تهران: حجت‌الاسلام جهان: در جریان داستان کتاب «جمجمه‌ات را قرض بده برادر» به مسئله الهیات اسلامی رسیدم

به گزارش حلقه وصل، پنجمین نشست از سلسله گفت‌وگوهایی در حوزه رویکردهای داستانی ادبیات دفاع مقدس با بررسی کتاب «جمجمه‌ات را قرض بده برادر» اثر مرتضی کربلایی‌لو  با حضور جناب آقایان دکتر محمود بشیری، حجت الاسلام و المسلمین مهدی جهان، و اعضای شورای علمی گروه ادبیات اندیشه 29 آبان ماه 96 در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار گردید.

محمدرضا سنگری، مدیر گروه ادبیات اندیشه، در خصوص نام این کتاب گفت: عنوان کتاب از خطبه یازدهم نهج‌البلاغه حضرت امام علی(ع) گرفته شده است و اولین بار ایشان بعد از سپردن پرچم به دست فرزند خویش محمد حنفیه می‌گویند جمجمه‌ات را به خدای خویش آریه بده.

سنگری با توجه به انتشار این کتاب توسط دو انتشارات گفت: چاپ دوم این کتاب سال 1395 توسط انتشارات بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانی و انتشارات علمی و فرهنگی به چاپ رسید و فضای این داستان در ساحل اروند و مقدمه‌ای برای فتح فاو است. یعنی همان عملیات کربلای هشت.

مدیر گروه ادبیات اندیشه پژوهشگاه گفت: کربلایی‌لو تا الان پانزده کتاب و شانزده مقاله‌ی علمی دارند و در زمینه نوشتن از تجربه خوبی برخوردار هستند و انگار در این سال‌ها کاری جز نوشتن نداشته‌اند.

مرتضی کربلایی‌لو نویسنده کتاب در ابتدای سخنان خود با توجه به تاریخچه چاپ کتاب گفت: این کتاب در سال 91 با فرم قبلی چاپ شد و در سال 95 برای دومین بار به چاپ رسید که البته طرح جلد این کتاب تغییراتی پیدا کرده است.

نویسنده اثر «جمجمه‌ات را قرض بده برادر» در خصوص نحوه نوشتن این کتاب گفت: یکی از کسانی که در آن عملیات حضور داشت، میهمان منزل من بود و شاید گفته‌های عینی این شخص از آن عملیات باعث شد تا برای نوشتن این اثر دست به کار شوم. البته از قبل از این ملاقات هم به فکر نوشتن رمانی در این زمینه بودم و تحقیقات خود را ادامه می‌دادم تا اینکه از گفته‌های ایشان نیز بیشتر استفاده کردم و این رمان به سرانجام رسید.

محمود بشیری به عنوان ناقد این جلسه و با توجه به واقعی بودن این داستان گفت: بنده خودم در آن عملیات حضور داشتم و شاید هیچوقت نمی‌توانستم به این شکل آن عملیات عظیم را نگارش کنم.

وی افزود: یکی از نکات قابل ذکر در آن عملیات سختی عبور از اروند بود که کربلایی‌لو به خوبی این سختی را نشان داده‌اند و انصافاً رمان خوبی است و بسیار هم برای این کتاب زحمت کشیده شده است. یکی از قسمت‌های این رمان اشخاص داستان است که نویسنده خیلی خوب به پردازش شخصیت‌ها رسیده و حتی با مهارت تمام خواننده را با خصوصیات شخصیت‌ها آشنا می‌سازد.

استاد دانشگاه علامه طباطبایی(ره)، با تاکید بر زیبایی و روانی نثر کتاب گفت: گاهی ضرب المثل‌هایی در متن به کار رفته است که خیلی به جا و درست بوده و نثر قوی این رمان توانسته سختی‌های راه اروند و حتی جریان‌های تند و بدون توقف این رود را نشان دهد و حتی از لحاظ ساختاری نیز همه چیز سرجای خود و دارای سرانجام است.

وی افزود: پیوندهای داستان بسیار قوی و حرکت داستان منظم و غیر خطی است که اینها از جمله نقاط مثبت این رمان است و در قسمتی از این داستان نیز بخش‌های هیجانی به چشم می‌خورد.

بشیری با توجه به تعدد داستان‌های درون داستان اصلی گفت: بخش‌هایی از کتاب شبیه به داستانک شده و داستانی در دل داستان اصلی وجود دارد و حتی بخشی از داستان هم شکل فرا داستان دارد. یعنی یک شخصیت در داستان، در مورد خود داستان صحبت می‌کند که به نظرم این بخش نیز زیبا و قابل تامل است.

بشیری در مورد نقاط ضعف این کتاب چنین گفت: در بخشی از داستان نامفهومی وجود دارد. مثلا افراد گروه فرمانده خود را قبول ندارند که در این رمان دلیل این مخالفت نامعلوم است. و بعضی ایرادات ویرایشی نیز در متن کتاب به چشم می‌خورد.

حجت الاسلام و المسلمین مهدی جهان دیگر ناقد این نشست بحث خود را با توجه به مسایل فلسفی آغاز کرد و گفت: در این داستان به مسئله الهیات رسیدیم. خودآگاه و یا ناخودآگاه نویسنده این کتاب به هفت شخصیت رسیده است که منشا از الهیات اسلامی دارد.

وی با تاکید بر متن قصه افزود: در داستان دلایلی وجود دارد که باعث تعارض شده است و در بین شخصیت‌ها این اختلاف نظر به چشم می‌خورد، ولی اصل داستان این است که بین افراد برادری خاصی وجود دارد.

عضو شورای علمی گروه ادبیات اندیشه پژوهشگاه گفت: اگر به تونل زیر رودخانه نگاه کنیم می‌بینیم که زیر آب جنگی وجود ندارد ولی روی آب جنگ است.

مهدی جهان افزود: این داستان شناخت امر شکوهمند است که با تطبیقی بین شخصیت‌های اصلی داستان و الهیات اسلامی، می‌توان جهان واقعی از خدا تا بنده خدا را در همین شخصیت‌ها پیدا کرد. نمای نمادین داستان از شخصیت‌ها و زمان و مکان، بیانگر نفی و نقد جنگ تحمیلی و دفاع مقدس است.

کربلایی‌لو در بخش دوم صحبت‌های خود با توجه به ازدیاد تناقضات درون داستان گفت: نگاه بنده برای نوشتن این رمان یه منظر رندانه است و به همین خاطر باید از تناقض زیادی استفاده می‌کردم.

وی افزود: با صحبت‌های آقای جهان همدل و هم‌سو نیستم و اعتقادی به بحث معرفت‌شناسی در این داستان ندارم. رویکرد ایشان به سمت واقعیت و معرفت‌شناسی می‌رود که بنده اصلا به این موضوع معتقد نبوده و این داستان را با توجه به چیزهایی که متوجه شدم و از طریق هم‌صحبتی با شخص حاضر در آن عملیات و بدون حضور فیزیکی در آن منطقه نگارش کرده و به عنوان یک تماشاچی این فرصت را به خود داده‌ام.

احمد شاکری عضو هیات علمی پژوهشگاه نیز در این جلسه گفت: بنده سه سال پیش این کتاب را همراه با مراتبی از لذت مطالعه کردم و نقدی هشتاد و چند صفحه‌ای در این خصوص نوشتم و و کربلایی‌لو را نیز نویسنده‌ای توانمند می‌شناسم.

شاکری ادامه داد: امتیاز ویژه‌ای که برای نویسنده این کتاب ــ چه با ایشان هم رای باشم و چه نباشم ــ قایل هستم این است که کربلایی‌لو براساس پس زمینه‌ای ذهنی و فلسفی می‌نویسند و این مساله بسیار مهم و مغتنم است.

محمدرضا وحیدزاده شاعر و پژوهشگر حوزه ادبیات با حضور در این نشست گفت: در حوزه آثار دفاع مقدس نگاهی با این عمق و با دید فلسفی خیلی کم وجود دارد. همچنین بحث حماسه و تراژدی که در جلسه مطرح شد جای بحث بیشتری دارد چون همیشه از این نوع مسایل در دوران زندگی داشتیم که یک نمونه آن همین عبور از اروند است.

حامد رشاد پژوهشگر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در این نشست گفت: تلاش نویسنده برای نشان دادن بحث ماورایی این داستان بسیار سخت بوده و این سختی نیز به خود کتاب رسیده است و در اصل روایت کردن یک امر خارق العاده در امری ادبی، این کتاب را پیچیده و مبهم کرده است.

وی با تاکید بر این پیچیدگی در نوشتار تصریح کرد: حتی شخصیت‌های داستان نیز دارای اطلاعات مفید و غیر مفید هستند که باعث سختی خوانش این داستان می‌شود. امر ماورایی باید ملموس روایت شود که آیا این اتفاق در این کتاب افتاده است یا خیر؟

حجت الاسلام و المسلمین علی ذوعلم، رییس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه، ضمن تشکر از حضور ارزشمند نویسنده این رمان گفت: اصلی‌ترین نکته در نوشتن داستان این است که چگونه بنویسیم تا همان چیزی که قرار است منتقل کنیم، خواننده دریافت نماید.

وی گفت: من این کتاب را خواندم. بخش‌هایی در آن وجود دارد که اصلا در حد رزمندگان و انسان‌های آن دوره نیست، بحث‌هایی که حتی در شان آنها نیز نمی‌باشد، اما وقتیکه به بخش‌های جلوتر رسیدم متوجه شدم شاید نویسنده خواسته تا کسانی که برداشت‌های سطحی تری نسبت به اتفاقات آن دوره دارند را نیز با خود همراه کند و برای سرانجام کار لایه‌های دیگری از آن افراد را هم نشان دهد.

عضو هئیت علمی گروه فرهنگ پژوهی پژوهشگاه، افزود: قصه ایهام زیادی دارد و البته نویسنده همه این موارد را به سرانجام خوبی می‌رساند و شخصا از نیمه دوم اثر به بعد با کتاب همدل‌تر شدم و این رمان را به پایان رساندم.

ذوعلم با توجه به تعریف جنگ از نظر نویسنده کتاب گفت: بعضی‌ از افراد جنگ را کاملا رد و برخی دیگر جنگ را مطلقاً خوب می‌دانند. اما تعریفی که نویسنده کتاب از جنگ در این خصوص گفته‌اند آن است که جنگ برای پایان یافتن جنگ و برقراری یک جامعه دینی و با آرامش است. همانگونه که امام فرمودند: ما اهل جنگ نیستیم و در جای دیگر فرمودند ما مرد جنگ هستیم.

حجت الاسلام و المسلمین ذوعلم افزود: آقای کربلایی‌لو برای نشان دادن هسته اصلی قصه بسیار موفق بودند و تماماً لایه‌های مختلف داستان را به خوبی چیده و به پایانی جالب رسیده‌اند. البته شاید چند سال دیگر خود ایشان به این رمان خود نقدی چند ده صفحه‌ای نوشته و بخش‌هایی از کتاب خود را تصحیح و یا تشریح کنند.

ذوعلم در پایان سخنان خود گفت: ای کاش نقدهای مربوط به این کتاب ضمیمه‌ی اصل کتاب می‌شد که این کار برای دیگران و نویسندگان جدید بسیار مفید است.

در پایان جلسه، کربلایی‌لو در پاسخ به نقدهای مطرح شده در خصوص اثر بیان داشتند که با بعضی از نقدهای مطرح موافق نیستم که البته فرصتی جدا برای صحبت در این باره لازم می باشد.