قانونی ایفا کردند. این یک تعریف است که در ماده 18 اعلامیه جهانی حقوق بشر تثبیت شده است، که بسیاری آن را "موفقیت سکولار" می دانند، هر چند که به طور قابل توجهی اندیشه های پروتستان در مورد دین آن را شکل می دهند. محمود در طول قرن نوزدهم، آزادی مذهبی را بیشتر در ارتباط با فرد می دید و نه گروه. او یادآوری می کند که این فرمول نه تنها در پروتکل های حقوق بشر، بلکه در قوانین ملی و قانون اساسی خاورمیانه نیز تثبیت شده است.

محمود در ادامه ی کتاب خود، توسعه مفهوم "اقلیت ملی" را به تصویر می کشد، مفهومی که  به اعتقاد او در تنش های اساسی ریشه دارد. این مفهوم در حالیکه تلاش می کند اقلیت را درون ملت قرار دهد، هم چنان این گروه را به عنوان مانعی برای انسجام ملی به عنوان نتیجه ی انحراف از اکثریت قلمداد می کند. او می نویسد "شناخت یک گروه به عنوان یک اقلیت،" درک خودشان، رابطه با دیگر جوامع مذهبی و دولت و موضع خود در برابر قانون را دگرگون می کند. " آزادی مذهبی و حقوق اقلیت ها به عنوان تکنیک هایی قلمداد می شوند که از طریق آن حکومت های لیبرال سکولار اختلافات میان مذاهب را کنترل می کند، برای مثال، محدود کردن مذهب در حوزه قانون خانواده یا قانون شخص محور.

یک مثال اصلی برچسب زدن مسیحیان قبطی به عنوان یک اقلیت مصری است، اقداماتی که در دهه 1920 آغاز شد. این مسیحیان ابتدا به عنوان گروهی خطرناک و تفرقه انداز محسوب می شدند که می توانستند مانع توسعه احساس ملی یکپارچه ای شوند. اما بعدها نگرش به این مسیحیان تغییر کرد و به انها هم چون افرادی نگریسته شد که باید به عنوان امری ضروری از آداب و رسوم فرهنگی و مذهبی قبطی ها و همچنین حقوق مدنی آنها  حفاظت کرد. به طور قابل توجهی، رژیم های متوالی مصری رفاه شهروندان را نادیده گرفتند و در این میان، گروه های اسلام گرا و کلیسای قبطی در خدمت به این اقلیت ها و بیان منافع جوامع مذهبی به طور فزاینده ای اهمیت یافتند.

صبا محمود این فرض رایج را به چالش می کشد، که قوانین مربوط به خانواده از دوره پیشامدرن به این دوره منتقل شده اند.(قانون خانواده (همچنین قانون زناشویی نامیده می شود) بخشی از قانون که با مسائل خانوادگی و روابط داخلی، از جمله: ازدواج، اتحادیه های مدنی و مشارکت های داخلی، فرزنذ خواندگی ؛ سوء استفاده از کودک و ربودن فرزند مشخص می شود.) وی استدلال می کند که قوانین مربوط به خانواده تظاهرات قانونی خصوصی سازی دین تحت سکولاریسم است.

حجاب از نظر دادگاههای حقوق بشر اروپایی: نماد نابرابری جنسیتی و نه نمادی مذهبی

صبا محمود نشان می دهد که "مفاهیم کلیدی سکولار، زمانی که به سنت های مذهبی و حقوقی مختلفی اعطا می شوند، اثرات بسیار مشابهی تولید می کنند." سکولاریسم عملا به دولتها اجازه می دهد تا در مورد ذات و اساس مذهب اظهار نظر کنند. سکولاریسم در عمل تعریف می کند که چه چیزی و چه جنبه ای، بخشی ضروری از سیستم اعتقادی شناخته شده نیست و بنابراین نیاز به حمایت دارد. محمود این را با قضاوت های حقوقی اروپا درباره ی حجاب اسلامی مقایسه می کند که توسط دادگاه اروپایی حقوق بشر بارها اعلام شده است. حجاب از نظر آنها بیشتر نماد نابرابری جنسیتی و نه نمادی مذهبی محسوب می شود. در چنین مواردی، دادگاههای حقوق بشر اروپایی خود را متعهد می دانند تا بنا بر تفسیرهای دینی از امور، به حمایت کشورهای اروپایی در پیروی از مسلک سکولاریسم بپردازند و در جهت حمایت از کشورهای اروپایی برای ممنوع کردن برخی مناسک مذهبی عمل می کنند. به عنوان مثال، معلمان مدارس دولتی حق پوشیدن روسری ندارند چراکه از نظر آنها به عنوان یک ابزار بالقوه "تاثیر" بر تمایل مذهبی دانش آموزان در نظر گرفته می شود.

تفاوتهای مذهبی در یک دوره سکولار به روشنی بیان می کند که چگونه دولت سکولار مدرن تفاوت فرهنگی مذهبی را تقویت می کند، نابرابری های مذهبی را مجددا تأیید می کند و ارزش ها و احساسات عمده تر نسبت به اقلیت های را اولویت بندی می کند، در حالی که ادعا می کند که یک حاکمیت بی طرف بین جوامع است. اگرچه محمود یک جایگزین را پیش بینی کرده یا نتوانسته آن را پیش بینی کند، وی استدلال می کند که محرومیت سکولاریسم از "عدالت و بی طرفی" می تواند به آینده ای متفاوت منجر شود.

پی‌نوشت

نویسنده این مطلب سوفی چماس دانشجوی دکترای دانشکده مطالعات شرقی دانشگاه آکسفورد است. او در سال 2012 جایزه روزنامه نگاران مدیترانه ای آنالینست در رده رسانه های جدید را دریافت کرد. او با الجزیره انگلیسی، آل مانیتور، وایس، عرب ریویو و جدالیا همکاری می کند. وی در مقاله ای با عنوان The Problem with Secularism به مرور کتاب صبا محمود می پردازد.