چرا مسیر خام‌فروشی نفت به بن‌بست می‌خورد؟

به گزارش حلقه وصل، تجربه سال‌های ۹۰ و ۹۷ به خوبی نشان داد که با اعمال تحریم‌های نفتی آمریکا، صادرات نفت ایران به راحتی با محدودیت‌های جدی مواجه شده و به تبع آن با کاهش ارزآوری دولت، بحران‌های ارزی و شوک‌های تورمی برای کشور ایجاد می‌شود.

اما در همین برهه فعلی که کشور تحت شدیدترین تحریم‌ها قرار دارد علیرغم افت شدید صادرات نفت ایران، بنزین و سایر فرآورده‌های پالایشگاهی و پتروشیمی و صنایع تکمیلی به راحتی صادر می‌شوند و در واقع به مسیر تنفس دولت برای تامین بودجه خود تبدیل شده‌اند. در نتیجه لزوم حرکت به سمت توسعه و تکمیل زنجیره ارزش با احداث پتروپالایشگاه‌ها، برای ایجاد اشتغال و ارزش افزوده و بی‌اثر کردن تحریم‌های نفتی بیش از گذشته مشخص شده است.

در این بین اما جریان فکری نزدیک به وزارت نفت که همواره در حال تئوریزه کردن لزوم خام‌فروشی نفت بوده‌اند اینگونه استدلال می‌کنند در صورتی که میزان تولید و صادرات نفت ایران افزایش یابد و مثلا به روزی ۶ الی ۸ میلیون بشکه نفت برسد، دیگر امکان حذف ایران از بازار جهانی نفت برای آمریکا میسر نخواهد بود و ایران نیز همانند عربستان و روسیه به یکی از مهره‌های قدرتمند در شطرنج بازار نفت تبدیل می‌شود.

در این بین یک سوال اساسی مطرح می‌شود اینکه آیا میادین نفتی ایران اساسا امکان تولید ارقامی بین ۶-۸ میلیون بشکه در روز را دارند؟ خبرگزاری فارس در پرونده‌ای با عنوان «آدرس غلط» به بررسی امکان‌پذیری رساندن به میزان تولید نفت ایران به ارقامی بیش از ۶ میلیون بشکه در روز پرداخته است. در این گزارش خلاصه‌ای از نظرات ۶ کارشناس خبره حوزه بالادست صنعت نفت آورده است که بر مبنای آن می‌توان درباره ادعاهای مطرح شده مبنی بر افزایش تولید روزانه نفت ایران قضاوت کرد.

* با افزایش عمر مخازن نفتی، هزینه تولید نفت در ایران چند برابر شده است

حمید بُورد مدیرعامل اسبق شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب گفت: بیشترین میزان تولید نفت کشور قبل از انقلاب اتفاق افتاد که آن هم تولید ۶ میلیون بشکه در روز تنها برای مدت زمانی دو ماه بود. در آن زمان مخازن نفت کشور در دوران جوانی خود بودند و تولید زیادی در ابتدای عمر خود داشتند.

وی افزود: اما الان دوران تولید ارزان گذشته است و ما به عبارتی در نیمه دوم یا ثلث سوم عمر مخازن خود هستیم و هم‌اکنون مخازن ما دچار افت فشار و افت تولید شده‌اند. حالا چطور ممکن است در بهترین دوران مخازن نفت بیشترین تولید ما ۶ میلیون بشکه آن هم در یک بازه زمانی کوتاه باشد ولی الان در دوران پیری مخازن ادعای تولید ۷ میلیون بشکه در روز را داشته باشیم. در حال حاضر حتی بازگشت به تولید سابق روزانه ۴ میلیون بشکه نیز در شرایط فعلی کار دشواری است

بُورد گفت: نکته دیگر اینکه هر چه عمر مخزن بیشتر شود هزینه تولید هم افزایش می‌یابد. ما قبلا در استان خوزستان چاه نفتی داشتیم که به تنهایی ۱۰ هزار بشکه در روز تولید می‌کرد، ولی الان بعد از گذشت نیمی از عمر آن برای نگهداشت ۱۰ هزار بشکه تولید باید ما به ازای آن ۱۰ چاه دیگر بزنیم تا همین میزان را تولید کند، یعنی باید ۱۰ چاهِ هزار بشکه‌ای حفاری کنیم در نتیجه هزینه تولید ما نیز چند برابر می‌شود.

مدیرعامل اسبق شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب گفت: در حالی که در ثلث سوم عمر مخازن نفت خود هستیم فارغ از اینکه آیا تولید روزانه بالای ۶ میلیون بشکه امکان پذیر است یا نه باید توجه داشته باشیم که به چه سرمایه‌ای برای رساندن تولید به این اعداد و ارقام نیاز است. این سرمایه را چگونه می‌خواهند تأمین کنند، یعنی این اظهارنظرها را از هر جنبه‌ای بررسی کنیم به بن بست می‌خوریم.

*در زمان شاه با تولید غیرصیانتی، میزان تولید تنها برای دو ماه به ۶ میلیون بشکه رسید  

علیرضا دانشی مدیر فنی اسبق شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب گفت: این که ما ذخایر نفتی زیادی داریم دلیل نمی‌شود که بتوانیم روزانه تولید بالایی هم داشته باشیم. از نظر علمی رابطه مشخصی بین سقف تولید و مدت زمان استمرار تولید و میزان و نوع ذخایر وجود دارد. در این راستا محدودیت‌های جدی برای افزایش تولید از میادین نفتی ایران وجود دارد که از جمله آنها مربوط به جنس سنگ مخزن میادین ایران است.

وی افزود: بیش از ۷۰ درصد سنگ‌های مخازن نفت ایران کربناته هستند و از نوع مخازن شکافدار که از شبکه شکستگی طبیعی بسیار کم تا بسیار زیاد تشکیل شدند و در دنیا مشابه این سنگ‌ها کم است. یعنی تولید نفت از این سنگ‌ها در عین حال که فرصت است، برای حالتی که بخواهیم انرژی مخزن را با تزریق سیالات حفظ کنیم با دشواری‌های زیاد و ریسک‌های عملیاتی همراه است.

دانشی اظهار داشت: اگر به شکل تاریخچه‌ای به تولید نفت در کشور نگاه کنیم، ملاحظه می‌شود که ما تنها در یک مدت بسیار کوتاه دو سه ماهه قبل از پیروزی انقلاب به تولید ۶ میلیون بشکه در روز آن هم با بی‌مبالاتی خارجی‌ها و تولید غیرصیانتی رسیدیم. آن تولید غیرصیانتی به مخازن مهم کشور مثل میدان مارون صدمات زیادی زد.

مدیر فنی اسبق شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب گفت: به نظر بنده تولید روازنه بیش از ۶ میلیون بشکه نفت منتفی است مگراینکه اکتشافات بزرگی در حد مخازن بسیار بزرگ کشور مانند اهواز، مارون و آغاجاری رخ بدهد که این موضوع با توجه به آخرین اطلاعات مدیریت اکتشاف حداقل تاکنون منتفی است.

* وزرای نفت با آرمان تولید ۵ میلیون بشکه‌ای وزیر شدند ولی به سختی ۴ میلیون بشکه تولید کردند

فریدون برکشلی رئیس گروه مطالعات انرژی وین گفت: در طول ۳۰ سال گذشته، وزرای نفت ما با آرمان تولید ۵میلیون به ساختمان وزارت نفت وارد شده‌اند ولی به سختی با ۴ میلیون بشکه در روز، ساختمان را ترک کرده‌اند. این بدان معناست که چرخه کامل صنعت نفت را ندیده‌ایم. افزایش تولید و ظرفیت‌سازی، به صورت جهشی اتفاق نمی‌افتد. برنامه‌ریزی ۵ الی ۱۰ ساله می‌خواهد. این خصوصا برای چاه‌های نفت ما که عموما در نیمه دوم و آخر عمر خود هستند، طولانی‌تر و پرهزینه است.

وی خاطرنشان کرد: برای افزایش تولید نفت ایران به حجم بالایی تزریق گاز نیاز است. مصرف داخلی گاز چنان بالاست که عملا به طور فصلی تزریق گاز به میادین و حتی صادرات گاز، متوقف می‌شود. لذا برای ایجاد ظرفیت باید برنامه مشخص داشت. لذا تحت شرایط موجود من احتمال فراتر رفتن از سطح تولید ۴ الی ۴.۳ میلیون بشکه نفت در روز را میسر نمی‌بینم.

* در دوره اول زنگنه، غول‌های نفتی کمتر از ۱۵ درصد برنامه افزایش تولید را محقق کردند

حسین نورالدین موسی کارشناس باسابقه مناطق نفت‌خیز جنوب گفت: در حال حاضر ۷ میدان اصلی ما که حدود ۶۰ درصد تولید کشور را دارند، ۷۵ درصد ذخایرشان تخلیه شده است و این میادین در نیمه دوم عمرشان هستند. چگونه امکان‌پذیر است که الان دو برابر زمانی که این میادین در نیمه اول عمرشان بودند و حجم ذخیره‌شان حدود ۳ برابر الان بود، تولید کرده و رقم تولید روزانه را از ۴ به بالای ۷ میلیون بشکه نفت برسانیم؟ 

وی افزود: در اواخر برنامه دوم توسعه و کل برنامه سوم توسعه و حتی در ریل‌گذاری برنامه چهارم توسعه، مدیریت کلان وزارت نفت، برنامه توسعه میادین نفتی را با روش بیع متقابل در دستور کار قرار داد که بعدها بیع متقابل نسل دوم و سوم هم مطرح شدند. تصمیم وزارت نفت این بود که شرکت‌های قدرتمند غربی باید کار توسعه میادین کشور را به عهده بگیرند، زیرا آنها هم تکنولوژی روز را دارند و هم سرمایه می‌آورند. در نتیجه می‌توانیم به آن رقم تولید بالا برسیم.

نورالدین موسی گفت: در واقع ما در برنامه‌های تولید گذشته برای رسیدن به رقم ۵ میلیون بشکه در روز و بالاتر از این رقم، میادین خود را در اختیار شرکت‌های غربی قرار دادیم و با شرکت‌های بزرگ نفتی مانند توتال، شل، بی پی، الف و ... قرارداد منعقد کردیم. در میادینی که توسعه آنها به این شرکت‌ها واگذار شد، قرار بود ۱.۲ میلیون بشکه به کل تولید کشور اضافه شود، اما در نهایت بیشتر از ۱۵ درصد آن برنامه هم محقق نشد.

این کارشناس باسابقه مناطق نفت‌خیز جنوب گفت: هیچ کدام از این پروژه‌ها به اهداف تعریف شده خود دست پیدا نکردند و هیچ کدام در مدت اعلام شده توسط پیمانکار خارجی به پایان نرسیدند و هیچکدام با همان هزینه اولیه هم به پایان نرسیدند. در واقع همزمان با خروج سنگین ارز از کشور، آن رقم تولید هیچ گاه محقق نشد. پس شرکت‌های خارجی هم آمدند ولی آن برنامه‌های تولیدی تحقق پیدا نکرد. این پیشینه تولید نشان می‌دهد که ویژگی مخازن نفتی ایران به گونه‌ای است که امکان تولید ارقام ۶ میلیون بشکه در روز امکان‌پذیر نیست.

*فرش قرمز وزارت نفت برای شرکت‌های خارجی با ذکر اعداد موهومی از تولید

سیدغلامحسین حسن‌تاش تحلیلگر ارشد حوزه انرژی گفت: وزارت نفت در دوران آقای زنگنه که اعتقادی به توانمندی داخلی در صنعت نفت ندارد برای توجیه حضور شرکت‌های بزرگ بین‌المللی بعضا توجیه‌تراشی‌هایی انجام میداد و ادعا می‌کرد که ما پتانسیل تولید ۷ میلیون بشکه نفت در روز را داریم و اگر این پتانسیل تحقق پیدا نکرده است به دلیل ناتوانی متخصصان داخلی بوده است و اگر ما میادین نفتی خود را به دست خارجی‌ها دهیم، می‌توانیم تولید روزانه نفت را به ۷ میلیون بشکه نفت برسانیم.

وی گفت: متاسفانه این ادعای نادرست مبنی بر تولید روزانه ۷ میلیون بشکه هنوز هم تکرار می‌شود و به محض اینکه آقایان وزارت نفت می‌بینند یک مجلس جدیدی روی کار آمده است که از دانش نفت بی‌اطلاع است، دوباره این ادعاهای واهی را مطرح می‌کنند و حتی درباره ذخایر نفت ایران عددسازی می‌کنند تا ثابت کنند همچنین ظرفیتی برای تولید نفت وجود دارد.

حسن‌تاش گفت: بنده برای اینکه منسوخ بودن این ادعاها را نشان بدهم تنها گریزی به موضوع تولید نفت عراق خواهم زد که حجم ذخایر این کشور یا معادل ایران است یا کمی بیشتر از ایران است. عراق بعد از سقوط صدام حسین و در دوره جدید تمامی درهای صنعت نفت خود را به روی شرکت‌های خارجی باز کرد و تمامی شرکت‌های آمریکایی، اروپایی و چینی نیز در میادین نفتی این کشور مستقر شدند و قراردادهای متعددی در سال‌های ۲۰۰۹-۲۰۱۰ برای توسعه میادین نفتی این کشور منعقد شد.

تحلیلگر ارشد حوزه انرژی گفت: ادعا میشد که قرار است با این قراردادها میزان تولید نفت عراق به بالای ۱۰ میلیون بشکه در روز برسد، ولی الان ما در سال ۲۰۲۱ هستیم و تولید نفت عراق از حدود ۴.۵ میلیون بشکه در روز بالاتر نرفته است.

وی تاکید کرد: در نتیجه در توسعه میادین نفتی عراق مشخص شد که ادعاهای فنی شرکت‌های بین‌المللی چقدر بدون مبنا است و عمدتا هدف این شرکت‌ها این است که با انعقاد هر قرارداد، ارزش سهام خود را بالا ببرند تا صرفا منافع خود را افزایش دهند. لذا ادعاهای وزارت نفت مبنی بر تولید ۷ میلیون بشکه در روز از میادین نفت ایران توهمی بیش نیست.

* ادعای وزارت نفت برای تولید روزانه ۷.۵ میلیون بشکه فاقد مستندات فنی است

محمدرضا اکبری مدیر گروه نفت اندیشگاه تحلیلگران انرژی گفت: اخیرا وزارت نفت محاسباتی را درباره ظرفیت تولید نفت انجام داده که بر مبنای آن در خوشبینانه‌ترین حالت می‌توان روزانه ۷.۵ میلیون بشکه نفت تولید کرد که البته مستندات فنی در مورد آن ارایه نشده است. یعنی آنها باید به صورت میدان به میدان محاسبات مربوط به توان تولید را بدون محدودیت‌های سرمایه‌گذاری و تکنولوژی انجام می‌دادند ولی این کار را نکردند در نتیجه این ادعای آنها فاقد منطق کارشناسی است.

وی گفت: کشوری می‌تواند ادعای برنامه تولید بالا داشته باشد که در سابقه تولید از مخازن خود کارنامه درخشانی در برنامه‌های نگهداشت تولید و ازدیاد برداشت داشته باشد. این درحالی است که وضعیت تزریق گاز به میادین کشور به منظور جلوگیری از افت فشار مخازن اصلا وضعیت مناسبی نیست و نباید انتظار داشت اگر در طول چند دهه به مخازن کشور رسیدگی نشده است، در سال‌های آتی رشد تولید قابل توجهی به وجود آید.

اکبری گفت: در دوره اول و دوم آقای زنگنه نیز قرار بود میزان تولید به روزانه ۵ میلیون بشکه برسد که این امر نیز محقق نشد. در آن دوران نیز مخازن ما جوان‌تر از امروز بودند و تحریم‌های هم فعلی نیز برقرار نبود و تمامی شرکت‌های نفتی بین‌المللی در کشور حضور پیدا کردند. بنابراین در شرایط فعلی در خوش بینانه‌ترین حالت هم تولید بالای ۶ میلیون بشکه امکان‌پذیر نیست و نباید دستگاه‌های اجرایی با اعداد و ارقام غیرواقعی به تصیم‌گیران کلان کشور و سیاستگذارن ارشد سیگنال اشتباه بدهند.

* چرا مسیر خام‌فروشی نفت ایران همیشه به بن‌بست می‌خورد؟

در مجموع طبق نظرات کارشناسان خبره حوزه بالادست نفت، با توجه به ویژگی مخازن نفتی ایران، امکانپذیری افزایش تولید نفت ایران به ارقامی فراتر از ۴ میلیون بشکه زیرسوال است. همچنین در صورتی که حتی این امکان نیز وجود داشته باشد محدودیت‌های سرمایه‌گذاری برای افزایش تولید از میادینی که در نیمه دوم عمر خود قرار دارند بسیار قابل توجه خواهد بود.

هر چند که تجربه دولت اصلاحات در کشاندن پای شرکت‌های نفتی بین‌المللی به میادین نفتی ایران و شکست پروژه رساندن تولید نفت به ۵ میلیون بشکه نیز نشان داد که تحقق نیافتن افزایش تولید نفت ایران اساسا ارتباط زیادی به تکنولوژی نداشته و تحت تاثیر ویژگی‌های میادین نفتی ایران دارد.

در این بین حتی اگر فرض کنیم که هم امکان تولید نفت ایران در کانال ۶ میلیون بشکه وجود دارد و هم سرمایه لازم برای آن قابل تامین است، آن موقع یک چالش دیگر به وجود خواهد آمد، اینکه پیش‌بینی‌ها از آینده بازار نفت به چه صورت خواهد بود و آیا در شرایط فعلی امکان صادرات فرضا ۶ میلیون بشکه‌ای نفت ایران در بازار نفت وجود دارد و اساسا رقابت ایران با کشورهایی مثل آمریکا و عربستان در زمین خام‌فروشی نفت به نفع کشور تمام خواهد شد و به طور کلی شانس ایران چقدر است؟

در نتیجه از هر زاویه‌ای که به استدلال وزارت نفتی‌ها مبنی بر افزایش تولید و صادرات نفت با هدف خنثی‌سازی تحریم‌های نفتی نگاه می‌شود می‌بینیم که افزایش خام‌فروشی نفت با هدف خنثی‌سازی تحریم‌، یک ایده شکست‌ خورده بوده که از جنبه‌های مختلف به بن‌بست می‌خورد.