تهران: شهید صدر در هر حوزه‌ای که وارد می شد نظام‌سازی می‌کرد

به گزارش حلقه وصل، نخستین نشست هفتگی شهر کتاب در سال ۱۳۹۵ به تحلیل و بررسی کتاب «امامان اهل بیت علیهم السلام، مرزبانان حریم اسلام» از شهید سیدمحمدباقر صدر اختصاص داشت. در این جلسه افرادی چون محسن اسماعیلی، محمد حسین رجبی دوانی، حجت الاسلام مهدوی راد و مهدی فیروزان سخنرانی کردند.

اندیشه، ثمره انسان است

فیروزان، مدیرعامل شهر کتاب که از اقوام خاندان صدر هم است به عنوان اولین سخنران این جلسه گفت: منظومه فکری هرکسی بهترین وسیله برای شناخت آن فرد است به بیان دیگر اندیشه یک فرد، ثمره عمر اوست. کتاب هم یکی از سرمایه های فکری ماست با این حساب آیت الله صدر و آثار او یکی از سرمایه های ما محسوب می شود.

وی افزود: شناخت جریان فکری ایجاب می کند که ما با میراث فکری خودمان آشنا شویم به همین دلیل لازم و ضروری است که ما به تاریخ برگردیم و حقیقت را شناسایی کنیم، ضمن اینکه شناخت آشنایی با تاریخ در ساخت آینده موثر است. توجه به آثار شهید سید محمد باقر صدر هم نوعی رجوع به تاریخ محسوب می شود منتها نکته ای که در رابطه با اثر ایشان باید در نظر داشت اینکه، کتاب های این عالم وفقیه را با توجه به جغرافیای زمان خودش بخوانیم در واقع زمانی به ارزش آثار او پی می بریم که به ۴۰-۵۰سال پیش برگردیم.

مدیرعامل شهرکتاب در پایان از انتشار کتاب خاطرات همسر شهید صدر خبر داد و گفت: همسر شهید صدر این روزها مشغول نوشتن خاطرات شخصی خود هستند و به زودی این خاطرات در قالب یک کتاب منتشر می شود.

شهید صدر در همه چیز ابتکار خاصی داشت

حجت الاسلام مهدوی راد، کتاب شناس و دین پژوه سخنران دیگر این مراسم بود. وی سخنرانی اش را به یک خاطره آغاز کرد و گفت: در اولین سالگرد درگذشت شهید صدر در یک برنامه تلویزیونی به مزاح گفتم  شهید صدر حتی اگر آش هم خورده باشد آن را با ابتکار خاصی خورده. منظورم از آوردن این مثال، این است که او در همه چیزها ابتکار داشت و حتی همه اتفاقات معمولی را هم جور دیگری رقم می زد. بنابراین یکی از زوایای مهم زندگی ایشان ابتکار عمل اوست. روشن گرایی، زمان اندیشی و کلان اندیشی نیز از دیگر ویژگی های برجسته این شهید است.

وی افزود: نکته مهم درباره کتاب «امامان اهل بیت علیهم السلام، مرزبانان حریم اسلام» این است که کتاب نامبرده یک اثر از قبل برنامه ریزی شده نیست. یکی دیگر از کارهای مهم ایشان این بود که مرحوم صدر در سال های آخر زندگی خود به این فکر می افتند که کار تفسیر را شروع کنند و بعدها کتاب این جلسات هم منتشر شد؛ چهار جلسه اول این درسگفتارها چنان جریانی در جهان اسلام راه انداخت که در بسیاری از کشورهای عربی و اسلامی آثار مختلفی درباره آن نوشته شد. به عقیده خیلی ها چهار جلسه اول این درسگفتارها اندازه یک کتابخانه حرف برای گفتن دارد به بیان دیگر چهار جلسه اول درسگفتارهای تفسیر مرحوم صدر یک جریان مهم در حوزه تفسیر موضوعی راه انداخته است.

مهدوی راد ادامه داد: در خصوص نوشتن کتاب امامان اهل بیت هم این گونه بوده که مرحوم صدر تصمیم می گیرد به مناسبت های مختلف درباره امامان بحث کند و بنویسد به همین دلیل کتابی با این عنوان می نویسند و در این اثر مجموعه ۲۵۰ ساله زندگی امامان را به سه دوره تقسیم بندی می کنند. نگاه سید محمدباقر صدر به ائمه یک نگاه کلی است. البته به غیر از ایشان دو نفر دیگر هم تلاش کردند که سیره ائمه را طبقه بندی کنند یکی حضرت آیت الله خامنه ای و دیگری هم جناب آقای محمدرضا حکیمی که از قرآن پژوهان خوب کشورمان  هستند. کتاب رهبر معظم انقلاب با نام «پیشوای صادق» منتشر شد؛ ایشان سیره ائمه را  در کتاب نامبرده به چهار دوره تقسیم می کنند.

وی در پایان گفت: آثار شهید صدر و به خصوص کتاب «امامان اهل بیت علیهم السلام، مرزبانان حریم اسلام» مسیر را برای پژوهش در سیره ائمه باز می کند و امیدواریم این راه ادامه پیدا کند.

مرحوم صدر نگاه عالمانه به تاریخ داشت

محمدحسین رجبی دوانی، پژوهشگر تاریخ اسلام و استادیار دانشگاه امام حسین(ع) نیز دیگر سخنران این نشست علمی بود. رجبی دوانی گفت: در عصر حاضر تاریخ دان های زیادی داریم اما تعداد کسانی که تاریخ را عالمانه بررسی کنند کم است؛ سید محمدباقر صدر و شهید مطهری جزو این دسته از مورخان هستند که به تاریخ، نگاه عالمانه داشتند. سید محسن امین آملی، جعفر مرتضی آملی، هاشم معروف و.. همگی جزو کسانی هستند که اساس کارشان تاریخ است و به حوزه خود مسلط هستند ولی اینکه کسی کار اصلی اش تاریخ نباشد ولی به این اندازه به آن تسلط داشته باشد خیلی حرف است. مرحوم شهید صدر با اینکه کار اصلی شان تاریخ نبوده اما تحلیل های بدیعی از دوران مختلف تاریخ ارائه دادند که اگر نگویم بی نظیر ولی می توانم بگویم کم نظیر است.

وی افزود: مرحوم صدر در کتاب «امامان اهل بیت علیهم السلام، مرزبانان حریم اسلام»  دوره ۲۵۰ ساله ائمه و امامان را به سه مقطع تقسیم بندی کرده است؛ مقطع اول دوره مصونیت شیعه و دین اسلام از دشمنان است که این دوره از زمان امیرالمومنین(ع) آغاز می شود و تا زندگی امام سجاد (ع) هم ادامه پیدا می کند؛ دوره دوم که مربوط به تربیت شیعه به عنوان پیروان مکتب اهل بیت است از زمان امام محمدباقر (ع) آغاز و به امام موسی کاظم(ع) ختم می شود. دوره سوم هم که به نشر مکتب اهل بیت و تلاش برای گرفتن حاکمیت اختصاص دارد از زمان امام رضا(ع) آغاز و به امام حسن عسگری(ع) ختم می شود.

این مورخ برجسته ادامه داد: مرحوم صدر در کتاب «امامان اهل بیت علیهم السلام، مرزبانان حریم اسلام» تعبیر جالبی از برخورد مسلمانان با پیامبر اسلام دارند؛ به عقیده ایشان، مردم در گذشته با حضرت محمد(ص) برخورد هیجانی داشتند، برخورد هیجانی مثل رابطه با یک منبع انرژی زاست که هرچه از آن دورشوی میزان انرژی ات کم می شود. به عبارت دیگر آگاهی مردم نسبت به پیامبر اسلام کم بود و فقط هیجان داشتند و از آگاهی خبری نبود در حالی که اگر در آنها نیروی آگاهی شکل می گرفت حتی با فاصله گرفتن از ایشان هم باز آگاه بودند.

رجبی دوانی در پایان گفت: متاسفانه بنده به دلیل کمبود زمانی موفق شدم حدود ۴۰۰ صفحه از این کتاب ۶۰۰ صفحه ای را بخوانم ولی با این حال میخواهم چند پیشنهاد کوچک بدهم که این پیشنهادات به معنی ضعف و نقص اثر نیست و تنها به عنوان نقطه نظر است. اول آنکه  وقتی یک اثر حاصل سخنرانی های یک نفر است، لازم است که پیش از انتشار چند نفر از اهل فن آن را بخوانند و تصحیح کنند چون ممکن است در سخنرانی اشتباهاتی رخ داده باشد که سهوی بوده است. مورد دیگر اینکه تدوین کننده محترم در برخی از بخش های کتاب پاورقی های آورده اند که این پاورقی ها نه تنها به حل مشکل و فهم کتاب کمک نکرده بلکه فهم آن را سخت تر هم کرده و مشکل ایجاد کرده است. نکته آخر هم اینکه به نظر می رسد تدوین کننده اثر قصد داشته از کلمات عربی کمتر استفاده کند ولی در این کار موفق نبوده و تعداد زیادی کلمه عربی در این اثر وجود دارد و به طو کلی ترجمه خیلی روانی از اثر نشده و  تعدادی مشکلات ساختاری دارد اگرچه این مسائل چیزی از ارزش اصلی اثر کم نمی کند.

تفکیک نظریه و عمل از یکدیگر در کتاب بسیار مهم است

آخرین سخنران این مراسم محسن اسماعیلی، عضو حقوقدان شورای نگهبان و منتخب مردم در مجلس خبرگان رهبری بود. وی از شاگردان آیت الله مجتبی تهرانی بوده است و در دروس آیات عظام خامنه‌ای، بجنوردی و فاضل لنکرانی نیز شرکت داشته است. اسماعیلی در ابتدا با تقدیر از برگزاری چنین جلساتی گفت: امروز جلسات گفتگوهای دینی بسیار زیادی برگزار می شود که خیلی از آنها جمعیت بسیار زیادی دارند ولی عمق ندارند به عبارتی این جلسات بیش از شعور، شور دارند. اما برگزاری جلساتی مثل جلسه فعلی پرعمق است و می تواند تولید اندیشه کند.

وی افزود: بنده از حیث طلبگی با آثار شهید صدر آشنا هستم و خوشبختانه توفیق داشتم کتابی که امروز درباره آن بحث شد را بخوانم؛ در نظر من بزرگی و عظمت ایشان به دلیل گستره و عمق دانش ایشان نیست چون خیلی های دیگر هستند که گستردگی دانش دارند و عمیق هستند. عظمت ایشان در ذهن من به این موضوع برمی گردد که به عقیده من مرحوم صدر یک ذهن ریاضی و مهندسی داشتند به همین دلیل هم من نام ایشان را فقیه مهندس می گذارم. در این عبارت منظورم از فقیه، دین شناس و از مهندس کسی است که توانایی این را دارد که وقتی وارد یک حوزه ای می شود پارادایم و چارچوب موجود را بشکند و یک چارچوب جدید بنا کند؛ مرحوم صدر در هر حوزه ای که وارد می شد نظام سازی می کرد و یک بنای رفیع با پایه های نظری مهم می ساخت.

اسماعیلی ادامه داد: یکی از مهم ترین کارهایی که آیت الله محمدباقر صدر انجام داد این بود که بین اصول و فروع تاریخی تفکیک قائل شد؛ به عقیده ایشان تاریخ اسلام را می توان هم جزئی نگاه کرد هم کلی؛ منتها یکسری اصول ثابت در رفتار همواره وجود داشته که باید به آن توجه داشت چون با در نظر داشتن آنها یکسری از تناقضات و تعارضات بدوی حل می شود.

عضو مجلس خبرگان رهبری گفت: ما در درجه اول باید ببینیم ائمه می خواستند چکار کنند، نخ تسبیح را دنبال کنیم و براین مبنا به بررسی زندگی آنها بپردازیم. به این ترتیب دو سود از این رویه می بریم؛ اول آنکه مانع از تذبذب می شویم، دوم هم اینکه از تحجر اجتناب می کنیم. به عقیده مرحوم صدر ائمه می خواستند دو کار را انجام دهند؛ اول مقابله با تحریف و کج روی و دوم کادرسازی و تربیت آدم هایی منطبق با اصول دین اسلام. به این ترتیب معلوم می شود که چرا هر امامی برای خود یک مسیر انتخاب کرده و تاکتیک و روش های هر امام با دیگر امامان فرق دارد.

اسماعیلی اضافه کرد:  هدف همه امامان در طول تاریخ یکی بوده ولی روش های آنها با هم فرق داشته به عنوان مثال رفتار امام علی(ع) با خلیفه اول متفاوت از رفتار ایشان با خلیفه دوم بوده است. دلیلش هم این است که در هر دو دوره کج روی و انحرافات وجود داشته ولی در زمان خلیفه دوم به این کج روی ها رنگ دین زده می شده است. بنابراین نباید این موضوع که روش برخورد هر امام متفاوت بوده را ایراد بدانیم.

یک نکته مهمی هم که بنده جا دارد اینجا بگویم و جوانان بسیاری درباره آن از من سوال کردند این است که در ذهن عامه مردم و جامعه ای که به صورت تخصصی به دین نگاه نمی کند اینگونه است که امامان شیعه منفعل بودند و همیشه حقشان خورده شده است در حالیکه اصلا اینطور نیست و اتفاقا آنها بسیار هم فعال و اثر گذار بوده اند.

عضو حقوقدان شورای نگهبان در پایان گفت: یکی از اتفاقات خوب کتاب «امامان اهل بیت علیهم السلام، مرزبانان حریم اسلام» تفکیک بین نظریه و عمل است. نکته مهمی که از این تفکیک باید درک کرد این است که اشکالات عملی را نباید با شبهه نظری ربط دهیم و همواره باید این موضوع را در نظر داشته باشیم. کلام آخر اینکه به گفته مرحوم صدر هدف ائمه اطهار ساختن یک جامعه آگاه است نه یک جامعه هیجان زده.