بررسی نقش و جایگاه «سینما» و مفهوم‌شناسی آن در منظومه‌ی فکری رهبری

 عطیه الهی
«آقای حاتمی‌کیا می‌گویند به ما درجه بدهید؛ خدا به شماها درجه داده، بنده چه درجه‌ای را به شما بدهم! درجه‌ی شما، درجه‌ی خدایی است. این ذوق و استعداد هنری که شماها دارید، این همان درجه‌ای است که به شماها داده.»۱۳۸۵/۳/۲۳[۱]
این جملات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار سینماگران و خطاب به ابراهیم حاتمی‌کیا به خوبی نمایانگر نگاه ایشان به مقوله‌ی هنر و جایگاه هنرمندان است. با رجوع به بیانات رهبر انقلاب دلیل این توجه روشن شده و راه را بر برداشت‌های نادرست در مورد چنین تأکیداتی و مواجهه با آن به عنوان تعارف و ... می‌بندد. اساساً در نگاه آیت‌الله خامنه‌ای حقیقتِ هنر «عطیه‌ای الهی» بوده و از جایگاه رفیعی برخوردار است:
«هنر گوهر بسیار گرانبهایی است که ارزش و گرانبهایىِ آن فقط بدین جهت نیست که دل‌ها و چشم‌هایی را به خود جذب می‌کند - خیلی از چیزهایی که هنری نیست، ممکن است چشم‌ها و دل‌هایی را به خود جذب کند - نه، این یک موهبت و عطیه‌ی الهی است. حقیقتِ هنر - هر نوع هنری - یک عطیه‌ی الهی است.» ۱۳۸۰/۵/۱ [۲]

این توجه به هنر در مقوله‌ی سینما و فیلم‌سازی نیز خود را نشان داده و موجب تأکید جدی رهبری بر جایگاه سینما و اثرگذاری آن می‌شود:
«فیلم هم چیز جذابی است؛ سینما خیلی عنصر جذابی است، رسانه‌ی فوق‌العاده‌ای است، یعنی واقعاً الان هیچ‌چیزی مثل سینما نیست از لحاظ اثرگذاری.» ۱۳۹۲/۹/۱۹ [۳]

از جنبه‌ی فنی‌تر نیز حضرت آیت‌الله خامنه‌ای سینما را به عنوان «کارآمدترین روایتگرِ واقعیت و حقیقت» معرفی می‌کنند:
«هنر سینما بلاشک یک هنر برتر است؛ یک روایتگر کاملاً مسلط - که هیچ روایتگری تاکنون در بین این شیوه‌های هنرىِ روایت یک واقعیت و یک حقیقت، تا امروز به این کارآمدی نیامده - و یک هنر پیچیده و پیشرفته و متعالی.» ۱۳۸۵/۳/۲۳ [۴]

علاوه بر این، نقش سینما در جامعه و کارکردهای آن در مناسبات امروزی به صورت جدی مدنظر رهبری بوده و به‌دور از برخوردهای کلیشه‌ای و حاشیه‌ای مورد توجه قرار می‌گیرد. از این زاویه سینما به عنوان «کلیدِ پیشرفت کشور»معرفی می‌گردد:
«من می‌گویم الان کلید دست شما [سینماگران] ست. من شأن سینما را این می‌دانم. من می‌گویم امروز کلید پیشرفت این کشور، به میزان زیادی دست شماست.» ۱۳۸۵/۳/۲۳ [۵]

در این نگاه برآمده از مبانی دینی، حقیقت هنر و به تبع آن سینما دارای منشأ الهی بوده و در عرصه‌ی جامعه‌سازی و پیشرفت و تعالی دارای نقش اساسی است و بنابراین از عنصری در «حاشیه» خارج شده و در «متن» قرار می‌گیرد.

مقولاتی چون «هنر متعهد»، «هنر دینی» و «هنر انقلابی» از همین رهگذر و براساس چنین بینشی به ماهیت سینما مطرح شده و مسئولیت هنرمند در برابر سایر انسان‌ها و ارزش‌های متعالی انسانی و الهی مورد توجه قرار می‌گیرد. مبتنی بر همین شأنیت، سینما دارای اثرگذاری در روند جامعه‌سازی دینی معرفی ‌گردیده و ضرورت پرداختن به مضامین والا همزمان با برخورداری از فرم و قالب زیبا به عنوان تعهد سینماگر مطرح می‌گردد:
«هنر، بخشی از آن فاخرترین و ارزشمندترین قسمت‌های جان انسانی است؛ باید برای این ارزش قائل شد و آن را برای خدا خرج کرد.» ۱۳۸۰/۵/۱ [۶]

با این توضیحات و شناختِ نگرش رهبری به عرصه‌ی هنر و مشخصاً مقوله‌ی سینما، سؤالات مهمی در حوزه‌ی فیلم‌سازی و فعالیت هنرمندان و فعالین این عرصه مطرح می‌گردد. سؤالاتی چون: سینمای متعهد، دینی و انقلابی در اندیشه‌ی آیت‌الله خامنه‌ای چگونه تعریف می‌شوند؟ و عناصر اصلی در مفهوم‌شناسی هر یک از این مقولات کدامند؟

در ادامه با توجه به بیانات رهبر انقلاب سعی خواهیم نمود به این سؤالات پاسخ داده و ضمن طرح مقدمه‌ای برای بحث‌های تفصیلی‌تر در این زمینه، گامی برای نزدیک‌تر شدن به سینمای مطلوب برداریم.

 مفهوم‌شناسی سینمای متعهد، دینی و انقلابی
برای دستیابی به خطوط اصلی سینمای متعهد و انقلابی لازم است تعاریف رهبر انقلاب از سه مفهوم هنر (و در اینجا سینمایِ) متعهد، دینی و انقلابی مورد توجه و تبیین قرار گیرد. در منظومه‌ی فکری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای این مفاهیم به مثابه دایره‌هایی متداخل و مرتبط با هم مورد توجه هستند. هر یک از این سه، اثرگذاری خاص خود را داشته و یک تولید سینمایی براساس مضمون و فرم و نحوه‌ی پرداخت می‌تواند به صورت همزمان متعهد، دینی و انقلابی یا هریک از اینها باشد:

۱. سینمای متعهد
«جایگاه والای انسان و تعهد او به سایر انسان‌ها» زمینه‌ی اصلی طرحِ هنرِ متعهد در اندیشه‌ی آیت‌الله خامنه‌ای است:
«بعضی کسان می‌گویند در هنر متعهد، کلمه‌ی اول با کلمه‌ی دوم تناقض دارد. هنر، یعنی آن چیزی که مبتنی بر تخیل آزاد انسان است و متعهد، یعنی زنجیر شده؛ این دو چگونه با هم می‌سازد!؟ این یک تصور است؛ البته تصور درستی نیست. بحث مسئولیت و تعهد هنرمند، قبل از هنرمند بودن او به انسان بودن او برمی‌گردد. بالأخره یک هنرمند قبل از این‌که یک هنرمند باشد، یک انسان است. انسان که نمی‌تواند مسئول نباشد. اولین مسئولیتِ انسان در مقابل انسان‌هاست. اگرچه انسان در مقابل طبیعت و زمین و آسمان هم تعهد دارد، اما مسئولیت بزرگ او در قبال انسان‌هاست.» ۱۳۸۰/۵/۱ [۷]

علاوه بر اینکه مسئولیت انسان بماهو انسان به عنوان زمینه‌ی اصلی در بحث سینمای متعهد مطرح است، «تعهد به فرم» و «تعهد به مضمون» نیز دو عنصر مهم در این بحث است:
«هنرمند، هم در باب فرم و قالب هنرِ خودش و هم در قبال مضمون تعهد دارد. کسی که قریحه‌ی هنری دارد، نباید به سطح پایین اکتفا کند. این یک تعهد است. هنرمند تنبل و بی‌تلاش، هنرمندی که برای تعالی کار هنرىِ خودش و ایجاد خلاقیت تلاش نمی‌کند، در حقیقت به مسئولیتِ هنری خودش در قبال قالب عمل نکرده است ... علاوه بر این، تعهد در قبال مضمون است. ما چه می‌خواهیم ارائه بدهیم؟ اگر انسان محترم و عزیز است، دل و ذهن و فکر او هم عزیز و محترم است. نمی‌شود هر چیزی را به مخاطب داد، فقط به صرف این‌که او نشسته و به حرف‌های ما گوش می‌دهد.» ۱۳۸۰/۵/۱ [۸]

۲. سینمای دینی
«نشر حقایق و معارف دینی و ماندگارسازی آن در ذهن مخاطبان» گزاره‌ی اصلی در تعریف مفهوم سینمای دینی از دیدگاه رهبر انقلاب است:
«هنر دینی آن است که بتواند معارفی را که همه‌ی ادیان - و بیش از همه، دین مبین اسلام - به نشر آن در بین انسان‌ها همت گماشته‌اند و جان‌های پاکی در راه نشر این حقایق نثار شده است، نشر دهد، جاودانه کند و در ذهن‌ها ماندگار سازد. این معارف، معارف بلند دینی است ... هنر دینی این معارف را منتشر می‌کند؛ هنر دینی عدالت را در جامعه به صورت یک ارزش معرفی می‌کند؛ ولو شما هیچ اسمی از دین و هیچ آیه‌ای از قرآن و هیچ حدیثی در باب عدالت در خلال هنرتان نیاورید.» ۱۳۸۰/۵/۱[۹]

براساس این تعریف با پرداخت هنرمندانه به مضامینی چون عدالت به عنوان ارزشی دینی می‌توان به سوی سینمای دینی حرکت کرد. علاوه بر این «پرهیز از تظاهر ریاکارانه» و «در خدمت شهوت و خشونت قرار گرفتن هنرِ سینما» به مثابه دو لبه‌ی قیچیِ دور شدن از سینمای دینی بوده و لازمه‌ی رسیدن به چنین سینمایی پرهیز جدی از این دو انحراف و خطا است:
«هنر دینی به‌هیچ‌وجه به معنای قشری‌گری و تظاهر ریاکارانه‌ی دینی نیست و این هنر لزوماً با واژگان دینی به وجود نمی‌آید. ای بسا هنری صددرصد دینی باشد، اما در آن از واژگان عرفی و غیردینی استفاده شده باشد. نباید تصور کرد که هنر دینی آن است که حتماً یک داستان دینی را به تصویر بکشد یا از یک مقوله‌ی دینی - مثلاً روحانیت و غیره - صحبت کند ... آن چیزی که در هنر دینی به‌شدت مورد توجه است، این است که این هنر در خدمت شهوت و خشونت و ابتذال و استحاله‌ی هویت انسان و جامعه قرار نگیرد.» ۱۳۸۰/۵/۱ [۱۰]

۳. سینمای انقلابی
در بحث سینمای انقلابی عمده‌ی توجه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به «حرکت بزرگ و افتخار‌آمیز ملت ایران در جریان انقلاب اسلامی» و رسیدن به دستاوردهای مهم در عرصه‌های گوناگون است. اگر صحنه‌ی عظیم تلاش‌ها و مجاهدت‌های ملت در طول دوران مبارزات تاریخی خود و رسیدن به پیروزی‌های گوناگون و نیز مقاومت در مقابل توطئه‌ها و فشارهای دشمنان در طول سالیان متمادی را به عنوان تابلویی زیبا فرض کنیم، از نگاه رهبر انقلاب مسئولیتِ مهم سینمای انقلابی روایتِ این عظمت‌ها و زیبایی‌هاست. بنابراین مطالبه‌ی سینمای انقلابی «برگرفته از یک نگاهِ زیباشناختی در زمینه‌ی هنر» است:
«تمام منابع مادی و معنوی این ملت را [بیگانگان] به غارت بردند. با رنج‌ها و محنت‌های بسیاری، حرکت عظیمی در مقابل این پدیده‌ی شوم اتفاق افتاد و توانست با فدا کردن جان‌ها و با عریان کردن سینه‌ها در مقابل دشنه‌ی دشمن غدّار، به جایی برسد. این زیبا نیست؟ هنر چگونه می‌تواند از کنار اینها بی‌تفاوت بگذرد؟ این توقعِ انقلاب است. هنر انقلابی که ما از اول انقلاب همین‌طور گفتیم و آن را درخواست کردیم، این است. آیا این توقعِ زیادی است؟... توقعِ انقلاب از هنر و هنرمند، یک توقعِ زورگویانه و زیاده‌خواهانه نیست؛ بل مبتنی بر همان مبانی زیباشناختی هنر است. هنر آن است که زیبایی‌ها را درک کند.»۱۳۸۰/۵/۱ [۱۱]

از جمله مصادیقِ مهم در سینمای انقلابی بحث دفاع مقدس به عنوان یکی از باشکوه‌ترین جلوه‌های مقاومت و پیروزی ملی و دستاوردِ معنوی یک ملت با همه‌ی زیبایی‌ها و جذابیت‌های نهفته در آن است:
«ملتی در یک دفاع هشت‌ساله با همه‌ی وجود به میدان آمد. جوانان به جبهه رفتند و از فداکاری در راه ارزشی که برای آن‌ها وجود داشت، استقبال کردند ... مادران و پدران و همسران و فرزندان و کسانی که پشت جبهه تلاش می‌کردند نیز طور دیگری حماسه آفریدند. شما خاطرات هشت سال دفاع مقدس را مرور کنید، ببینید برای یک نگاه هنرمندانه به حالت و کیفیت یک جامعه، چیزی از این زیباتر پیدا می‌کنید؟» ۱۳۸۰/۵/۱ [۱۲]

 جمع‌بندی
چنانکه از بیانات رهبر انقلاب به دست آمد نگاه ایشان به حقیقتِ هنر از «جنس الهی» بوده و آن را دارای کارکردهای مهم، اثرگذار و کلیدی در روند پیشرفت کشور می‌دانند؛ چراکه سینما به عنوان هنری جذاب و اثرگذار در سطح اجتماع می‌تواند زمینه‌ساز پرورش انسان‌هایی امیدوار و دارای اعتماد به نفس بوده یا بالعکس، افراد را زیر سؤال برنده‌ی افتخارات بار بیاورد:
«شما [سینماگران] می‌توانید این نسل را یک نسل پیشرونده، امیدوار، پُرشوق، معتقد به خود و معتقد به ارزش‌های اسلامی و ملىِ خود بار بیاورید؛ و همین‌طور می‌توانید این نسل را شرمنده، پشیمان، زیر سؤال برنده‌ی افتخارات گذشته و زیر سؤال برنده‌ی افتخار انقلاب و دفاع مقدس بار بیاورید.» ۱۳۸۵/۳/۲۳ [۱۳]

براساس این جایگاه مهم است که هنرمند در برابر انسان، معارف والای دینی و مضامینِ گرانسنگ مسئولیت پیدا کرده و نمی‌تواند بی‌توجه به ارز‌ش‌ها و زیبایی‌ها به فعالیت و تولید هنری و سینمایی بپردازد و اگر کسانی با چنین درکی از سینما و براساس این جهت‌گیری به عرصه‌ی سینما و فیلم‌سازی ورود کنند فعالیت‌شان «جهاد» محسوب خواهد شد:
«شما برای آن تابلوی پرشکوه و پر از ریزه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کاری و ظرافت و زیبائی آئینه می‌شوید. خود این کار فرهنگی و کار هنری شما که روایت آن جهاد مقدس هست، جهاد است.» ۱۳۸۸/۶/۲۴ [۱۴]


[۱] - بیانات در دیدار جمعی از کارگردانان سینما و تلویزیون‌ ۱۳۸۵/۳/۲۳
[۲] - بیانات در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر ۱۳۸۰/۵/۱
[۳] - بیانات در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی ۱۳۹۲/۹/۱۹
[۴] - بیانات در دیدار جمعی از کارگردانان سینما و تلویزیون‌ ۱۳۸۵/۳/۲۳
[۵] - همان
[۶] - بیانات در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر ۱۳۸۰/۵/۱
[۷]- همان
[۸] - همان
[۹] - همان
[۱۰] - همان
[۱۱] - همان
[۱۲] - همان
[۱۳] - بیانات در دیدار جمعی از کارگردانان سینما و تلویزیون‌ ۱۳۸۵/۳/۲۳
[۱۴] - بیانات در دیدار فعالان عرصه هنر دفاع مقدس ۱۳۸۸/۶/۲۴