تهران: سیمای مؤمن واقعی در نهج‌البلاغه/ رتبه‌بندی مؤمنان به چه نحو است

به گزارش حلقه وصل، محسن اسماعیلی در اولین جلسه شرح و تفسیر نهج‌البلاغه در سال تحصیلی جدید که در مجموعه فرهنگی شهدای انقلاب برگزار شد، با اشاره به بخشی از نامه امیرالمؤمنین(ع) به حارث همدانی مبنی بر «وَ اِعْلَمْ أَنَّ أَفْضَلَ اَلْمُؤْمِنِینَ أَفْضَلُهُمْ تَقْدِمَةً مِنْ نَفْسِهِ وَ أَهْلِهِ وَ مَالِهِ فَإِنَّکَ مَا تُقَدِّمْ مِنْ خَیْرٍ یَبْقَ لَکَ ذُخْرُهُ وَ مَا تُؤَخِّرْهُ یَکُنْ لِغَیْرِکَ خَیْرُهُ»؛ این را بدان که بهترین مؤمنان برترین آنها هستند نسبت به پیش‌کش کردن از خود و اهل و دارایی خود؛ چراکه آنچه را که از نیکی پیش می‌فرستی ذخیره‌اش از تو باقی خواهد ماند و آنچه باقی می‌گذاری سودش برای دیگران است به بیان نکاتی از این کلام امیرالمؤمنین(ع) درباره درجات ایمان و درجات مؤمنین پرداخت.

وی اظهار داشت: براساس نامه امیرالمؤمنین(ع) هر چند همه مؤمنان دارای فضیلت هستند اما در یک درجه و رتبه نیستند، رتبه مؤمن در همین دنیا و به دست خودش تعیین می‌شود، آنچه که رتبه مؤمن را تعیین می‌کند اعمال اوست. بنابراین مبنای درجات ایمان و درجات بهشت، اعطایی و موهبتی نیست؛ بلکه درجه و رتبه، دست خود انسان است و بر اساس عملش تعیین می‌شود.

عضو مجلس خبرگان رهبری ادامه داد: حضرت امیر(ع) می‌فرمایند که یقین داشته باشید از این دنیا، آن چیزی برای شما باقی می‌ماند که زودتر به آخرت می‌فرستید و آنچه که از دنیا برای آخرت استفاده می‌کنید، در حقیقت مال شماست و بقیه مال دیگران است. بنابراین آخرت جای عمل و تکامل و بالا رفتن درجات نیست بلکه آخرت فقط تبلور آن چیزی است که در دنیا انجام شده است و برترین مؤمنان کسانی هستند که از سه چیز (خودشان، اهل‌شان و مال‌شان) برای آخرت سرمایه‌گذاری می‌کنند.

وی در ادامه با بیان اینکه «عده‌ای که ایمان ندارند و به دروغ اظهار می‌کنند که ایمان دارند، منافق هستند»، ابراز داشت: بر طبق آموزه‌های قرآن و نهج‌البلاغه، آنهایی که ایمان آوردند یعنی کسانی که به مبدأ و معاد باور دارند و نسبت به این باور، جدی هستند و عمل می‌کنند، مؤمن واقعی هستند. اما کسانی که اعتقادی ندارند یا به آنچه که عنوان می‌کنند اعتقاد دارند، عمل نمی‌کنند، واقعا مؤمن نیستند.

این استاد حوزه و دانشگاه در تشریح آیه «إِنَّمَا المُؤمِنونَ الَّذینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَت قُلوبُهُم وَإِذا تُلِیَت عَلَیهِم آیاتُهُ زادَتهُم إیمانًا وَعَلیٰ رَبِّهِم یَتَوَکَّلونَ» به عنوان آیه‌ای که متضمن نشانه‌ها و ویژگی‌های مؤمن واقعی است، گفت: مؤمنان واقعی کسانی هستند که وقتی یاد خدا می‌شود، برایشان عادی نیست و دل‌شان هراسناک و لرزان می‌شود. و وقتی آیات خداوند برایشان گفته می‌شود ایمان‌شان زیاد می‌شود؛ این افراد به پروردگار خود هم توکل دارند و جز خدا کسی را در این عالم موثر نمی‌دانند.

وی در بیان نشانه‌ها و ویژگی‌های عملی مؤمنان واقعی نیز به آیه سوم سوره مبارکه انفال «الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ» اشاره کرد و افزود: «یُقِیمُونَ الصَّلاةَ» و «رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ» در قرآن معمولا با یکدیگر ذکر می‌شوند که «نماز» سنبل عبادات فردی و «انفاق» سنبل خدمات اجتماعی است و مؤمنان کسانی هستند که در عمل‌شان هر دو را دارند.

اسماعیلی با اشاره به آیه چهارم سوره انفال «أُولَٰئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا ۚ لَّهُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ»، گفت: کسانی که حقا و واقعا مؤمن هستند دارای یک درجه و یک مرتبه نیستند بلکه در پیشگاه پروردگارشان دارای درجایی هستند.

عضو مجلس خبرگان رهبری در ادامه، روایتی معتبر از امام جعفر صادق(ع) در اصول کافی که در آن ایمان را به یک نردبان 10 پلیه تشبیه کرده‌اند را یادآور شد و گفت: همه کسانی که در این پله‌ها قرار گرفته‌اند مؤمن هستند و اگر کسی در یک پله بالاتر است حق ندارد به دیگری بگوید که مؤمن نیستی! بلکه وظیفه مؤمنی که در پله بالاتر قرار گرفته، این است که با مدارا و رفق، دست مؤمنی که در پله پایین‌تر است را بگیرد و یک پله بالاتر بیاورد. امام صادق(ع) می‌فرمایند هر کسی، دیگری را از این نردبان پایین بیندازد، مسئول تمام توابع و آثاری است که در پی این عمل حادث می‌شود.

نویسنده کتاب «درس‌های ماندگار؛ نگاهی نو و گذرا به نهج‌البلاغه»، با اشاره به فرازهایی از حکمت 261 نهج‌البلاغه که در آن امیرالمؤمنین(ع)، ایمان را به یک نقطه سفید برجسته در قلب انسان تشبیه کرده و فرموده‌اند که هر چه ایمان زیاد می‌شود این نقطه سفید نیز بزرگتر می‌شود، خاطرنشان کرد: بنابراین ایمان قابل کم و زیاد شدن است و اگر مؤمنین دارای درجاتی هستند، بر اساس حکمت و عدالت پروردگار، جایگاه و پاداش‌شان در قیامت باید متفاوت باشد..

وی در ادامه، عبارت «دَرَجَاتٌ مُتَفَاضِلاَتٌ، وَ مَنَازِلُ مُتَفَاوِتَاتٌ» در خطبه 85 نهج‌البلاغه را حاکی از مدرج بودن بهشت دانست و افزود: امام علی(ع) ذکر کرده‌اند که پایه‌ها و رتبه‌های بهشتیان متفاوت است. منتها مواردی برای همه بهشتیان مشترک است؛ اعم از اینکه بهشت برای همه بهشتیان لذت محض است، لذت‌های بهشتی پایان‌ناپذیر است و کسی هم که بهشتی شد، دیگر از آنجا بیرون نمی‌آید و رنج و اندوهی هم ندارد؛ اما در آنجا، لذت با لذت فرق می‌کند.

اسماعیلی در بخش دیگر سخنانش به یک نکته معرفتی در قرآن و نهج‌البلاغه اشاره کرد که بر اساس آن یک عمل صالح، شرط لازم برای پذیرش سایر اعمال نیک است. محسن اسماعیلی در این باره گفت: هر عمل صالحی، درجه انسان را بالا می‌برد به شرط آنکه یک عمل صالح همیشه در اعمال فرد وجود داشته باشد؛ که اگر نباشد بقیه اعمال هم فایده ندارند. این عمل بر اساس دستورات قرآن و نهج‌البلاغه، «انفاق» است. بنابراین انسان بدون انفاق نمی‌تواند به رتبه‌های بالا و مقام ابرار برسد.

وی افزود: راز این نکته معرفتی این است که انفاق، بندهای وابستگی انسان به دنیا را قطع می‌کند و هیچ عملی مانند انفاق، این کار را نمی‌کند. حتی اگر نمازهای مفصل و طولانی، روزه، حج و هر عمل خوب دیگری هم در کارنامه اعمال داشته باشیم، اما آن عمل خیری که ریشه وابستگی ما به غیر خدا را می‌سوزاند، انفاق است.

اسماعیلی، این جلسه درش شرح و تفسیر نهج‌البلاغه را با روایتی از امام محمدباقر(ع) به پایان برد که فرموده‌اند: «وقتی بدن پدرم را غسل می‌دادیم، جای آن ریسمانی که حضرت هر شب بر دوش می‌گذاشتند و خودشان شخصا برای انفاق به نیازمندان می‌بردند، روی بدن حضرت بود.» بنابراین امام معصوم هم که درجات بالایی دارد، از انفاق دست برنمی‌دارد.

عضو مجلس خبرگان رهبری افزود: خرج کردن برای خدا، رتبه می‌آورد و انسان هر قدر بیشتر و بهتر برای خدا خرج کند، رتبه‌اش بالاتر می‌رود. عقل نیز همین را می‌گوید که نباید به رتبه‌های پایین ایمان و درجات و منازل پایین بهشت اکتفا کنیم. پس هم سرعت و هم سبقت بگیرید؛ یعنی کند نروید و به دیگران هم نگاه نکنید. در این راه، هم یکایک مؤمنان موظفند و هم حکومت دینی وظیفه دارد تا برای ارتقای درجات ایمانی  مردم، برنامه داشته باشد.