تهران: شاکری: سوالات و موانعی در تالیف ادبیات دفاع مقدس وجود دارد

به گزارش حلقه وصل، کتاب «آنک جنگ، اینک داستان» نوشته احمد شاکری، عصر روز گذشته ( 11 خردادماه) با حضور نویسنده اثر و محمدرضا سنگری در سرای اهل قلم رونمایی شد.

*شاکری: سوالات و موانعی در تالیف ادبیات دفاع مقدس وجود دارد

در ابتدای این نشست، احمد شاکری نویسنده کتاب «آنک جنگ، اینک داستان» گفت: این کتاب مجموعه ای از گزارش تفصیلی 25 نشست در حوزه نظری ادبیات داستانی است. این نشست ها با 25 محور و رویکرد در زیل عنوان کلی ادبیات داستانی دفاع مقدس برگزار شد و 25 محور را مورد بررسی قرار داد. فکر برگزاری این نشست ها در شورای سیاست گذاری داستان بنیاد حفظ  آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس شکل گرفت.

شاکری به اهداف برگزاری این نشست ها اشاره کرد و گفت: نخستین مطلب، ضرورت چنین بحث هایی است. در فضای دانشگاهی و بیرون از دانشگاه که مخاطبین آن نویسندگان و منتقدانی هستند که در متن جامعه حضور دارند  با سوالات و موانعی در تالیف ادبیات دفاع مقدس رو به رو هستند. لوازم ، حدود و ثغور،  ملاک های ارزش گذاری،  ضرورت ها و مشخصه های  گونه های ادبیات دفاع مقدس و  بازشناسی ادبیات دفاع مقدس از ضد آن باعث شد تا ضرورت این سوال ها از دیر باز به ذهن برسید و هچنان نیز ضرورت طرح آنها امری فعلی است.

این نویسنده افزود: جلسات نقد معمول که در محافل و جامعه برگزار می شود، عموما نقد محور هستند و اثر داستانی موجود را به نقد می گذارند. چیزی که برای ما اهمیت داشت، توسعه در مجموعه مسائل حوزه نظری ادبیات داستانی دفاع مقدس بود چرا که این حوزه واجد محورها و مسائل متعددی است که برخی از این محور ها اساسا کمتر به آنها پرداخته شده یا مغفول واقع شده اند. بنابراین غرض ابتدایی، طرح سوال و پرسشگری بود. لذا چنین جلساتی که جنبه چالشی داشته باشند با رویکرد مشخص و دقیقی به نقد اندیشه و آثار داستانی پرداختند. این جلسات در کمتر از دو سال برگزار شد و افراد و طیف های مختلفی در آن شرکت کردند.  منتقدانی که در جبهه ادبیات انقلاب قرار دارند و افرادی که در جبهه غیر از این حوزه هستند، در این جلسات حضور داشتند.

شاکری عنوان کرد: نوعا برای هر جلسه ضمن لحاظ یک رویکرد،  اثر داستانی هم در نظر گرفته شد. به گونه ای که هر جلسه، دو ساحت ثبوتی، نظری و عقلی صرف که مربوط به مبانی نظری است و کار تطبیقی، خارجی و بیرونی را به صورت توامان در بر می گرفت چرا که هر دو ساحت مکمل هم هستند و نمی توان یک ساحت را به واسطه ساحت دیر مغفول داشت. بعضا این سوال ایجاد می شود که پرداخت به بحث های نظری کفایت نمی کند و مساله نویسندگان را حل نمی کند. این شکاف بین نظر و عمل در این سلسله نشست ها محل توجه بود تا حدی که برخی از نویسندگان بحث نظری و عقلی را در این زمینه بی ثمر می دانند و در طرف مقابل کسانی که نظریه پرداز هستند، نویسندگان را افراد بی اطلاع و بی توجه نسبت به این مباحث می دانند.

وی گفت: لذا ضرورت و کارکردی نگاه کردن اقتضا می کرد که این دو ساحت به هم نزدیک شوند و هم دیگر را به رسمت بشناسند. هم نویسندگان منبع و مرجع  فکری آنها به سمت نظریه باشد و هم کسانی که بحث نظری می کند در حوزه عمل، تئوری های خام را به مولفه های روشن و مشخصی تبدیل کنند تا مشخص کنند به سراغ آثار رفته اند. این جلسات در نوع خود مخاطبان خود را پیدا کرد. ترکیبی از نویسندگان، دانشجویان و منتقدان در این جلسه ها حضور داشتند. شکل جلسات به صورتی بود که در آن سعی شد توازن علمی بین افراد رعایت شود. از این رو، از دو کارشناس با دو دیدگاه بهره بردیم تا وزن علمی این دو به هم نزدیک باشد. این توازن علمی کمک می کند تا بحث علمی و جدی را ارائه دهیم.

*جریان شبه‌روشنفکر گوش شنوایی برای جریان انقلابی ندارد

شاکری برگزاری جلساتی درباره تاریخ ادبیات به خصوص در محیط های خارج از دانشگاه را بسیار نادر دانست و گفت: سنت رایج، ملموس و اثبات شده تاریخی جریان شبه روشنفکری این است که گوش شنوایی برای شنیدن فکری که از منظر جریان انقلابی تولید شده، ندارد. فکر این گروه بر مبانی ترجمه ای بسته شده و افکار منجمدی در این زمینه دارند؛ به این معنا که  قائل به این نیستند که ادبیات داستانی صاحب نظریه، فکر و تئوری است یا قائل هستند اما قائل به میدان دادن به این نظریه نیستند. اگر حرفی هم باشد گوشی برای شنیدن آن وجود ندارد. به عبارتی غلبه تئوری های ترجمه ای،  وارداتی و غلبه غرب زدگی در مقابل تولید اندیشه داخلی قرار می گیرد. شاهد نبودم یک مجموعه شبه روشنفکری که داعیه ادبیات ترجمه ای دارد ، به نحو جدی از کسانی که  در حوزه ادبیات انقلاب صاحب نظریه هستند، دعوت کند و حرف آنها را بشنوند و در مرحله بالاتر به  یک مناظره علمی دعوت کند.

وی ادامه داد: در جبهه ادبیات انقلاب مواجه جدی کمتری در این زمینه سراغ داریم. بین کسانی که در این جبهه قرار می گیرند سلایق و مبانی متعددی وجود دارد و فضا برای طرح جدی این مبانی و پاسخ شنیدن می تواند حواشی ایجاد شده را کاهش دهد.

شاکری با بیان اینکه گزارش این جلسات به صورت دقیق در رسانه منعکس نمی شد، گفت: خبرگزاری ها امکانی برای  طرح تفصیلی این مباحث، دقت در مباحث، تقسیم بندی،  یادداشت برداری و... را نداشتند. همچنین، سطح علمی کسانی که به عنوان خبرنگار این مطالب را منعکس می کنند تا حدی پایین بود چرا که ممکن بود بعضی از مباحث برای آنها مبهم و گنگ باشد. لذا چیزی که انعکاس و بازتاب این جلسات بود با اصل جلسات فرق داشت و جنبه ژورنالیستی پیدا می کرد و تیترهایی انتخاب می شد که نسبتی با خود جلسات نداشت.

این نویسنده دفاع مقدس ادامه داد: بنابراین تصمیم گرفتیم این جلسات با تنظیم دقیق، پیاده سازی شوند تا به مرحله چاپ برسند. این فکر به کتاب «آنک جنگ، اینک داستان» منتهی شد. این پیاده سازی در یک مرحله صورت گرفت. هرچند می توانستیم این نگاه را دنبال کنیم که متن به تک تک حضار ارجاع داده شود و با تکمیل بحث، مجددا مورد تدوین قرار بگیرد. اما ما این نگاه را دنبال نکردیم چرا که فکر می کنم در جلسه ای که مطلب به صورت شفاهی مطرح می شود، پاسخ در یک لحظه به ذهن سخنران رسیده است. اما این نقض را تحمل کردیم به این دلیل که اگر قرار بود این متن ها بازبینی می شدند زنده بودن متن از بین می رفت. ما به دنبال برگزاری جلسه های زنده و پویا بودیم. بنابراین این کتاب یک جریان زنده گفت و گو را نشان می دهد که اوج و فرود دارد و گاهی بحث ها به نقاط باریکی می رسند و دچار اجمال می شوند.

*سنگری: این اثر مرجعی برای شناخت ادبیات انقلاب و دفاع‌مقدس است

در ادامه، محمد رضا سنگری با بیان اینکه کسانی که این کتاب را به صورت دقیق تورق کنند،  ارزش های نهفته آن را بیشتر و بهتر کشف می کنند، گفت: این کتاب در آینده یکی از مرجع های مناسب برای شناخت ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس خواهد بود. هرچند من به تفکیک این دو عنوان هم معتقد نیستم. بلکه ادبیات دفاع مقدس را در امتداد ادبیات انقلاب اسلامی یا شاخه ای از این نوع ادبیات می دانم.

وی جنگ تحمیلی را سرمایه عظیم و گنج بزرگ دانست و گفت: این تعبیر را مقام معظم رهبری هم به کار برده اند که به سبب پیوستگی با فرهنگ پویا به ویژه پیوستگی آن با فرهنگ عاشورا هر گاه و از هر منظر که آن را مطالعه کنیم، چشم اندازهای تازه ای را فرا روی ما قرار می دهد. در آینده از منظر جامعه شناختی، مردم شناختی، دین، روانشناسی، تاریخ، سیاست، ادبیات و... می توانیم وارد این عرصه فراخ و بزرگ شد و  به فراخور توان، امکان و استعداد مباحثی را استخراج کرد. اگر کل عاشورا هشت ساعت بود و این زمان برای ما دستاوردهای زیادی داشت، هشت سال دفاع مقدس می تواند خاستگاه بسیاری از مسائل برای ما باشد.

*ادبیات همزمان با جنگ‌های بزرگ خلق می‌شود

سنگری ادامه داد: ما باور داریم که ادبیات همزمان با اتفاق های بزرگ خلق می شود؛ به عبارتی خلق ادبیات و شاخه های گوناگون آن پس از حادثه نیست. انقلاب اسلامی ما بلافاصله با خود ادبیاتی  را ایجاد کرد که دفاع مقدس در فاصله اندکی این کار را کرد. به طوری که اولین آثار ادبیات ما بعد از وقوع جنگ در اول مهر ماه، 12 روز  بعد بود. شعر یک هفته بعد و ادبیات داستانی 12 روز بعد آغاز می شود. ما سرمایه هایی در دوره جنگ داریم که هر کدام از آنها می تواند تکیه گاهی برای مطالعات گسترده باشد. ما 6 میلیون نامه داریم که آزادگان در دوران اسارات با خانواده ها و دوستان خود رد و بدل کرده اند. اگر کسی بخواهد در مورد آنها تحقیق کند، می تواند ده ها مجلل در حوزه های گوناگون از این نامه ها استخراج کند.

وی  عنوان کرد: حدود 15 سال پیش احساس خطر کردم که نکند در آینده کسانی  بگویند که جنگ به خاطر انگیزهای شخصی، ملیت و... اتفاق افتاده است. بنابراین به صورت تصادفی وصیت نامه هزار شهید را بررسی کردم تا ببینم چه تعدادی از آنها به دفاع از وطن دعوت کردند اما از اول تا پایان این وصیت نامه ها را عناصر اعتقادی تشکیل می دهد. حوزه های گوناگونی برای مطالعه دفاع مقدس داریم که یکی از آنها حوزه ادبیات داستانی دفاع مقدس است. تا این لحظه حدود 15 هزار و 530 جلد کتاب در حوزه جنگ چاپ شده است. شاید هم این آمار بیشتر باشد. از این نظر که ممکن است برخی از آثار در شهرستان ها منتشر شده باشند یا آثاری که در دوران دفاع مقدس چاپ می شدند که در اختیار ما قرار ندارند. حدود 7 هزار و 250 جلد کتاب به جشنواره «ربع قرن دفاع مقدس» ارسال شد که در اختیار دانشگاه تهران  قرار گرفت.

سنگری گفت: تولیدات زیادی در عصر جنگ داریم که امروزه در اختیار ما نیست. حتی عده ای از رزمندگان در آنجا تولید اثر می کردند که این تولیدات یا گم می شد یا از دست می رفت یا تعداد نسخه های آن بسیار کم بود.

وی مجموعه آثاری که در حوزه جنگ نوشته شده اند را  به چند دسته آثار تحلیل- گزارشی، آثار پژوهشی، آثار ادبی و فرهنگ نامه ها تقسیم کرد وگفت: از مجموعه این آثار می توان  به موقعیت کمی و کیفی  آنها پی برد؛ حوزه شعر، خاطره، ادبیات داستانی، ادبیات داستانی ترجمه، حوادث در رتبه اول تا ششم قرار می گیرند.  خاطره؛ گسترده ترین، مردمی ترین و پر مخاطب ترین حوزه است. هیچ کتابی حتی بهترین مجموعه شعری ما به پای کتاب های خاطره نرسیده است. تعدادی از این کتاب ها مانند دا، دختر شینا، پایی که جا ماند و... بیش از چندین بار به چاپ رسیده اند. اگر کسی این کتاب ها را مطالعه کند به این نتیجه می رسد که مجموعه آثار حوزه خاطره با تمام گونه های دیگر قابل رقابت است و حتی برتری داشته باشد.

سنگری ادامه داد: حوزه ادبیات داستانی خواستگاه های چندگانه ای دارد. اولین حوزه، جریان داستان نویسی سنتی ایران و روح داستان گرایی ایرانی است. این حوزه پیشینه چند هزار ساله دارد. با مطالعه آثار قبل از اسلام ، آثار ادبیات داستانی قابل رصد هستند. گرچه از تعدادی از آنها تنها نامی باقی مانده است و تعدادی هم به دوره ها و نسل های بعدی انتقال پیدا کردند. وقتی سنت ایرانی را مطالعه می کنیم می بینم که قصه هزار و یک شب داستان همه ایرانیان بوده  که شب های خود را با خواندن داستان سپری می کردند. جریان داستان نویسی جدید از سال 1301 بعد از کتاب «یکی یود یکی نبود» جمال زاده آغاز شد. افسانه نیما هم در این سال متولد می شود. به عبارتی این سال نقطه عطفی برای ما محسوب می شود.

سنگری به خاطره نگاری هایی که منجر به داستان می شوند، اشاره کرد و گفت: گونه جدیدی با عنوان «خاطره داستان» داریم. اینکه ما دائم دنبال اصطلاح هستیم نشان می دهد که ما مولود جدید داریم؛ در عرصه ادبیات ما پدیده های جدیدی رخ می دهند که شبیه آن چیزی که در گذشته داریم، نیست و دنبال این هستیم که برای آنها اسم انتخاب کنیم. عده ای اصطلاحات «خاطره داستان»، «داستان خاطره» و... را به کار می برند؛ اگر وجه خاطره غالب باشد از آن به عنوان«خاطره داستان» نام می برند.

سنگری به مقدمه کتاب«آنک جنگ، اینک داستان» اشاره کرد و گفت: کتاب مقدمه 38 صفحه ای دارد که بسیار خواندنی است. این مقدمه سه سال پیش از انتشار کتاب نوشته شده است که چند ویژگی دارد؛ اگر مقدمه کتاب  بسط پیدا  کند بسیاری از مطالب برای ما روشن می شود. مقدمه، تصویری از راه آمده ادبیات داستانی دفاع مقدس، چند و چون این راه، ویژگی ها و کاستی های آن  را به ما ارائه می کند. نویسنده به درستی درک کرده که گونه ادبیات داستانی دفاع مقدس با گذشت زمان از مخاطب گسترده و ژرفا و عمق بیشتری برخوردار می شود. به گفته نویسنده کتاب، گونه داستانی دفاع مقدس، پر مخاطب ترین گونه است.

وی خاطر نشان کرد: نویسنده کتاب،  ادبیات داستانی دفاع مقدس را در عرض و کنار ادبیات انقلاب اسلامی قرار نمی دهد بلکه آن را امتداد ادبیات انقلاب اسلامی می داند. قهر روشنفکران و شبه روشنفکران با این حوزه از دیگر مباحثی است که نویسنده در مقدمه کتاب به آن اشاره کرده است و مقداری تلاش شده این موضوع را کاوش کند. حفظ و ثبت میراث تاریخی و معنوی به عنوان مهمترین دغدغه نویسنده است که در مقدمه نیز به آن اشاره شده است. ما باید تلاش کنیم تا این میراث عظیم فرهنگی را حفظ کنیم و به درستی به آینده منتقل کنیم. من خطر تحریف، واژگونه سازی و واژگونه نگری به موضوع را می بینم. اگر امروز در حوزه نظری کاری نکینم در آینده چیزی جز خسران نسیب ما نمی شود.

این نویسنده ادامه داد: عدم تعهد به حقایق دفاع مقدس از دیگر موضوعاتی است که نویسنده در مقدمه کتاب به آن پرداخته است. کسانی هستند که این حقایق را رها می کنند. نکته مهم دیگری که  نویسنده در مقدمه نسبت به آن هشدار داده، جولان مبانی ادبی غرب و نحله های اومانیستی است. ادبیات داستانی دفاع مقدس هم از مباحث مطرح شده در این مقدمه است.

این پژوهشگر اظهار کرد: این کتاب حاصل 25 جلسه است که حدود 2 سال زمان صرف آن شد. در این جلسات بحث کلی مطرح نشد بلکه به هشت داستان و سه کتاب نقد و تحلیل پرداخته شد.  به عبارتی این جلسات نسبت به کتاب های مطالعاتی و پژوهشی بی تفاوت نبود. 76 نفر در مجموعه این جلسات نقش داشتند که همه از چهره  های برجسته ادبیات داستانی دفاع مقدس هستند. دیدگاه های مختلف و متعارضی  را می توانیم در این کتاب پیدا کنیم. به عبارتی، این کتاب آیینه ای برای فهم تفکر داستان نویسان عصر دفاع مقدس است.

سنگری با بیان اینکه 302 سوال و موضوع در طی 25 جلسه مطرح شده است، گفت: در یکی از این جلسه ها 86سوال و محور مطرح شد که تنها به چهار محور پرداخته می شود. موضوع یابی خوبی در این کتاب انجام شده است. در این کتاب هزار موضوع برای مطالعه، پژوهش و رساله های دکتری بیان شده است.  سهم آقای شاکری در بسیاری از جلسات، سه برابر دیگران است.

وی در پایان گفت: امیدوارم فضایی فراهم شود تا این کتاب ها به دانشگاه برسند تا با استفاده از آن، موضوعات قابل توجهی برای تحقیق و پژوهش دانشجویان ارشد و دکتری در نظر گرفته شود.