حجت‌الاسلام غلامی: آنچه امروز در کشور ارائه می‌شود برای پیشرفت و تکامل علوم انسانی اسلامی کافی نیست

به گزارش حلقه وصل، در آستانه برپایی چهارمین کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی و همچنین سومین مراسم اعطاء جایزه جهانی علوم انسانی اسلامی در آبان ماه سال جاری، نخستین هم‌اندیشی منتخبی از اساتید برجسته علوم انسانی اسلامی 29 تیرماه در بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی(ع) برگزار شد.

در افتتاحیه این مراسم حجت‌الاسلام رضا غلامی رئیس مرکز پژوهشهای علوم انسانی اسلامی صدرا طی سخنانی گفت: این کاملا درست است که ما بدون بهره مندی از یک دستگاه کارآمد روش شناختی در علوم انسانی اسلامی که از بطن یک فلسفه علم قوی متولد می شود، قادر به معماری و ساخت بنای مرتفع علوم انسانی اسلامی در رشته های مختلف نیستیم.

وی افزود: کسانی که بدون برخورداری از چنین دستگاهی در میدان علوم انسانی اسلامی فعالیت کرده اند، معمولا با خطاها و ناکارآمدی جدی در علوم انسانی اسلامی دست به گریبانند، البته باید قبول کنیم در عین وجود یک دستگاه روش شناختی مادر در کل علوم انسانی اسلامی، در هر رشته دستگاه های روش شناختی متعددی قابل طراحی و ارائه است و اصولا تعدد و تنوع دستگاه ها بر حسب مناطق گوناگون علم اسلامی و کارکردهای مختلفی که برای علم اسلامی پیش بینی شده، اجتناب ناپذیر است.

غلامی در بخش دیگری از سخنانش اظهارداشت: به نظرم اگر ما موفق شویم طی 5 ـ 6 سال آینده با سرمایه گذاری همه جانبه دستگاه مادر و دستگاه های مختلفی در ذیل آن به صورت کارآمد ارائه کنیم؛ تقریبا پنجاه درصد از سیر تکوین علوم انسانی اسلامی را طی کردیم. در حقیقت این دستگاه های روش شناختی مانند اتوبان‌هایی هستند که وقتی احداث می شوند امکان، سهولت و سرعت دسترسی به مقصد ده ها برابر افزایش می یابد.

علی اصغر افتخاری، عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسلامی و علوم سیاسی دانشگاه امام صادق (ع) پیرامون موضوع مشکل «جهت» در تولید علوم انسانی اسلامی (با تاکید بر امنیت پژوهی) به ارائه سخن پرداخت و گفت: یکی از مباحث در حوزه علوم انسانی اسلامی که در بحث نظری هم مهم است این است که همه فعالیتهای روش‌مند در حال انجام دارای یک مبنا است یعنی اینها در چه زمینی در حال بازی است که این امر همان جهت به شمار می‌رود.

وی در همین زمینه اضافه کرد: یعنی یکی از وجوه متمایز علوم انسانی اسلامی مانند سایر علوم آن است که باید مکانیزم ها و اصول جهت ساز خودی را بشناسد و در غیر این حالت ممکن است نتیجه مطلوب مورد نظر صورت نگیرد.

وی افزود: عصاره بحث این است که این اصول جهت ساز را از کجا می توان درآورد؟ تفکرات بشری رسیدن به گفتمان سازی را بیان می کند که این تجربه خوبی است و به آن رسیدند و مشکل حوزه های خود را در بحث علوم تجربی حل می‌کنند.

عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) با اشاره به اینکه به نظرم طراحی علوم انسانی اسلامی از لحاظ علمی در گام اول بدون بازگشت به قرآن مشکل خواهد داشت، افزود: اگر بخواهیم علوم انسانی اسلامی را  بدون قرآن درست کنیم همه سنگ های این ساختمان احتمال ضایع شدن دارند.

سید جلال دهقانی فیروزآبادی استاد دانشگاه علامه طباطبایی(ره) در مورد نظریه اسلامی روابط بین الملل: امکان یا امتناع به ارائه سخن پرداخت و در سخنانی با اشاره به اینکه روابط بین‌الملل سکولارترین علم جهان است، اما با این وجود نظریه اسلامی روابط بین‌الملل امکان‌پذیر است، گفت: هرگاه ما بخواهیم نظریه‌ای را از جهت مقومات، مبانی، اصول و فرآیند مورد ارزیابی قرار دهیم، بحثی که جریان می‌یابد در سطح فرانظریه است و از این جهت ساده‌ترین بیان درباره فرانظریه و تفاوت آن با نظریه این است که فرانظریه نظریه ‌ای است درباره نظریه.

وی با بیان این که نظریه‌اش نه تبیینی از روابط بین‌الملل، بلکه تبیینی از نظریه‌هایی ممکن در روابط بین‌الملل است، اظهار کرد: بر این اساس موضوعات و محتوای خاص روابط بین‌الملل که در بخش‌هایی از نظریه مطرح شده جزء اصل بحث نیست؛ چرا که تبیین واقعیت‌های روابط بین‌الملل برعهده نظریه‌های روابط بین‌الملل به عنوان نظریه‌های نوع اول است و حال آن که بحث ما که به تبیین مبانی نظریه اختصاص دارد، نظریه نوع دوم است.

دهقانی فیروزآبادی عنوان «نظریه» را «اسم جنس» مشترک میان نظریه‌های روابط بین‌الملل و نظریه‌های در باب نظریه‌های روابط بین‌الملل خواند و افزود: این عنوان ناظر به ویژگی تبیین‌گری آنها از عناصر اصلی مورد تبیین است که در فرانظریه شامل عناصر هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و روش‌شناختی است و بر همین اساس یک فرانظریه درباره نظریه‌های روابط بین‌الملل نیز بخشی از علم و نظریه روابط بین‌الملل تلقی خواهد شد.

این استاد دانشگاه علامه طباطبایی(ره) به عنوان نکته بعدی به بحث ضرورت و اهمیت فرانظریه اشاره کرد و گفت: این ضرورت و اهمیت همچون همه موضوعات دیگر در علم روابط بین‌الملل امری اختلافی است و اگر چه پوزیتیویست‌ها اهمیتی برای آن قائل نیستند، اما این دیدگاه آنها در حوزه علوم انسانی و اجتماعی در سال‌های اخیر به چالش گرفته شده است.

وی بیان کرد: دلیل اهمیت ندادن پوزیتیویست‌ها به بحث در باب فرانظریه و این که اساساً جایگاهی برای این موضوع قائل نیستند این است که می‌گویند «علم یک موضوع و روش و هدف واحد دارد» و در واقع فرانظریه آنها همین است و بر اساس آن دیگر نیازی نمی‌بینند که فرانظریه‌های دیگریارائه شود که بتوان بر اساس آنها نظریه‌های دیگری مطرح کرد.

دهقانی فیروزآبادی ادامه داد: آن چه در سال‌های اخیر در علوم اجتماعی، و البته مدتهاست در خود جهان غرب هم، به چالش گرفته شده دقیقاً همین است که ما می‌خواهیم بررسی کنیم که آیا تنها فرانظریه و در نتیجه تنها نوع علمی که وجود دارد آن چیزی است که پوزیتویست‌ها می‌گویند یا این که می‌توان با تکیه به فرانظریه دیگری، امکان انواع مختلفی از علم را قائل بود و نظریه‌هایی در چارچوبی غیر از آنچه پوزیتیویست‌ها مطرح می‌کنند، ارائه کرد.

وی ضمن اشاره به برخی از نظریه‌پردزان روابط بین‌الملل که به مباحث فرانظری پرداخته‌اند، از کنت والتز و الکساندر ونت به عنوان معروفترین کسانی که اقدام به این کار کرده‌اند یاد کرد و با اشاره به دو تلقی پیشینی و پسینی از فرانظریه گفت: معمولاً گفته می‌شود که باید نظریه‌ای وجود داشته باشد تا با بررسی و سنجش عناصر آن به یک فرانظریه دست یافت، اما چنان که برایان فی نیز گفته، من معتقدم یکی از کارهای فلسفه علوم اجتماعی ارائه معیارها و ملاک‌های علم و نظریه معتبر است؛ و این چیزی نیست جز همان فرانظریه پیشین؛ که بر اساس آن پیش از داشتن نظریه می‌توان الگویی برای آن تعیین کرد.

حجت‌الاسلام علیرضا پیروزمند عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی قم در مورد فرایند(نقشه راه) علمی تحول علوم انسانی نیز عنوان کرد: آنچه که در کشور نیاز داریم و کمتر به آن پرداختیم این است که تا زمانی که مسئله تحول علوم در میان ما اساتید می چرخد نباید توقع امر فراگیری این موضوع را داشته باشیم.

وی اضافه کرد: باید این مسئله سوال جدی جامعه علمی شود و از مشترک‌ترین نقطه بین ما و جامعه علمی حرکت را آغاز کنیم و سعی در وارد کردن کسانی که قائل به اسلامی سازی علوم نیستند، کنیم که راه آن نیز شروع از اشتراکات است. از جمله اشتراکات این است که همه قبول دارند که باید علوم بومی داشته باشیم و بتوانیم مسائل کشور خود را پاسخ دهیم. حتی سکولارها هم این مسئله را قبول دارند لذا پاسخگو قرار دادن جامعه علمی نسبت به نظام نیازمندی‌های ایران اسلامی از جمله این اقدامات به شمار می رود.

پیروزمند تصریح کرد: برای مدیریت تحول به یک نقشه راه احتیاج داریم که خود آن نیز به یک نقشه راه علمی نیاز دارد تا محققان براساس آن تحقیق کنند، درواقع حرکت از بالا به پایین می خواهد یک برنامه علمی به ما بدهد و از پایین به بالا می خواهد یک طرح و الگوی اجرایی ارائه کند. ما نیازمند این هستیم که دانش تمدن ساز در علوم انسانی اسلامی تولید شود و اسلام در این عرصه می تواند بسیارموثر باشد.

حجت‌الاسلام حمید پارسانیا عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در مورد حکمت متعالیه و علوم انسانی اسلامی به ارائه سخن پرداخت و گفت: در سه بحث شامل نگاه به مسائل مواجهه با علوم انسانی، نحوه مواجهه و راه حل مسائل در حوزه علوم انسانی با یک سلسله مسائلی مواجهه هستیم.

پارسانیا بحث کنش را بحث محوریتی در علوم اجتماعی بیان کرد و افزود: موضوع علوم اجتماعی با طبیعی تفکیک شده است و در حوزه اجتماعی قلمرو، قلمرو معناست و انسان در حوزه معنا فهم موضوعات انسانی به فهم معناست، لذا نظریات در حوزه معنایی در مسیر علوم اجتماعی تأثیرگذار است.

استاد دانشگاه تهران گفت: نقطه عطف وادی معنا که در اندیشه غرب بوجود آمده بحث سوژه و ابژه است که در دکارت صورت گرفته و در کانت موضوع غلبه سوژه و سوژه گیر شدن معرفت و در معنای فارسی خودبنیاد شدن به معنای معرفت که متعلق به سوژه شناسان است. این امری است که به سوژه برمی گردد و همان انقلاب کوپرنیک است که کانت مطرح کرده و ارائه واقع نمی شود و نفس بنیاد است.

وی اظهار کرد: از آثاری که رویکرد سوژه گیر معرفت دارد مرگ متافیزیک رخ می دهد که معرفت را در زوایای خود می شناسد و حذف معرفت و جنبه شناختاری نوعی تقدم اراده و عقل عملی را در کانت مطرح کرده و اعتبار معرفت به حوزه حکمی است که نفس در عمل می کند و به سوژه بازمی‌گردد که در نیچه عریان تر بیان می شود. بسیاری از دوگانه‌های علوم اجتماعی امروز بر مبنای حکمت متعالیه پاسخ مربوط به خود را پیدا می‌کند؛ مانند دوگانه عامل ـ ساختار و ذات داشتن یا بر ساخته بودن معنا.

محمود حکمت نیا معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در مورد محوریت حقوق و دولت به سخنرانی پرداخت و با بیان اینکه در تعریف حقوق می گویند که حقوق، قاعده الزام آور معتبر است، افزود: الزام در برابر التزام قرار می گیرد. التزام یعنی من خود ملزم هستم به اخلاق یعنی در واقع رعایت اخلاق، التزام می آورد.

وی با بیان اینکه ما وقتی در جمهوری اسلامی ورود پیدا کردیم سه اتفاق در حوزه اهل سنت، شیعه و غرب رخ داده است، اضافه کرد: اتفاق در اهل سنت این است که حکومت دینی را از دست دادند و چون مبنای فقه‌شان الزام بود و حکومت ها الزام می کردند، لذا با این مشکل مواجه شدند که ما چگونه در این وضعیت بر حکومت ملتزم شویم.

وی ادامه داد: نظام شیعه بر التزام است، یعنی من ملتزم هستم که رفتاری را انجام دهم، مثلا وقتی امام معصوم (ع) می خواهد ضمانت اجرایی حکم قضایی را بیان کند، الزام آن را بیان نمی‌کند بلکه می گوید هر کس مخالفت کند، با من مخالفت کرده و هر کس با من مخالفت کند با خدا مخالفت کرده است؛ یعنی محور را التزام دانسته است.

حکمت نیا گفت: حتی وقتی می خواهد به بیان پایه حکومت، بپردازد، می گوید: «اطیعو الله و اطیعوا الرسول و اوالی الامر». در واقع اطیعو التزام است، چون الزام یک مقوله تکمیلی می‌خواهد.ما درصدد الزام کردن محور هستیم، اگر می خواهیم قائده اخلاقی و فقهی به حقوق تبدیل شود، باید این التزام، راهی پیدا کند و الزام شود.

حجت‌الاسلام والمسلمین احمدحسین شریفی، استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در مورد روش نظریه پردازی در علوم انسانی اسلامی گفت: با بیان اینکه ورود به حوزه علوم انسانی در بحث نظریه پردازی هفت نوع مدل می خواهد که روش ارزش گذاری، ارزش یابی، پرسش از هنجارها، درستی و نادرستی را شامل می‌شود همچنین موضوع دیگر بحث کنترل و جهت دهی است که در این قسمت پرسش از وظیفه است که چه باید کرد؟ و این هم متولوژی خاص خودش را می طلبد.

استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در مورد نظریه پردازی اکتشافی براساس آموزه های اسلامی عنوان کرد: مدل های مختلفی برای این مورد ارائه شده است که ناظر بر علوم انسانی است و دو مدل ارائه شده در حوزه مدل اجتهادی است و مدل سوم هم که بیشتر در حوزه فقه فردی و احکام است.

وی تصریح کرد: مدل پیشنهادی من، ناظر به هنجارهاست و براساس آن می خواهیم نظریه اسلامی را استخراج کنیم، شامل کشش های فردی، فقه الاحکام و کشش های اجتماعی می شود.

حجت‌الاسلام علیرضا قائمی نیا عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی پیرامون موضوع نظریه پیوندی در باب علم دینی به ارائه مطلب پرداخت و با بیان اینکه پیوند یک مقوله زیست شناختی است، گفت: با توجه به تحقیقات جدید در علوم شناختی یک نوع پیوند معرفت شناختی هم وجود دارد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: اساس این بحث را دو چیز تشکیل می دهد که یکی این است که فضاهای معرفتی مختلف در ذهن با هم تلفیق می شود و بعدی مبنای جریان های دیگری است که در قرن بیستم شکل گرفته است. براساس این نظریه علم و دین، دو مفهوم را تشکیل می دهند، همچنین دستگاه های مفهومی مختلف با علم و دین یک شبکه تلفیقی را تشکیل می دهند.

وی با بیان اینکه رابطه دین و علم را نباید یک رابطه جبری ببینیم و عنصر خلاقیت در آن وجود دارد، افزود: اگر علم خاص کاشفیت و خلاقیت باشد، می توانیم برای علم جایگاهی قائل باشیم.

قائمی‌نیا اضافه کرد: علم دینی بدان معناست که مولفه ها و ارزش های دینی را مورد نظر گرفته و همچنین ممکن هست دچار خطا هم شده باشد. البته علم همواره یک تلاش ناقص بشری است که در حال پیشرفت است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به رویکردهای علم دینی گفت: دو رویکرد کلامی و رویکرد فلسفی و حکمی وجود دارد.

حجت‌الاسلام والمسلمین علی مصباح، عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، نیز در ادامه این هم اندیشی به ارائه مطلب خود با محوریت موضوع نقش ارزش اخلاقی در علوم انسانی پرداخت و در مورد تاثیر علوم انسانی بر تشخیص ارزش های اخلاقی گفت: در زمینه تأثیر علوم توصیفی بر شناخت ارزش های اخلاقی باید گفت که شناخت حقیقی انسان یا ماهیت یک پدیده، تبیین روابط علی و معلولی آن، یا تفسیر معنای آن از نظر فرد یا جامعه مورد مطالعه، موجب شناخت رابطه واقعی میان یک فعل اختیاری با سعادت حقیقی انسان می‌شود.

وی در همین زمینه اضافه کرد: این تاثیر در سطوح مختلف ارزش های اخلاقی اعم از عام و مطلق تا جزیی و نسبی وجود دارد. شناخت حقیقی انسان، لازمه شناخت سعادت حقیقی او و مقدمه ضروری کشف ارزش های اخلاقی است، شناخت صحیح یک پدیده و علل و آثار آن برای شناخت رابطه آن با سعادت ضروری است.

عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) در مورد تاثیر علوم دستوری بر شناخت ارزش های اخلاقی نیز بیان کرد: توصیه های علوم دستوری موجب شناخت رابطه واقعی میان فعل اختیاری با سعادت حقیقی انسان می شود‌.
وی در ادامه همین مطلب افزود: در صورتی که دستورالعمل ها با روش های صحیح از منابعی معتبر به دست آمده باشد که واقع نمایی آنها به اثبات رسیده، مانند احکامی که با روش متقن از منابع اصیل اسلامی استنباط شده اند، می‌توان رابطه واقعی فعل با سعادت حقیقی را از آنها کشف کرد.

حجت‌الاسلام سیدعباس موسویان، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در خصوص ارائه مقاله با محوریت روش تحقیق جامع فقهی ـ اقتصادی طراحی ابزارهای مالی اسلامی بیان کرد: توسعه و پیشرفت اقتصادی مبتنی بر توسعه بازارها، نهادها و ابزارهای مالی و بازاری به روز و ‌توانمند است که بتواند ابزارهای مناسب، متنوع و اطمینان بخش را برای جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی طراحی و استفاده نماید.

وی افزود: در سیاست‌های کلی «اقتصاد مقاومتی» نیز که توسط رهبر معظم انقلاب ابلاغ شد به مشارکت مردم در فعالیت‌های اقتصادی اشاره شده  که یکی از عوامل موثر بر این موضوع، ارائه ابزارهای متنوع تأمین مالی و همسو با مشارکت مردم، در بحث مالی کشور است.

برنده دومین دوره جایزه جهانی علوم انسانی اسلامی در خصوص چالش طراحی ابزارهای جدید مالی در ایران اظهار کرد: انطباق ابزارهای مالی با شرایط اقتصادی و بازارهای کشور و با اصول شریعت به ویژه فقه اسلامی دو چالش جدی در این زمینه است.

موسویان اظهار کرد: ابزار مالی موفق، افزون بر تطابق با آموزه‌های اسلامی، بایستی از منظر اقتصادی، مالی، حقوقی  و حسابداری قابل دفاع باشد.

حجت‌الاسلام ولی‌الله نقی پورفر، استاد دانشگاه و رئیس پژوهشکده مدیریت اسلامی دانشگاه قم ضمن ارائه گزارش تحلیلی از نقشه جامع مدیریت اسلامی گفت: چرا خانواده در کنار فرد و جامعه مورد بررسی قرار نگرفته است. ازدواج نیمی از ایمان است، پس چرا سازمان خانواده مورد غفلت واقع شده است. تأهل نقش حیاتی در روابط اجتماعی دارد.

حجت‌الاسلام رضا غلامی رئیس مرکز پژوهشهای علوم انسانی اسلامی صدرا در اختتامیه هم‌اندیشی منتخبی از اساتید برجسته علوم انسانی اسلامی به ارائه سخن پرداخت و گفت: سزاوار است مجمعی برای طراحی هدفمند ارتباط اساتید با هم و زمینه سازی برای همکاری و هم افزایی آنها با یکدیگر راه اندازی شود. به نظر می رسد با مباحثی که در خصوص ضرورت استمرار این نوع نشست ها داشتیم، بتوانیم بپذیریم که مجمع عالی اساتید علوم انسانی اسلامی، به دور از تشریفات و تشکیلات اداری جدید به وجود بیاید و طراحی و برنامه ریزی عالمانه در این عرصه را عهده دار شود. در حال حاضر به شدت محتاج نوآوری و ابتکار هستیم آنچه امروز در کشور ارائه می شود برای پیشرفت و تکامل علوم انسانی اسلامی و عینیت پیدا کردن آن کافی نیست.

در پایان این مراسم با حضور حجت الاسلام غلامی، حجت الاسلام میرمعزی و حجت الاسلام شریعتی تبار رئیس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی(ع)، جلد دوم کتاب نظریه رونمایی شد.