استکبارستیزی از نگاه علی رجبی دوانی

سرویس پرونده: دکتر علی رجبی دوانی متولد شهر قم است و فرزند مورخ مشهور علامه علی دوانی. دارای مدرک دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی از دانشگاه تهران و به مدت ۲۰ سال عضو هیأت علمی دانشگاه امام حسین(ع)است. از خصوصیات وی، بیان شیوای تاریخ و روایت‌های تاریخی است که با تسلطی مثال‌زدنی همراه است. دوانی مستندات تاریخی را جذاب و دوست‌داشتنی بیان می‌کند. با او درباره استکبارستیزی در تاریخ ایران و اسلام سخن گفته‌ایم که خلاصه‌ای از آن را می‌خوانید.

به نظر شما استکبارستیزی چه جایگاهی در منظومه گفتمانی انقلاب چیست؟

انقلاب اسلامی ایران در ذات خود و به عنوان یکی از مولفه‌های اساسی خود، با ستیز با استکبار عجین شده است. یعنی نمی‌توان انقلابی بر مبنای اسلام به پا کرد ولی با استکبار ستیز نکرد. حتی بر اساس مبانی دینی باید گفت نمی‌توان بی‌تفاوت بود بلکه باید با آن مقابله کرد و اگر چنین وجهی نباشد آن انقلاب را نمی‌توان انقلاب اسلامی نامید زیرا طبق تعالیم اسلامی و قاعده نفی سبیل، حکومت اسلامی نباید سلطه بیگانگان و کفار را بر سرزمین‌های اسلامی بپذیرد. در سیر تاریخی شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران همین مسأله را شاهد بودیم که در کنار نفی سلطنت رژیم پهلوی، شعار نه شرقی و نه غربی از شعائر اصیل انقلاب ما بوده است. یعنی از همان ابتدا، انقلاب ما علیه دو ابرقدرت و دو دولت مستکبر آن زمان که دولت آمریکا و دولت اتحاد جماهیر شوروی بود، شعار می‌داد و مقابله با آن را از آرمان‌های انقلاب مطرح می‌کرد. امروز نیز به دلیل اینکه انقلاب تمامی ندارد و هر روز به صورت پویا و مستمر پیگیر شعارهای اولیه خود است، لذا تا رفع فتنه و نظام استکبار این مقابله ادامه دارد و تا زمانی که دولت مستکبری در جهان وجود داشته باشد، انقلاب اسلامی وظیفه رویارویی با آن را دارد.

از کدام یک از وقایع صدر اسلام و سیره معصومین(ع) می‌توانیم در فهم شیوه صحیح مبارزه با استکبار درس بگیریم؟

اگر بخواهیم استکبار را در تاریخ جستجو کنیم می‌توانیم به اولین دولت غربی یعنی یونان باستان اشاره کرد. آنها با کمک از فلاسفه خود همانند ارسطو می‌خواستند خود را آقای جهان کنند و دیگران را تحت سلطه خود درآورند. ارسطو جهان را به سه قسمت آسیایی که خوی هنری دارند اما دلیری ندارند، اروپایی که خوی هنری ندارند ولی دلیری دارند و یونانیان که هر دو ویژگی را دارند تقسیم‌بندی کرد. البته ارسطو آفریقایی‌ها را نیز موجوداتی انسان‌نما مطرح می‌کرد که باید بردگی جوامع دیگر را انجام دهند. اسکندر مقدونی با تأثیر از همین گفته‌ها و البته به علت وجود خوی استکباری در درون خود، به سایر کشورهای جهان حمله کرد و توانست بخش زیادی از جهان را در سلطه خود بگیرد.

تا اینکه پیامبر اسلام به دعوت مبعوث شد ولی غربی‌ها اسلام را شرک دانستند و جنگ‌های زیادی را به مسلمانان تحمیل کردند ولی در نهایت شکست خوردند و نتوانستند خود را به مسلمانان تحمیل کنند و سلطه خود را بر آن بگسترانند. نتیجه این شکست این شد که در شرق اروپا، امپراطوری روم از بین رفت و حتی مسلمانان به غرب اروپا و اسپانیا وارد شدند. لذا در این زمینه مسلمانان اجازه ندادند که استکبار خارجی بر آنها مسلط شود و آن را شکست دادند.

اما در داخل سرزمین‌های اسلامی نیز تاریخ شاهد ظهور و بروز مستکبرینی از میان جامعه بود. این افراد توانستند حکومت‌های بنی‌امیه و بنی‌عباس را تشکیل بدهند که کمر به حذف و از بین بردن اسلام بسته بودند. آنها همان‌هایی بودند که پدرانشان در زمان ظهور اسلام تلاش کردند که اجازه گسترش آن را ندهند و آن را از بین ببرند ولی موفق نشده بودند ولی چند سال بعد پسران آنها با قدرت گرفتن، این بار در ظاهر اسلامی تلاش داشتند اسلام را از ماهیت خود خارج کنند و پوسته‌ای از اسلام را با باطن جاهلیت پیش از اسلام بازتولید کنند. بنی‌امیه و بنی‌عباس زمانی که خلافت را در دست گرفتند خود را برتر از سایر مسلمین معرفی می‌کردند و خلافت را حق خود می‌دانستند. امام حسن(ع) با شروع خلافت اموی، در برابر آنها می‌ایستد. امام حسن(ع) معتقد بود که چیزی جز شمشیر نباید بین او و معاویه قرار گیرد ولی به دلیل کاهلی اطرافیانش و عدم اراده مردم عراق، امام مجبور به صلح می‌شود و با معاویه پیمان‌نامه صلح امضا می‌کند اما در نهایت معاویه حضور امام را تحمل نمی‌کند و او را به شهادت می‌رساند. پس از امام حسن(ع) امام حسین(ع) نیز بسیار تند با معاویه برخورد می‌کند اما به پیمان صلحی که برادرش با معاویه بسته بود پایبند می‌ماند.

البته این پیمان به معنی آشتی با معاویه نبود و امام در هر موقعیت، حق خود را در خلافت طرح می‌کرد و معاویه را تحت فشار قرار می‌داد. برای مثال یک بار معاویه به کنایه به امام می‌گوید دیدید که ما حجربن‌عدی که شیعه برادرت بود را کشتیم، کفن کردیم و آن را دفن کردیم! امام اما در پاسخ بسیار هوشمندانه به معاویه می‌گوید: به خدا سوگند اگر ما بر شما تسلط پیدا کنیم، شما را می‌کشیم اما نه شما را غسل می‌دهیم نه کفن می‌کنیم و نه دفن می‌کنیم. این نشان می‌دهد که امام معاویه را مسلمان نمی‌داند زیرا حتی افرادی که اسماً مسلمان هستند ولی فاسق‌اند را باید دفن کرد اما امام چون معاویه را مسلمان نمی‌داند، می‌گوید ما شما را دفن نمی‌کنیم. یا می‌توان به ایستادگی امام در برابر یزید اشاره کرد. البته گاهی الآن مطرح می‌شود که امام در صحرای کربلا با عمر سعد مذاکره کرد که این حرف، یک حرف به روشنی خلاف تاریخ است زیرا امام برای یزید هیچ شأنی برای مذاکره قائل نبود و او را به عنوان خلیفه قبول نکرده بود، حال چه رسد به عمر سعد که فرمانده سپاه یزید بود و از او پایین‌تر بود.

در مورد ائمه دیگر نیز آنهایی که موقعیت مناسبی برای مواجهه فیزیکی و جنگ با حکام مستکبر و جائر زمان نداشتند، هیچ‌گاه از در دوستی با حکومت وارد نشدند و آنها را نپذیرفتند، بلکه با عدم رعایت شأن دربار حکام، اعتراض خود را نشان می‌دادند و هر کدام در هر موقعیتی که پیش می‌آمد با بیان برخی مطالب، غاصب بودن حکام را به مردم و آنها یادآور می‌شدند. برای مثال امام صادق(ع) با منصور دوانیقی دومین خلیفه عباسی با وجود اینکه فردی بسیار قدرت‌طلب و بی‌رحم بود، همین‌گونه برخورد می‌کرد. روزی امام در مجلس منصور بود و پشه‌ای منصور را آزار داد، منصور گفت خداوند این پشه را برای چه خلق کرده است و امام پاسخ داد: برای آزار دادن مستکبران و طاغوتانی همانند تو. پس به رسمیت نشناختن استکبار، آگاه‌سازی مردم از ظلم‌های صورت گرفته توسط استکبار، عدم رعایت شأن استکبار و در نهایت در موقعیت‌هایی که ایجاد می‌شود قیام علیه استکبار، شیوه عملکرد معصومین(ع) نسبت به استکبار زمان خود بوده است.

اگر بخواهیم به نمونه‌هایی از استکبارستیزی در تاریخ ایران بپردازیم چه مواردی وجود دارد؟ کدام موارد موفق بوده و به نتیجه رسیده است و کدام موارد ناموفق بوده است؟

در دوره اسلامی حکومت‌های خلفا، ایران را تسخیر می‌کنند اما به دلیل شعائر عدالت‌خواهانه و رهایی‌بخش اسلام، ایرانی‌ها را به خود جلب می‌کند. این در حالی بود که در زمان فتح ایران توسط خلفا، تبعیض‌ها و بی‌عدالتی‌های زیادی علیه ایرانی‌ها اعمال می‌شد اما به دلیل اینکه ایرانی‌ها پیام‌ها و شعارهای اسلام را دیده بودند به سمت آن جذب شدند و تا مدتی اعتراضی نکردند تا اینکه آنها فهمیدند که در بین مدعیان اسلام، افرادی هستند که به فرزندان و جانشینان پیامبر(ص) ظلم کرده‌اند و ایرانی‌ها جذب مکتب ائمه اطهار(ع) می‌شوند. علت وجود این همه امامزاده در کشورمان هم این است که فرزندان ائمه که تحت فشار قرارمی‌گرفتند توسط ایرانی‌ها در کشورشان پناه داده می‌شدند. حتی برخی از علویان به حمایت ایرانی‌ها در مازندران توانستند یک حکومت تشکیل دهند و سامانی‌ها را که آلت دست خلیفه بغداد بودند و روابط بسیار خوبی با آن داشتند، توانستند از بین ببرند. در سال‌های پس از آن به دلیل موقعیت جغرافیایی ایران، باعث شد که ترکان تازه مسلمان شده غزنوی، سلجوقی و خوارزمشاهی به ایران حمله کنند و باعث ایجاد لطماتی به کشور شوند. در هر یک از این موقعیت‌ها به دلیل سلطه‌ای که نیروهای خارجی تلاش داشتند بر کشور تحمیل کنند، قیام‌ها و مخالفت‌هایی شکل گرفت که شاید یکی از معروف‌ترین آنها قیام سربداران علیه مغولان بود که توانست موفق شود ولی مابقی اقدامات ابتر ماند و به صرف مخالفت‌هایی محدود می‌شد که با شدت عمل حاکمان عقیم می‌ماند.

نقش استکبار در تاریخ معاصر کشورمان را شرح دهید و بفرمایید نحوه مقابله نیروهای ملی و مذهبی با آن چگونه بوده است؟

در دوره معاصر کشورمان، استکبار متوجه شد که به دلیل فرهنگ غنی ایرانی اسلامی نمی‌تواند به طور مستقیم وارد شود و کشور را زیر سلطه خود ببرد. در کشورهای همسایه ما این کار را کرد ولی در ایران موفق نشد. برای مثال هندوستان که از لحاظ وسعت، کشور بسیار بزرگی بود توانستند مستعمره‌ خود درآوردند ولی تلاش‌هایشان در ایران شکست خورد. لذا در ایران سیاست دیگری در پیش گرفتند و آن هم نفوذ در میان سیاستمداران خودفروخته داخلی بود که توانستند نظرات خود را اعمال کنند. هدف استکبار در دوره اخیر، سیاستمداران و روشنفکران بود که با فریفتن و یا تطمیع، آنها را به سوی خود جلب می‌کردند. لذا می‌بینیم خیانت‌هایی در کشور صورت می‌گیرد و موجب می‌شود منافع استکبار تأمین شود. اگر بخواهم به یک مثال شاخص در دوره معاصر بپردازم، باید از امیرکبیر سخن بگویم که فردی کاردان، مذهبی و باسیاست بود اما می‌بینیم که عوامل استکبار در داخل باعث می‌شوند که شاه نسبت به او بدبین شود و او را بردارد و به جای او میرزا آقاخان نوری که مهره‌ای کاملاً وابسته به انگلیس بود سر کار بیاید. یا در مسأله امتیاز رویترز که شاه بواسطه آن، امتیاز ساختن هرگونه راه و راه‌آهن، سد از دریای مازندران تا خلیج‌فارس، بهره‌برداری از همه معادن کشور، امتیاز کشتیرانی، ایجاد بانک، حق بهره‌برداری از جنگل‌ها و حتی حق هرگونه کمپانی صنعتی در سراسر ایران را به مدت هفتاد سال به انگلیس واگذار کرده بود و حتی استفاده از گمرک را نیز به مدت بیست و پنج سال در اختیار رویتر گذاشته بود.

بعدها مشخص شد که چهار نفر از مسئولین دولت وقت در قبال دریافت مقداری رشوه، زمینه عقد این قرارداد را فراهم کردند تا در نهایت با ورود علما جلوی آن گرفته شد. یا در خصوص امتیاز تنباکو که شاه قاجار طی قراردادی که با کمپانی رژی بست، امتیاز آن را به یک شرکت خارجی واگذار کرد و اگر نبود حرکت میرزای شیرازی، اقتصاد ایران به طور کامل در اختیار انگلیس قرارمی‌گرفت. در اواخر قاجار هم شهید مدرس به عنوان یکی از برجسته‌ترین افراد ضداستعمار و استکبار خارجی در برابر روسیه و انگلیس می‌ایستد و به دلیل شجاعت و صراحت لهجه مدرس، دولت مستقر مجبور می‌شود بعضی از امتیازات را پس بگیرد.

در دوره پهلوی هم قبل از سال 32 که نفت کشور در اختیار شرکت‌های انگلیسی بود و می‌رفت که صنعت نفت، ملی شود به واسطه اشتباه مصدق و اینکه به آمریکا دل بسته بود که بتواند از طریق آمریکا، انگلیس را از صنعت نفت بیرون براند، عملاً کارش منجر به این شد که سلطه غربی‌ها بر منابع زیرزمینی ما بیشتر شود و بعد از سرنگونی دولتش، کنسرسیومی متشکل از این کشورها به شکل ناعادلانه‌تری منابع نفتی ما را چپاول کند. اقدام موثر دیگر استکبارستیزی در تاریخ معاصر کشور به سال 41 برمی‌گردد که شاه، انقلاب سفید را اعلام کرد و قرار بود به اسم انقلاب سفید، اصلاحات آمریکایی در کشور انجام دهد ولی با مقابله هوشمندانه امام خمینی، برنامه‌اش به هم خورد و به تبع آن امام دستگیر شد. اما این افشاگری امام و بعد از آن دستگیری‌اش منجر به یک بیداری در میان ملت شد. اما امام باز هم در سال 43 بعد از تصویب کاپیتولاسیون، موضع‌گیری تندی علیه شاه کرد و دیگر شاه نتوانست امام را تحمل کند و او را به خارج از کشور تبعید کرد.

اما در مورد ملی یا مذهبی بودن قیام‌ها علیه استکبار باید بگویم که خیلی کم بودند از این قیام‌ها که ملی باشند ولی مذهبی نباشند. مثلاً مصدق که فردی ملی بود اگر حمایت آیت‌الله کاشانی را نداشت که فردی مورد وثوق و مذهبی بود، به هیچ‌وجه به اهدافش نمی‌رسید. سرانجام کار او هم به این دلیل شکست خورد که از آیت‌الله کاشانی فاصله گرفت و ارتباط خود را با نیروهای مذهبی قطع کرد. کامل‌ترین حرف را در این زمینه دکتر شریعتی می‌گوید که «پای هیچ قرارداد استعماری را یک روحانی نجف رفته امضا نکرده و بلکه همه آنها، توسط امثال من روشنفکر انجام شده است.»