به گزارش حلقه وصل، مسئله پیری جمعیت و تغییر ناگهانی ساختار سنی طی سالهای اخیر به مسئله‌ای در کشور تبدیل شده که بارها و بارها در رسانه درباره آن صحبت شده است. همچنین تعدادی از کارشناسان دلسوز در حوزه جمعیت شناسی بارها نسبت به تبعات بحران پیری جمعیت هشدار دادند.
با وجود این حال و روز سیاستگذاری در این حوزه آنطور که باید و شاید مطلوب نیست. چرا که نه تنها از اوایل دهه۹۰، طرح تعالی جمعیت و خانواده در مجلس نهم و دهم به سرانجام نرسید در مجلس یازدهم نیز نماینده‌های انقلابی با وجودی که دغدغه مسئله جمعیت و به طور خاص مسئله پیری جمعیت را مدنظر داشتند طرحی با ابهامات زیاد در سال ۱۳۹۹ تدوین کردند.
اما در قانون بودجه ۱۴۰۰ برای مسئله جمعیت تمهیداتی دیده شده و پیشنهاداتی در کمیسیون تلفیق بودجه ۱۴۰۰ تصویب شده که این پیشنهادات مانند وضعیت بسیاری از کشورها که در مواجهه با پدیده کاهش باروری سیاستهای حمایت از خانواده را تدوین و اجرا می‌کنند، اثر کوتاه مدتی در قالب قانون بودجه تلقی می شود.
در این گفت‌وگو؛ مهدی محمد صادقی، پژوهشگر حوزه جمعیت و فعال اجتماعی مفاد بودجه ۱۴۰۰ در حوزه خانواده و جمعیت را بررسی کرده است.
به طور کلی چند ماده در بودجه ۱۴۰۰ مربوط به حوزه خانواده است؟
در قانون بودجه ۱۴۰۰ حدودا ۷ ماده برای مسائل خانواده و جمعیت موجود است. تسهیلاتی مثل حمایت از درمان و پوشش ۹۰درصدی بیمه درمان ناباروری، تاسیس و تکمیل خوابگاه‌های متاهلی، افزایش مبلغ وام ازدواج، تخصیص سهام یک میلیونی فرزندآوری، وام فرزندآوری، وام خرید و ساخت و اجاره مسکن. ماده‌ای هم برای تامین بخشی از منابع طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده در نظر گرفته شده است.
این مصوبات به ترتیب در تبصره ۲بند ک، تبصره۹ بند الف،تبصره۱۶بندهای الف و ه، تبصره ۱۷ بند ه، تبصره۲۰ بند ع، در نظر گفته شده است.
این مصوبات بودجه‌ای چه اهمیتی دارد؟
داده‌های پژوهش موج سوم ، پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان در سال ۱۳۹۴، نشان می‌دهد که میانگین تعداد فرزند مطلوب از نگاه خانواده‌های ایرانی ۲.۶ دهم فرزند است. پژوهش دیگری هم هست که پیمایش زندگی خانواده ایرانی نام دارد و برای سال ۱۳۹۶ است. در این پژوهش تعداد فرزند مطلوب خانواده ایرانی، از نظر مردم ۳.۱ فرزند است. با وجود این آخرین نرخ باروری کل ۱.۷ دهم به ازای هر زن، است. می‌بینیم که چه فاصله‌ای بین تعداد مطلوب فرزند از نظر خانواده‌ها و تعداد فرزندانی که در واقعیت به دنیا می‌آیند وجود دارد. این فاصله باید با بحث های حمایتی حل بشود چون خانواده ایرانی فرزنددوست و خواهان فرزند است اما شرایط آن برایشان فراهم نیست.
برای بحث مصوبات بودجه‌ای ۱۴۰۰ موضوعی که اهمیت پیدا می‌کند با توجه به فقدان فضای سیاستگذاری و ضعف سیاستگذاری در حوزه جمعیتی است که باعث شده هم اکنون هیچ قانونی که قابلیت اجرا داشته باشد، نداریم. به همین خاطر این مصوبات بودجه‌ای هرساله اهمیت کوتاه مدت دارد و می‌تواند اثر مقطعی خودش را بگذارد. به عنوان مثال بحث سهام یک میلیونی، با هدف افزایش امید به خانواده‌ها برای آینده فرزندانشان ایجاد شده است. چرا که یک گره ذهنی افراد برای فرزندآوری نگرانی از آینده فرزندشان است. این تا بخشی می‌تواند آن مسئله را مرتفع کند.
نکته دوم اینکه یکی از مسائلی که باعث بالا رفتن، سن ازدواج به خصوص در بین قشر نخبه و تحصیلکرده شده است، مسئله طولانی بودن پروسه تحصیل و مدت طولانی تحصیل است. افراد نمی‌توانند با توجه به بار مالی فراهم کردن یک زندگی به خصوص مسئله مسکن در این دوران به ازدواج فکر کنند. یکی از تسهیلاتی که در سال ۱۴۰۰ در بودجه در نظر گرفته شده است، بحث تکمیل و احداث خوابگاه‌های متاهلی است. این هم موضوعی است که تا حدی می‌تواند ازدواج دانشجویی را در کشور اشاعه بدهد.
برای تامین بودجه درمان ناباروری، با توجه به آنچه در سالهای گذشته برای این بودجه اتفاق می‌افتاد و مبلغ این موضوع در جایی غیر از ناباروری هزینه می‌شد، در بودجه ۱۴۰۰ چه تمهیدی اندیشیده شده است؟
در سنوات قبل با وجود اینکه اینکه پیشنهاد تحت پوشش بیمه رفتن درمان ناباروری هرساله مطرح می‌شد، با اتفاقاتی به سرانجام و تصویب نمی‌رسید اما در بودجه ۱۴۰۰ این مسئله محقق شده است و ۹۰درصد هزینه‌های درمان ناباروری در سه دوره اول درمان، تحت پوشش بیمه قرار گرفته است. با توجه به هزینه‌های درمان ناباروری و اینکه ناباروری چقدر تبعات روحی و روانی به خانواده و زوجین وارد می‌کند این موضوع هم می‌تواند بسیاری از مشکلات زوجین نابارور را کاهش بدهد.
اما دغدغه‌ها درباره هزینه‌کرد درست این بودجه همچنان پابرجاست. بودجه درمان ناباروری سال گذشته ۲۰۰میلیارد تومان بوده است که تمام آن هم به ناباروران اختصاص پیدا نکرده است و طبق گزارشات خود مسئولین وزارت بهداشت و مرکز پژوهش‌های مجلس کمتر از ۲۰تا ۳۰درصد این بودجه برای درمان ناباروری هزینه شده است.
چرا وام ازدواج در بودجه ۱۴۰۰ با دو مبلغ و برای سنین متفاوت با مبلغ متفاوت تعیین شده است؟
افزایش مبلغ وام ازدواج است که در شرایط ابرتورمی کشور و اشتغال جوانان، و وضعیت گرانی افسارگسیخته مسکن موضوع مهمی است تاجوانها برای اینکه بتوانند بخشی از هزینه‌های اول زندگی خود را فراهم کنند از این وام بهره‌مند بشوند. این وام هم با توجه به هدفی که داشته و آن هدف «ازدواج به‌هنگام» بوده است، برای زوجه سن کمتر از ۲۳سال و زوج کمتر از ۲۵سال، ۱۰۰میلیون و برای باقی سنین ۷۰میلیون در نظر گرفته است. این مبلغ تا سال ۱۳۹۹ به همه زوجین ۵۰میلیون بوده است.
وام خرید و ودیعه مسکن و مشوق‌های فرزندآوری است و از دیگر بخشهای خانوادگی بودجه ۱۴۰۰ است. این بند می‌تواند مشوق فرزندآوری باشد چون به فراخور تعداد فرزندان مبلغ کم و زیاد می‌شود. مبلغ این وام تا ۱۵۰میلیون برای خرید مسکن پیش می‌رود و تا مبلغ ۱۰میلیون برای تولد فرزند اول، ۲۰میلیون فرزند دوم، ۳۰میلیون فرزند سوم، ۴۰میلیون فرزند چهارم و تولد فرزند پنجم و بیشتر تا ۵۰میلیون وام فرزندآوری پرداخت می‌شود.
موضوع بعدی وام قرض‌الحسنه درمان ناباروری و وام ازدواج و جهیزیه برای کارکنان نیروی مسلح است که در تبصره ۱۶ و بند و، قانون بودجه در نظر گرفته شده است. متولی آن هم قاعدتا بانک مرکزی است.
موضوع آخر هم به عنوان ماده حمایتی هفتم در حوزه جمعیت، تخصیص بودجه برای تحقق سیاستهای کلی جمعیت است که همه دستگاه‌های اجرایی موظف شده‌اند یک درصد از اعتبارات هزینه‌ای خود را در مسئله سیاستهای کلی جمعیت و در راستای آن هزینه کنند. با جود اینکه بسیاری از کارشناسان به تامین منابع مالی برای طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده اشکال وارد می‌کنند، این بند هم تا حدودی می‌تواند مشکلات حوزه جمعیت را مرتفع کند.