تهران: شکرچی: زیارت عاشورا به عنوان واقعیت اجتماعی حیات تشیع در جامعه ما جریان دارد

به گزارش حلقه وصل، نشست «اثرگذاری عاشورا بر زندگی اجتماعی» با حضور دکتر احمد شکرچی عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، پیمان اسحاقی دانشجوی دکتری انسان‌شناسی دین دانشگاه شیکاگو، محسن حسام مظاهری پژوهشگر اجتماعی، سوده منصوری پژوهشگر حوزه فرهنگ در خاورمیانه (به عنوان مجری کارشناس) و همچنین دکتر احمد صدری استاد دانشگاه لیک فارست آمریکا در قالب کنفرانس زنده ویدئویی از ۵ منظر گوناگون مرور شد و مورد بررسی قرار گرفت.

دکتر صدری در این نشست با بیان این موضوع که در ایران دو احساس عمومی نسبت به حوزه جنبه‌های مراسمی و آیینی وجود دارد، گفت: شادی اگرچه یک نیاز حیاتی است و باید برای شادی جامعه تلاش شود، اما شادی به تنهایی پاسخگوی نیاز عمیق و ابعاد گسترده‌ روح انسانی نیست.

وی ادامه داد: شادی و حزن در طول تاریخ ایران وجه اساطیری یافته و البته در فرهنگ‌های دیگر نیز به همین شکل است.

صدری در سخنان خود به بررسی حوزه جغرافیایی بین‌النهرین، یونان و همچنین حیطه فرهنگی ایران پرداخت و گفت: فرهنگ عزاداری در ایران یک فرهنگ زنده است و در ابعاد گسترده‌ای از هنر از جمله ادبیات، هنرهای تجسمی و هنرهای نمایشی نمود بارز و عینی خود را پیدا کرده است.

وی با اشاره به نقش زنده و جاری مراسم عزاداری در حیات اجتماعی ایران و به طور عام تشیع، گفت: در برگزاری مراسم و مناسک مذهبی، مردم با حضور اثرگذار و مشارکت در این مراسم، این موضوع را همواره زنده نگاه می‌دارند و به نوعی آن را زندگی می‌کنند و تعزیه به عنوان یکی از نمودهای عینی حضور این رویداد در زندگی مردمی، ساختاری از جنس مشارکت و تعامل دارد.

صدری تعزیه را یکی از جلوه‌های بارز و نمایان مشارکت مردمی ایران در آیین عزاداری عاشورا دانست و گفت: در قرون گذشته در بسیاری از جوامع مسیحی مفهوم تعزیه به اشکال گوناگون وجود داشته است ولی مهم‌ترین بارزه تعزیه در ایران این است که صرفا حالتی نمایشی ندارد و در واقع با مشارکت و اثرگذاری مردم و بینندگان است که مفهوم و معنای خود را می‌یابد.

نقش زنده و اثرگذار زیارت عاشورا به عنوان مانیفست تشیع

در ادامه این نشست، دکتر شکرچی با بیان نقش زنده‌ زیارت عاشورا در حیات تاریخی و اجتماعی جامعه، در ارائه‌ای با موضوع «زیارت عاشورا و ترومای تاریخی» به تبیین نقش این زیارت‌نامه و ابعاد آن پرداخت.

شکرچی گفت: اساسا در نگاه تاریخی به عزاداری‌ها دو رویکرد وجود داشته است. رویکرد اول رویکردی انکاری و رویکرد دوم رویکردی ایجابی و تاییدی است اما موضوع ما بررسی هیچ یک از این دو نگرش نیست.

شکرچی تاکید کرد: در واقع، بر اساس مفهوم موجود از عاشورا در جوامع شیعی به عنوان یک واقعیت زنده و حاضر، ویژگی‌ها و ابعادی داراست که این ابعاد مورد بررسی قرار می‌گیرد.

وی افزود: کسانی که رویکردی سلبی یا تاییدی دارند، بر این موضوع اتفاق نظر دارند که در مواجهه با دنیای مدرن قطعا همان‌طور که تا پیش از این حیات داشته به حیات خود ادامه خواهد داد اما پرسش اساسی پیرامون چگونگی ادامه این حیات است.

زیارت عاشورا به عنوان یک زیارت‌نامه متواتر بیش‌ترین فراوانی را در میزان قرائت از سوی جامعه تشیع داراست و هیچ زیارت‌نامه‌ای به این میزان در میان شیعیان جهان خوانده نمی‌شود و به نوعی به مانیفست تشیع بدل شده است. بنابراین محمل خوبی است تا نقش و میزان اثرگذاری آن در حیات اجتماعی مورد بررسی و کندوکاو قرار بگیرد.

شکرچی با بیان این‌که زیارت عاشورا به عنوان واقعیت اجتماعی حیات تشیع در جامعه ما جریان دارد، اظهار کرد: در مقدمه این متن، سلامی به حضرت اباعبدا...الحسین علیه‌السلام و اظهار ارادت و پیوند قلب اظهار می‌شود. در دومین بخش، لعن بر مسببین واقعه عاشوراست که در سومین قسمت این زیارت‌نامه در قالب تولی و تبری و فاصله از دشمنان و نزدیکی به دوستان بیان می‌شود.

وی ادامه داد: در چهارمین بخش این زیارت‌نامه، زائر از خداوند درخواست‌هایی دارد و در پنجمین بخش، لعن مجدد صورت می‌گیرد. در فراز ششم، سلام معروفی که در کتیبه‌های باستانی نیز نمونه‌هایی از آن را شاهد هستیم، صورت می‌گیرد و با ادامه لعن در فراز هفتم، در هشتمین بخش، این زیارت‌نامه با دعای سجده به پایان می‌رسد.

وی با ارائه تحلیلی فرامتنی از ابعاد و فرازهای زیارت عاشورا گفت: واقعیتی اجتماعی موسوم به زیارت عاشورا، علاوه بر مفاهیم قدسی و وحیانی که در دل خود جای داده است، متأثر از ساختارهای اجتماعی بوده است و ارتباطی متقابل با فضا و شرایط اجتماعی داشته است.

این پژوهشگر دینی با اشاره به نقش پررنگ فرهنگی قبایل عرب در زیارت عاشورا گفت: در این زیارت‌نامه خون‌خواهی تا ابد ادامه دارد.

وی ادامه داد: نگاه کلی و کنار هم قرار دادن بخش‌های گوناگون این زیارت‌نامه، بیان‌گر یک ترومای تاریخی و فرهنگی است و منظور از تروما، ضایعه‌ای تاریخی است که به جامعه آسیب زده است و زمانی در یک جامعه اتفاق می‌افتد که افراد آن جامعه احساس کنند که در رویدادی دل‌خراش و دهشتناک، قرار گرفته‌اند که بر آگاهی و فهم آنان اثری محو ناشدنی گذاشته است و خاطره جمعی آنان را برای همیشه نشانه‌گذاری کرده است.

وی با بیان این‌که در تشیع تعداد محدودی واقعه هستند که چنین اثر ترومایی را بر حافظه تاریخی جامعه قرار داده‌اند، افزود: علاوه بر واقعه عاشورا، ماجرای سقیفه، فدک و شهادت حضرت فاطمه سلام الله علیها از این دست به شمار می‌روند و از آن‌جایی‌که در نگاه تشیع، این ماجراها به صورت ریشه‌ای و سلسله‌وار موجبات واقعه بعدی را فراهم آورده‌اند، در زیارت عاشورا به مسببین اول و دوم و سوم و اول و آخر لعنت فرستاده می‌شود.

وی افزود: این تروما، یک فرآیند روایت‌گونه و معنابخش در زندگانی قومی دارد که آن فاجعه را به خوبی درک کرده‌اند و برای آن مکررا روایت‌ها و بیان‌های متعددی ارائه می‌شود.

این استاد دانشگاه شهید بهشتی با تاکید بر این‌که تشیع نیازی جدی به بازشناخت جامعه و خود دارد، اظهار کرد: تشیع باید تعریفی از دنیای امروز داشته باشد و اگر در شناخت شکست بخورد به سلفی‌گری تنزل می‌یابد و برای نرفتن به مسیر سلفی‌گری، ضروری است که با پرسش‌های متعدد به تعریفی صحیح از خویشتن و دنیای امروز برسد.

شکرچی ادامه داد : متأسفانه تصور از تشیع بعد از ظهور وهابیت به خون تقلیل داده شد و تمرکز بر خون‌خواهی محور اصلی قرار گرفت که می‌بایست با نگاهی دوباره، متناسب با شرایط امروز به مفاهیم بسیار بزرگ تشیع که این روزها مورد غفلت واقع شده است، توجه شود.

شکرچی با بیان این‌که باید بررسی شود که واقعه عاشورا در جامعه مدرن چه نسبتی با این جامعه خواهد داشت، گفت: می‌بایست نسبت و رابطه آن را با خودمان و دیگران بازتعریف کنیم. اگر با این نگاه به مقوله عاشورا نگریسته شود، ضرورت‌های جدیدی ایجاد و اقتضا می‌کند که با نگاهی دوباره و متناسب با شرایط امروز، عاشورا را بررسی و تبیین کنیم.

خوانش‌های گوناگون از واقعه عاشورا

محسن حسام مظاهری به عنوان سومین سخنران این نشست، رابطه‌ دوسویه‌ جامعه‌ ایران و عاشورا و کارکردهای دوسویه آن را یادآور شد و گفت: بررسی این رابطه دوسویه منجر به کمک به جامعه ایرانی از یک سو، و نیز حفظ فرهنگ عاشورا و کمک به ادامه حیات این واقعه و ادامه مسیر تشیع از سوی دیگر شده است.

این جامعه‌شناس افزود: در زمانه کنونی، خوانشی سیاسی از واقعه عاشورا مرسوم بوده است و با عباراتی همچون قیام، انقلاب و نهضت، این رویداد و اقدام امام حسین (ع) با رویکردی سیاسی نگریسته می‌شود و بسیاری از بزرگان با ارائه نگاه‌هایی حزبی و سیاسی تعریفی این چنینی را از عاشورا ارائه داده‌اند.

مظاهری، منشأ پیوند فرهنگی عناصر عاشورا با جامعه را مبتنی بر رویکردهای مختلف اجتماعی از این واقعه دانست و گفت: اگرچه نگاه سیاسی به واقعه عاشورا طرفدارانی یافت و ادامه پیدا کرد اما در نگاه ادبیات نتوانست جایگاه خود را پیدا کند و ادبیات با نگاهی ویژه به واقعه عاشورا نگریست که منشأ آن پیوند فرهنگ ایران با دیگر فرهنگ‌ها و سیاست‌ها بود.

وی همچنین در ادامه بررسی نقش‌ها و رویکردهای گوناگون به واقعه عاشورا، رویکردهای تصوفی، رویکردهای مسییح‌وار از عاشورا و کاربردهای اساطیری و نیز صوفیانه از این واقعه را مورد بررسی قرار داد.

«دین مادی» جایگاه و نسبت نشانه‌های آن با واقعه عاشورا

پیمان اسحاقی پژوهشگر حوزه انسان‌شناسی دین در سخنان خود به نقش دین مادی پرداخت و گفت: در دهه‌ها و عصرهای گوناگون، توجه به عناصر مادیت رشد یافته است و مادی‌گرایی به عنصری اساسی و جدانشدنی بدل شده است. این مادیت در مذاهب جلوه یافته و در برخی مادی‌گرایی نفی شده و در برخی دیگر جایگاه یافته است.

وی با بیان این‌که در حوزه پژوهش‌های مردم‌شناسی آثار بسیار محدود و اندکی در این حوزه وجود دارد گفت: به‌میزان بسیار کمتری از آن‌چه که پیرامون مادیت فرهنگ اسلامی منبع در دسترس است، در حوزه تشیع وجود دارد و تقریبا هیچ کتاب یا مقاله‌ای نداریم که مادیت تشیع را بر اساس استانداردهای علمی مادیت‌شناسی بررسی کند.

این مردم‌شناس دینی بیان کرد: در حوزه مادی آن‌چه را که فرهنگ دینی می‌دانیم به موضوع مادیت توجه داشته است ولی صرفا با بررسی یک علم نمی‌توان به مفهوم نظریه مادیت پی برد چراکه اساسا گستردگی این مفهوم بسیار فراتر از این است.

وی با اشاره به بررسی نمود جلوه‌‌های مادی در هنرهای گوناگون گفت: در ۴ مورد دست‌سازه‌ها، چینش‌ها، معماری و نقاشی، نقش جلوه‌های عزاداری امام حسین (ع) بسیار پررنگ هستند که لازم است با توجه به غنای این حوزه مورد بررسی قرار گیرد.

بر اساس این گزارش در بخش پایانی این نشست که به صورت زنده و آنلاین پخش شد، مخاطبان، پرسش‌های خود را با متخصصان حاضر در این نشست مطرح کردند.