مروری بر پوسترهای عاشورایی دهه 60 در وبسایت دانشگاه شیکاگو

به گزارش حلقه وصل، دانشگاه شیکاگو اقدام به راه‌اندازی وب سایتی تحت عنوان «آثار گرافیکی انقلاب و جنگ: هنر پوستر ایرانی» کرده است. در این مجموعه نگاه انقلابی هنرمندان به وقایع تاریخی آن زمان دیدنی است. این مجموعه پوسترها دارای تقسیم‌بندی خاصی هستند. کربلای نو (The New Karbala) عنوان مجموعه‌ای از این پوسترهاست که در آن هنرمندان به قیاس میان انقلاب اسلامی ایران و رویدادهایش با وقایع کربلا پرداخته‌اند. پوسترهای تولید شده در زمان هشت سال دفاع مقدس معبری است میان گذشته تاریخی و حال؛ در مقام سربازانی که شهادت را در قالب واقعه کربلا به تصویر می‌کشند.

با به تصویر کشیدن نبردی در حال انجام همگام با کربلا، هنر گرافیک دوران جنگ بالتبع مورد حمایت دستگاه‌ها و نهادهای مردمی و دولتی قرار می‌گرفتند. از همین رو درا کثر این آثار می‌توان نمادهای این نهادها را یافت. از همین رو پوسترها در قاب بزرگتر به نماد رستگاری طرح‌ریزی شده‌اند. این عمل به واسطه حضور بصری و لغوی دفاع مقدس به عنوان بسط و حمایت از واقعه کربلا رخ می‌دهد. در این پوسترها ایثار در جبهه نبرد و شهادت منادی رستگاری پس از عروج سر می‌دهد.

چند نمونه قابل توجه از این مجموعه را در ادامه مشاهده می‌کنید:

1- کل یوم عاشورا، کل ارض کربلا

این پوستر امام حسین (ع) را در صحنه کربلا به تصویر می‌کشد. در معرفی این اثر در دانشگاه شیکاگو به تصویر نکشیدن چهره حضرت و استفاده از یک پوشش بیش از دیگر المان‌ها جذابیت داشته است. استفاده از عبارت مشهور «کل یوم عاشورا، کل ارض کربلا» که با استفاده از خط ثلث طراحی شده است، تعمیم نبردی است که هنرمند آن را به واقعیتی به نام کربلا گره می‌زند و از تداوم مقاومت سخن می‌گوید. هنرمند تصویرسازی را بر پایه هنر نقاشی پرده‌ای و نقالی قرار داده است. حضرت را در محرابی شکلی به تصویر کشیده است که نماد یکسانی عبادت و جهاد است. این پوستر در سال 1360 طراحی شده است.

2- فی ذکری اسبوع الحرب

تصویر سمبولیستی که در آن رزمنده چشم بسته مورد اصابت گلوله قرار گرفته است. تمام عناصر در تصویر به شکل نمادین چیده شده است. تیر به قلب خورده است و روی قلب رزمنده نماد سپاه پاسداران قرار دارد که از المان‌های اسلامی بهره می‌برد. رزمنده به سمت عقب پرت شده است و در پهنه‌ای قرمز رنگ و معوج با هاله‌ای از نور در حال فرو افتادن است.

در پس‌زمینه، یه شکلی نمادین امام حسین‌(ع) از ذوالجناح فرود آمده، شنل سبز رنگی به سمت رزمنده پرتاب کرده است. نمادی بر رستگاری و برابری هر دو نبرد. در سمت چپ تصویر سه مرد، بدون سر و با دو دست نمایان است. بر یک دست کتاب -قرآن- است و دست دیگر به سمت آسمان اشاره دارد. همچنین این تصویر، تصویری است آشنا در هنر مسیحی و تصویرسازی از حضرت عیسی (ع) که در فرهنگ شیعی از رابطه میان وی و امام حسین (ع) به کرات سخن گفته شده است؛ لیکن بی‌سر بودن مردها علاوه بر اینکه اشاره به واقعه کربلا دارد؛ به نظر می‌رسد بیشتر اشاره به حضرت یحیی (ع) داشته باشد که وی نیز شهادتی مشابه داشته است. این پوستر در سال 1361 طراحی شده است.

3-امام بی‌رأس با کبوتر

تصویری نمادین از امام حسین (ع)، نمادها کاملاً برای مخاطب ایرانی آشناست؛ به جز رنگ سفید. هنرمند برخلاف رویه سبز انگاری در هنر نقاشی حول واقعه کربلا، امام را در قامتی سفید رنگ انتخاب کرده است و این مهم به دو دلیل است: 1- برابری رنگ سفید به معنای مرگ به سبب رنگ کفن و 2- برابری رنگ با کبوتر به عنوان نماد صلح و شهادت. در این تصویر امام بدون رأس است؛ ولی شمشیرش سرخ رنگ است که دلالت بر رشادت حضرت در نبرد است. شمشیر حضرت بر ریسمانی از برگ زیتون آویخته است که بر حرکت صلح‌طلبانه حضرت اشاره دارد. این اثر در 1361 طراحی شده است.

4- یقین ایمان

اثری از کاظم چلیپا. این اثر تصویری است از قدرت شهادت براساس اعتقادات شیعی.کلیت تصویر چرخه‌ای از تولد یک شهید تا شهادتش و تربیت توسط مادر را نمایش می‌دهد. شهید در آغوش مادر به عروج می‌رود. امام حسین (ع) بدون رأس سوار بر اسب در پس زمینه از راست به چپ دیده می‌شود که در دستش قرآن و شمشیر است که نمادی بر جهاد است. در پایین تصویر در یک سو رزمندگان از چپ به راست تفنگ به دست حرکت می‌کنند. صفوفشان فشرده است. در فرازشان مردانی به دار آویخته هستند که نمادی بر شهدای پیش از انقلاب و انقلابیون زمان ستم شاهی است.

در سوی دیگر گل‌های لاله به ردیف قرار دارند که در دل خود کودکانی نهفته دارند. این تصویر نمادی است از فرزندان این میهن که در مسیر این جهاد بر دامان مادران پرورش می‌یابند. هنرمند به نوعی فضای کشور را به شکلی ترسیم می‌کند که این مسیر ادامه‌دار است. در میانه تصویر سجاده‌ای افراشته است و کلیت تصویر در یک قال محراب‌گونه است. در حاشیه محراب آیات سوره صف آمده است. 

5-  عاشورا پیروزی خون بر شمشیر

اثری گرافیکی متعلق به اوایل سال 1357 که در آن دست‌ها در حالات مختلف - اشاره به آسمان، نشان دادن حرف V به نشان پیروزی یا مشت گره کرده - فضای انقلابی سال 57 را با قیام سید الشهدا برابرسازی کرده است. در این تصویر لکه‌های خون به نشان شهادت عامل شکسته شدن شمشیر است. شمشیر نماد جور است و طبق شعار و عنوان پوستر این خون است که بر سیطره شمشیر پیروز شده است. از همین رو شمشیر فرو افتاده است و خون بر فراز آن قرار دارد.

6- محرم: ماه پیروزی خون بر شمشیر

اثری مشابه کار قبل با یک تفاوت عمده. تصویر از یک وحدت بهره می‌گیرد و منشا خون را آسمانی می‌داند. از همین رو در تصویر خون تنها از یک روزنه ریخته می‌شود و برخلاف تصویر قبل از پس مشت‌ها نیست. تفاوت نگاه هنرمندان نسبتاً به یک موضوع و نوع اعتقاداتشان به خوبی مشهود است.

7- تضرع سرخ

اثری خطاطانه از جلیل رسولی که در 1361 طراحی شده است. اثر تلفیقی از عبارت «یا ابا عبدالله الحسین» و پرچم‌های رنگی است. جلیلی با استفاده از حرف الف در ساختار خط نسخ، قامت حرف الف را بسان علمی کرده است که پرچم بر آن سوار است. تصویری شیعی از ایام محرم و شکلی نمادین از علم‌گردانی شهدای کربلا