تهران: تفاوت «اطاعت» و «عبادت»/ سفارش حاج آقا مجتبی درباره فراغت در عبادت

به گزارش حلقه وصل، محسن اسماعیلی در اولین جلسه درس شرح و تفسیر نهج‌البلاغه در سال ۹۶، به ادامه تفسیر نامه ۶۹ نهج‌البلاغه متضمن توصیه‌های امیرالمومنین(ع) به حارث همدانی پرداخت و گفت: نامه ۶۹ نهج‌البلاغه، یک دستور کامل و کارگشا برای یک زندگی مومنانه در ساحت‌های فردی، اجتماعی و سیاسی است که بخش‌هایی از آن راهنمایی های بسیار مهمی راجع به عبادت دارد؛ از جمله اینکه چگونه باید عبادت کرد و چه کنیم تا عبادت لذت‌بخش شود.

وی در ادامه به آموزه‌های نامه ۶۹ نهج‌البلاغه درباره عبادت اشاره کرد: «...وَ خَادِعْ نَفْسَکَ فِی الْعِبَادَةِ وَ ارْفُقْ بِهَا وَ لَا تَقْهَرْهَا وَ خُذْ عَفْوَهَا وَ نَشَاطَهَا إِلَّا مَا کَانَ مَکْتُوباً عَلَیْکَ مِنَ الْفَرِیضَةِ فَإِنَّهُ لَا بُدَّ مِنْ قَضَائِهَا وَ تَعَاهُدِهَا عِنْدَ مَحَلِّهَا» (نفس خود را در واداشتن به عبادت فریب ده، و با آن مدارا کن، و به زور و اکراه بر چیزی مجبورش نساز، و در وقت فراغت و نشاط به کارش گیر، جز در آنچه که بر تو واجب است، و باید آن را در وقت خاص خودش به جا آوری...)

این استاد حوزه و دانشگاه در آغاز تفسیر این آموزه‌های نهج‌البلاغه درباره عبادت، به تشریح تفاوت‌های «اطاعت» و «عبادت» پرداخت و گفت: اطاعت یعنی انسان دستورهای خداوند، چه امر باشد و چه نهی، را عیناً انجام دهد. در مقابل، معصیت به معنای نافرمانی از انطباق عمل انسان با دستور است. محور طاعت و عصیان و ملاک صدق طاعت و معصیت نیز این است که آیا عملی که در خارج انجام می دهیم، دقیقاً مثل آن چیزی است که به ما دستور داده‌اند؟

عضو مجلس خبرگان رهبری، موثر و مفید واقع شدن اطاعت از خداوند را منوط به انجام دستورهای پروردگار با شوق و اشتیاق و میل و اراده دانست و افزود: زمانی اطاعت بر قلب و روح انسان اثر می گذارد که دل انسان هم تسلیم باشد (انقیاد قلبی یا التزام باطنی و واقعی). هر چند که اگر دستور خداوند را مطابق دستور ولو قلب‌مان نیز همراه نباشد انجام دهیم، بالاخره تکلیف ساقط می شود؛ اما با این طاعت، عبادتی نکرده‌ایم. اما در صورتی که طاعت با همراهی دل صورت گیرد، با این طاعت، عبادت هم کرده‌ایم.

اسماعیلی تصریح کرد: دستورهایی که خداوند به بندگان خود داده‌اند به دو شکل «توصلی» و «تعبدی» است؛ برخی مواقع آنچه خداوند از بندگان می خواهد، این است که کاری را با هر نیتی که می خواهند انجام دهند (چه از روی علاقه و چه از سر زور و اجبار) که این دستورها را توصلی می نامند، مانند ادای دین؛ حال آنکه برخی از دستورهای خداوند این طور است که اعمالی را به شرط قصد قربت انجام دهند که آنها را دستورهای تعبدی می خوانند، مانند نماز و روزه و خمس. 

وی با بیان اینکه «هر طاعتی، عبادت نیست»، خاطرنشان کرد: عبادت، عمل یا طاعتی است که همراه با قصد قربت باشد. بنابراین هر عبادتی، اطاعت است ولی هر اطاعتی، عبادت نیست. ثواب و پاداش قیامت برای عبادت است، بنابراین اطاعت در زمانی بر روی قلب و روح انسان اثر می گذارد که علم همراه آن باشد. در این صورت باید به دنبال این باشیم که اطاعت‌هایمان، عبادت هم باشند تا با اعمال‌مان بتوانیم رشد کنیم و پاداش هم بگیریم.

این استاد دانشگاه تهران افزود: عبادت اعم از هر کار مباحی است که انسان برای خدا انجام دهد، بنابراین هر کار عادی در شبانه‌روز را اگر با قصد قربت انجام دهیم، آن را به عبادت تبدیل کرده‌ایم. در روایات برخی کارها را به عنوان عبادت و حتی افضل‌العبادات نامیده‌اند که اصلاً در ذهن نوع بشر به عنوان عبادت شناخته نمی شود که از جمله آنها می توان به «نگاه فرزند به چهره پدر و مادر»، «نگاه به چهره عالمان ربانی»، «محبت اهل بیت علیهم‌السلام»، «نرم‌خویی و تواضع با دیگران»، «تفقه در دین»، «یکرنگی و یکدلی با مسلمانان»، «فکر کردن» و «ادای حقوق مردم» و ... اشاره کرد.

وی در ادامه، به این ترتیب به فرمایشات امیرالمومنین مبنی بر سه کار برای «عبادت شدن اطاعت» اشاره کرد: ۱) انسان باید برای عبادت و بندگی، برنامه‌ ریزی و تدبیر داشته باشد. ۲) انسان لازم است در برنامه‌ریزی برای بنده شدن، آمادگی نفسانی و وضعیت خود را در نظر بگیرد. ۳) عبادت با نشاط انجام شود و به زور نباشد.

اسماعیلی با بیان اینکه در روایات از برنامه‌ریزی کردن و وقت گذاشتن برای عبادت تحت عنوان «فراغت در عبادت» نام برده است، تصریح کرد: سفارش امیرالمومنین برای «عبادت شدن اطاعت» درباره واجبات نیست بلکه ناظر بر سایر عبادت‌ها است؛ واگرنه که واجبات باید سر وقت و بدون ملاحظه انجام شوند.

محسن اسماعیلی در خاتمه این جلسه شرح و تفسیر نهج‌البلاغه، به ذکر سفارش‌های مرحوم آیت‌الله حاج آقا مجتبی تهرانی به شاگردان‌شان در زمینه «فراغت در عبادت» پرداخت و گفت: استاد در ماه رجب می فرمودند: «فراغت عبادت دو چیز می خواهد؛ یکی فراغت وقت و دیگری فراغت قلب؛ یعنی در زمان عبادت به چیزی جز عبادت فکر نکند». ماه رجب از آن وقت‌هایی است که باید برای عبادت، وقت بگذاریم. چه اینکه مرحوم آیت‌الله حاج آقا مجتبی تهرانی می فرمودند «ماه رجب دالان ورود به ماه رمضان است».