به گزارش حلقه وصل، پنجمین کنگره علوم انسانی اسلامی صبح امروز (یکشنبه سوم آذرماه) در سالن خورشید همایش‌های صداوسیما با حضور آیت‌الله سیدابراهیم رئیسی رئیس قوه قضائیه، حجج اسلام محمد قمی رئیس سازمان تبلیغات اسلامی، سیدسعیدرضا عاملی دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، رضا غلامی رئیس شورای سیاستگذاری مجمع عالی علوم انسانی اسلامی و سعید مهدوی‌کنی رئیس سابق دانشگاه امام صادق (ع)، همچنین سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور ایران و رئیس بنیاد ملی نخبگان، غلامعلی حداد عادل رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و دیگر اساتید حوزه و دانشگاه مرتبط با علوم انسانی اسلامی برگزار شد.
در ابتدای این نشست حجت‌الاسلام رضا غلامی رئیس شورای سیاستگذاری مجمع عالی علوم انسانی اسلامی بیان داشت: برخلاف دیدگاهی که فرا رسیدن دوران دین و شکل‌گیری جامعه دینی به معنای دقیق کلمه را شرط لازم برای تولد علوم انسانی اسلامی بیان می‌کند، علوم انسانی اسلامی نقش غیرقابل انکاری چه در ظهور عصر دین و چه در عینیت یافتن مراتب عالی جامعه اسلامی بر عهده دارد.
غلامی: در سال‌های گذشته، فلسفه علم دینی با رشد خوبی روبرو بوده است
وی افزود: تقرب جوامع انسانی به فضائل و کرامت اجتماعی، جز با خودآگاهی، بسط و تعمیق دانش انسانی و اجتماعی، فهم مسیر صحیح و سپس شناخت مسائل و حل موفق آن‌ها میسر نیست و طبیعی است که این شرایط با علومی که معارض با جهان بینی رایج است حاصل نمی‌شود.
حجت‌الاسلام غلامی بیان داشت: واقعیت این است که شکاف میان باورها و واقعیت‌های عینی، لزوماً به منزله نبود گرایش به ظهور علم دینی نیست، بلکه خود مؤید نیاز به علم دینی برای کم کردن این شکاف محسوب می‌شود. از سوی دیگر، جامعه دینی یک پدیده مطلق نیست، بلکه باید آن را واقعیتی پیچیده و ذو مراتب دانست که البته ظاهربینی‌های رایج قادر به ارائه ارزیابی درستی از آن نیست.
وی با اشاره به اینکه علوم انسانی اسلامی نه تنها زیستگاه خود را مراتبی از جامعه دینی قلمداد می‌کند، بلکه مقصد خود را در جهت کاهش فاصله وضع موجود با وضع مطلوب تعریف کرده است، ادامه داد: در سال‌های گذشته، فلسفه علم دینی با رشد خوبی روبرو بوده و تاکنون به پرسش‌های فراوانی در باب ماهیت و نسبت و مناسبات علوم انسانی اسلامی پاسخ داده است.
رئیس شورای سیاستگذاری مجمع عالی علوم انسانی اسلامی تصریح کرد: میان بنیادهای علوم انسانی اسلامی با نسبیت‌گرایی هیچ نوع سازگاری به چشم نمی‌خورد و بر خلاف علوم انسانی سکولار، علوم انسانی اسلامی به مدد فلسفه اسلامی از لایه مرکزی هسته خود در برابر انواع لرزه‌ها صیانت می‌کند.
وقوع انقلاب علمی در علوم انسانی اسلامی منتفی نیست
وی گفت: در واقع، وقوع انقلاب علمی در علوم انسانی اسلامی منتفی نیست. اما شرط آن، دگرگونی در آن معرفتی است که صیانت از بنیادهای علوم انسانیِ اسلامی را عهده‌دار شده است. با این حال، طبیعی است که نه اقتضای لایه‌های پیرامونی این هسته، قطعیت است و نه امکان قطعیت در آن لایه‌ها که در نقاطی با علم متعارف کاملاً گره می‌خورند وجود دارد.
حجت‌الاسلام غلامی ابراز داشت: در چنین شرایطی تئوریزه‌سازی انعطاف‌پذیری در طبقات رویین علوم انسانی اسلامی و تبیین چگونگی تحجرزدایی از این علوم ضروری است. در علوم انسانی اسلامی نمی‌توان از تاریخ و آگاهی‌های عمیق تاریخی به راحتی گذشت، اما مهم، اتصال صحیح تاریخ به مبانی و روش شناسی علوم انسانی اسلامی است. به نظر می‌رسد بسط و گسترش فلسفه تاریخ به مثابه دانش فهم سنت‌ها و قوانین تاریخی مقدمه لازم برای دستیابی به پاسخ است و لذا جا دارد از منظر اندیشمندان علوم انسانی اسلامی دور نماند.
علوم انسانی اسلامی مولود آزاداندیشی است
وی افزود: علوم انسانی اسلامی مولود آزاداندیشی است و اقتضای آزاداندیشی استقبال از گفت‌وگوهای انتقادی نه فقط به نیت محکوم‌سازی رقیب بلکه با هدف ارتقاء درک اجتماعی و یا شناسایی نقاط قوت سایر افکار است. البته در این میان، روشن است که سیاست‌زدگی و از سوی دیگر، ژورنالیسم شبه علمی و آنارشسیم، یعنی تبدیل علوم انسانی به برداشت‌های شخصی و بی‌قاعده، که امروز به اسم علوم انسانی در میان برخی رواج یافته است، نه تنها میدان گفت‌وگوهای انتقادی را می‌بندد، بلکه گفت‌وگوهای علمی را به کشمکش‌های بی‌حاصل منجر می‌کند.
رئیس شورای سیاستگذاری مجمع عالی علوم انسانی اسلامی اظهار داشت: امروز مهم‌ترین نیاز علوم انسانی اسلامی گسترش نوآوری به ویژه در عرصه‌های کاربردی محسوب می‌شود. هر چند علوم انسانی اسلامی در برخی شاخه‌های آن به سرعت در حال رشد و تکامل است. اما در نقطه مقابل، در برخی رشته‌ها کمبود نوآوری، تحرک و پویایی لازم را از بین برده است. البته نباید از نظر دور داشت که کمبود نوآوری‌های علمی در عرصه علوم انسانی بیش از هر چیز به ناچیز بودن سرمایه‌گذاری‌های هوشمندانه نظام علمی کشور در علوم انسانی بر می‌گردد.
پذیرش ۱۶۴ مقاله در پنجمین کنگره علوم انسانی اسلامی
وی ادامه داد: اما نباید نقش فراهم نبودن بسترهای فرهنگی نوآوری و مهم‌تر از همه، کم‌توجهی به جوان‌گرایی و حضور نخبگان جوان و پرانگیزه در گلوگاه‌های علمی که گاه به اسم صیانت از مراتب دانشگاهی و حوزوی به جامعه علمی تحمیل شده است، را نادیده گرفت. شکل‌گیری پژوهش‌های بزرگ گروهی مرکب از نخبگان جوان و اساتید زبده رشته‌های مختلف در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های متعدد، یکی از راه‌های مؤثرتر برای دستیابی به نوآوری یا مقدمات نوآوری قلمداد می‌شود.
حجت‌الاسلام غلامی خاطرنشان کرد: کنگره علوم انسانی اسلامی هیچگاه خود را در سطح یک همایش علمی صرف محدود نکرده و برای خود در تولید علم سهم مهمی قائل بوده است، لکن طبیعی است که یکی از مزایای مهم کنگره‌های علمی، ارائه ویترینی از دستاوردهای تحقیقی طی یک بازه زمانی مشخص است. در پنجمین کنگره از ۴۱۲ چکیده مقاله تأیید شده و همچنین ۳۶۳ مقاله واصله، ۱۶۴ مقاله در داوری‌های نهایی پذیرفته شده که از فردا تا پایان هفته، نزدیک به ۶۰ مقاله در یازده کمیسیون تخصصی کنگره مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
وی گفت: تفاوت پنجمین کنگره با کنگره‌های قبلی یکی در اصالت دادن به کمیسیون‌های تخصصی و برپایی کمیسیون‌ها در زمانی موسع در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های مختلف و از همه مهم‌تر، عنایت بیشتر به نیازهای روز کشور است. در این دوره، کمیسیون‌های تخصصی علاوه بر ارائه مقالات منتخب، دو بخش جدید را به برنامه‌های خود اضافه کرده‌اند. بخش اول، نقد یک نظریه یا اثر علمی مهم و اثرگذار و بخش دوم، بحث آزاد میان اساتید است.
آیت‌الله رئیسی: علوم غربی فاقد اخلاق و معنویت است
آیت‌الله رئیسی رئیس قوه قضائیه با اشاره به نقش علوم انسانی اسلامی در تعالی اجتماع بشری بیان داشت: حضور در این کنگره برای ارائه بحث نظری علوم انسانی نیست؛ بلکه در راستای مأموریت‌هایی است که بر عهده دستگاه قضایی گذاشته شده و کمک خواستن از نظریه‌پردازان است تا در حوزه کاربردی، موجب کاهش ناهنجاری‌های اجتماعی اقتصادی و فرهنگی در جامعه باشد.
وی با بیان اینکه علوم غربی فاقد اخلاق و معنویت است، افزود: مهم این است که این دانش چگونه موجودیت دهد و جهت علم چگونه تنظیم شود. اگر علم در جهت قدرت و ثروت باشد، بدون معنویت، اخلاق و عدالت باشد، نتیجه این علم، دانش کلاهک هسته‌ای، مواد مخدر تخدیری، ظلم و ستم به ملت‌ها و از بین بردن حقوق انسان می‌شود.
در جامعه اسلامی فقه باید حکومت کند
آیت‌الله رئیسی تصریح کرد: علمی که در غرب شاهد نشر و ترویج آن هستیم، علم بدون معنویت، اخلاق و عدم برخورداری از عدالت است که نتیجه‌اش ابزاری برای از بین بردن حقوق انسان و ابزاری برای استثمار و استعمار است. لذا آنچه که در غرب مشاهده می‌کنیم، خیلی تحلیل پیچیده‌ای نمی‌خواهد و این علم و فناوری در مغرب زمین بدون اخلاق و معنویت به بن‌بست رسیده است.
رئیس قوه قضاییه با طرح این سؤال که چگونه از علم ابزاری برای معنویت نسل جوان و انسان‌ساز بسازیم، ادامه داد: اینکه علم باید در دست چه کسانی باشد، دست استثمارگران و ظالمان باشد یا دست افراد عالم، دانشمند و مزین به تزکیه نفس هستند، نظام اسلامی باید مبتنی بر فقه، اخلاق فاضله و... باشد. بنابراین در جامعه اسلامی فقه باید حکومت کند و تمام زوایای جامعه ما بر اساس دین و آموزه‌های دین باشد.
نقد عالمانه موجب رشد و ارتقای کشور می‌شود
آیت‌الله رئیسی با اشاره به نرم افزارها و سخت‌افزارهای علمی جامعه ابراز داشت: نظام اسلامی باید مبتنی بر نرم‌افزار و سخت‌افزار علوم انسانی اسلامی و مبتنی بر دین و آموزه‌های دین باشد.
وی با تأکید بر اینکه علوم انسانی اسلامی قابل تحلیل و نقد است، افزود: در زمینه علوم انسانی اسلامی پژوهشگران حوزه و دانشگاه باید با آزاداندیشی، روحیه نقد و نقادی داشتن موجبات نشاط علمی را فراهم کنند. البته بین تخریب و نقد عالمانه باید تفاوت گذاشت. زیرا نقد عالمانه موجب رشد و ارتقای کشور می‌شود.
آیت الله رئیسی با بیان اینکه تمدن نوین اسلامی در متن اجرائیات و کارگزاری نظام قرار دارد که در تمام عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی قابل مشاهده است، اظهار داشت: برای تحقق تمدن نوین اسلامی، باید نگاه آسیب‌شناسانه از سوی صاحب‌نظران در این عرصه صورت گیرد. چگونه است که در علوم مختلف، تکنولوژی‌های گوناگون و دانش هسته‌ای پیشرفت داشته ایم، اما هنوز در علوم انسانی اسلامی کار بسیار وجود دارد که در این زمینه باید با نگاه مردم‌شناسانه همراه با بروزرسانی این آسیب‌شناسی انجام شود.
درباره مسائل اجتماعی باید مساله‌یابی و اولویت بندی صورت گیرد
وی ادامه داد: در این رابطه یک مقدار جسارت می‌طلبد؛ جسارتی برای نوآوری و خلاقیت که این جسارت در سایه نشاط علمی بین استاد و دانشجو و استاد و طلبه قابل دسترسی است. پیچیدگی مسائل علوم انسانی اسلامی اقتضا می‌کند انسان‌های فرهیخته و دانشمند ورود پیدا کنند که سرمایه‌گذاری جدی و حمایت‌های مادی و معنوی از پژوهشگران را می‌طلبد.
رئیس قوه قضائیه گفت: درباره مسائل اجتماعی باید مساله‌یابی و اولویت بندی صورت گیرد. اینکه علوم انسانی اسلامی نسبت به عدالت و مبارزه با فساد چه کار می‌تواند انجام دهد؟ چه کار کنیم که در جامعه جرم و جنایت کاهش یابد؟ از طریق علم و دانش به کمک این مسائل بیایید. اینکه نقش حوزه و دانشگاه در مبارزه با فساد چیست؟ پیوند میان حقوق ـ جامعه شناسی، اخلاق ـ معنویت و سیاست و حقوق چیست؟ این مباحث کاربردی باید در حوزه و دانشگاه انجام شود.
جامع‌ترین نسخه انقلاب بیانیه گام دوم رهبر معظم انقلاب است
وی افزود: اندیشکده‌های ما باید مبتنی بر اندیشه اسلامی، فقه اسلامی و علوم انسانی اسلامی باشد. حمایت جدی از تضارب آرا و مباحث علمی از سوی دستگاه‌های حکومتی انجام شود. پس ضروری است ارتباط جدی بین نظام برنامه‌ریزی و علوم انسانی اسلامی از سوی ارتباط حوزه و دانشگاه وجود داشته باشد.
آیت الله رئیسی با اشاره به فعالیت‌های چهل ساله انقلاب خاطرنشان کرد: جامع‌ترین نسخه انقلاب اسلامی بیانیه گام دوم رهبر معظم انقلاب است. تحولی که باید در جامعه صورت گیرد و یکی از مهم‌ترین محورهای گام دوم؛ علم، فناوری و عدالت است.
تمدن اسلامی غایت انقلاب اسلامی محسوب می‌شود
در این نشست غلامعلی حدادعادل رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به اینکه تحول در علوم انسانی اسلامی فرصت تمدن‌سازی را فراهم می‌کند، بیان داشت: نیل به تمدن اسلامی غایت انقلاب اسلامی محسوب می‌شود که بدون تحول در علوم انسانی ممکن نیست.
وی با بیان اینکه تحول در علوم انسانی اسلامی فرآیندی طولانی است اما باید مستمر باشد، افزود: از آغاز انقلاب و شروع انقلاب فرهنگی امام راحل (ره) و پس از آن رهبر معظم انقلاب بر مسأله تحول علوم انسانی تأکید دارند که این حساسیت رهبران انقلاب نسبت به علوم انسانی رایج در دانشگاه‌ها را نشان می‌دهد.
انسان‌شناسی اسلامی با انسان‌شناسی غربی یکی نیست
رئیس شورای تحول و ارتقاء علوم انسانی با اشاره به اینکه با دنیای غرب درباره ماهیت و شناخت انسان تفاوت جدی داریم، ابراز داشت: انسان‌شناسی اسلامی با انسان‌شناسی غربی یکی نیست، انسان‌شناسی نتیجه جهان بینی است و از دل معرفت‌شناسی یک تمدن بیرون می آید.
وی گفت: معرفت‌شناسی اسلامی با آنچه که از رنسانس تا امروز در غرب رخ داده، متفاوت است. زیرا معرفت‌شناسی غربی انسان را صرفاً قادر به شناخت محسوسات و آثار و خواص ماده می‌کند و تفکر رایج فلسفی آن هم نادیده‌گرفتن ساحات غیرمادی بر هستی‌شناسی است.
تمدن امروزی غرب در رسانه‌های عمومی آن‌ها جلوه می‌کند
حدادعادل با تأکید بر اینکه این نگرش در تمدن امروزی غرب با مراجعه به رسانه‌های عمومی آن‌ها قابل ملاحظه است، اظهار داشت: آیا با این تفاوت آشکار می‌توان گفت آنچه در غرب به عنوان علوم انسانی مطرح می‌شود با علوم اسلامی تطابق دارد؟ آیا ما به عنوان یک فرد مسلمان که می‌خواهد سبک زندگی اسلامی در مقیاس فردی و اجتماعی داشته باشد، می‌توانیم چشم‌بسته آنچه را به علوم انسانی اسلامی مطرح می‌شود، بدون نگاه انتقادی بپذیریم.
وی با اشاره به فعالیت سازمان متبوعش(شورای تحول و ارتقاء علوم انسانی) افزود: کاری که در ۱۰ سال اخیر در شورای تحول دنبال شده فعالیت‌های مختلفی را شامل می شود، در پاییز ۸۸ شورای عالی انقلاب فرهنگی، آئین‌نامه‌ای را تصویب شد. این شورا حدود ۲۰ عضو دارد و از زمستان ۸۸ تا کنون نزدیک به ۱۸۰ جلسه با حضور استادان حوزه و دانشگاه برگزار کرده است.
۱۶ رشته علوم انسانی مورد بازبینی قرار گرفته است/ تصویب ۹۰ برنامه درسی
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به اینکه ۱۶ رشته علوم انسانی در این شورا مورد بازبینی قرار گرفته است، تصریح کرد: علوم سیاسی، حقوق، روانشناسی، علوم تربیتی، تاریخ، اقتصاد، ارتباطات، فلسفه، فلسفه دین، علوم اجتماعی، هنر و ... می شود. در این شورا تصمیم گرفته شد که ۴ موضوع را ۴ موضع؛ اسلامی‌شدن، بومی‌سازی، کارآمدسازی و روزآمدسازی بررسی کند.
وی ادامه داد: ما نمی‌توانستیم صبر کنیم تا تحولات بنیادین در هر رشته رخ دهد. بنابراین سعی کردیم از موجودی دانشگاه و حوزه برای اسلامی شدن علوم انسانی در گام اول استفاده کنیم. در این راستا ارتباطی سامان‌یافته با حوزه داشتیم و شورای تحول دفتری در قم برای ارتباط با حوزه دارد. همچنین حدود ۹۰ برنامه درسی را در شورا مصوب کرده‌ایم.
عاملی: انسان امروز گرفتار یک خواب ناآرام شده است
حجت‌الاسلام سیدسعیدرضا عاملی دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با بیان اینکه بر اساس نظر برخی کارشناسان محصول علم جدید منجر به آرامش بشر نشده است، بیان داشت: پیامدهای علم جدید در عرصه علم و نظام‌های حکمرانی شرایط خوبی را ایجاد نکرده است. در واقع انسان امروز گرفتار یک خواب ناآرام شده است.
وی افزود: دلیل این ناآرامی این است که نمی‌تواند خودش را دریافت کند. حال سؤال این است که در چنین شرایطی چگونه می‌شود از علوم انسانی اسلامی صحبت کرد. در ۲ ساحت قابل تبیین است؛ یکی ساحت هستی‌شناسی و دیگر اینکه چه مسیری را برای زندگی کردن این ساحت پیش رو داریم.
حجت‌الاسلام عاملی ابراز داشت: علوم تجربی در بنیان خودش ابطال‌پذیری را به عنوان اصل قرار داده است و از آن زمان که به علم آزمون‌شده دست می‌یابد، ابطال‌پذیری گرفتاری‌ای را برای این علوم ایجاد کرده است.
ضرورت توجه علوم انسانی اسلامی درباره مجموعه حقایق هستی
وی با اشاره به تعریف علما و حکما درباره علم ادامه داد: حکمایی داشتیم که علوم مختلف را می‌دانستند و دانش یکپارچه بر این معنا متمرکز بود که دانش یک پیکره دارد. ذیل دانش یکپارچه رویکرد بین رشته‌ای و فرارشته‌ای بین موضوعات مانند اقتصاد سیاسی، پزشکی اجتماعی، مهندسی اجتماعی و غیره ایجاد شده است.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی این ترکیب‌ها را محصول ناتوانی در حوزه‌های رشته‌ای دانست و گفت: در این زمینه باید نگاهی چند رشته‌ای به پدیده‌ها داشته باشیم. این در حالی است که جهان مجازی، جهان دومی را ایجاد کرد که به لحاظ معماری با جهان اول تفاوت دارد.
وی با بیان اینکه جهان مجازی ضرورت نگاه چند رشته‌ای و بین رشته‌ای را افزایش داده است، افزود: علوم انسانی اسلامی باید بتواند به مجموعه حقایق هستی توجه کند. زیرا رمزگشایی از رمزهای هستی ما را به علم یکپارچه می‌رساند. پس در فهم هستی نیازمند نگرش اسلامی هستیم.
ستاری: کتاب و مقاله نوشتن خوب است، اما هدف نیست
در ادامه این مراسم سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور ایران گفت: من سر رشته‌ای در علوم انسانی ندارم. اما در معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری سعی می‌کنم روی مشکلات این علوم هم تمرکز کنم.
وی افزود: دانشگاه درست کردیم و دور آن دیوار کشیدیم! چیزی را به جوانان یاد می‌دهیم که شباهتی به نیاز مردم ندارد. هیچگاه به اینکه مردم کجا هستند، توجه نداریم! کتاب و مقاله نوشتن خوب است، اما هدف نیست.
ستاری با تأکید بر اینکه بسیاری از پژوهش‌ها سنخیتی با واقعیت و نیاز جامعه ندارد، بیان داشت: اگر درباره تجاری‌سازی علوم انسانی حرف می‌زنم، در واقع درباره محتوا صحبت می‌کنم. باید بتوانیم چیزهایی را که می‌نویسیم در جامعه پیاده‌سازی کنیم.
اگر کودکی عروسک «باربی» در دست دارد، مشکل از ما است
وی ادامه داد: اگر در فیلم و سریال شکست می‌خوریم، به دلیل نداشتن فضا و شرکت است. اگر فرزندان ما عروسک «باربی» در دست می‌گیرند، مشکل از ما است.
معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری در ادامه با تعریف تجاری‌سازی گفت: بحث تجاری‌سازی یعنی اینکه مردم و به ویژه فرزندان ما بتوانند از محصولات استفاده کنند. ما شتاب‌دهنده‌هایی ایجاد کردیم تا شرکت‌ها خلق شوند. در عین حال جوانان خوشفکر هم وارد این حوزه شده‌اند. باید دیدگاهمان را تغییر داده و علوم انسانی را در جامعه گسترش دهیم.