به جای فیلتر، نیاز به پالایش فضای مجازی داریم/ تعریف حریم خصوصی تغییر کرده است

حلقه وصل:

به گزارش حلقه وصل، امروزه فضای مجازی سیطره زیادی بر زندگی ما پیدا کرده و پس از کرونا هم این سیطره وسعت بیشتری پیدا کرده است. اما شیوه برخورد درست با این فضا چگونه باید باشد؟
دکتر احمدرضا متین‌فر عضو هیئت علمی دانشگاه جامع امام حسین(ع) درباره ضرورت استفاده از فضای مجازی گفت: استفاده از فضای مجازی هم ضرورت است و هم الزام. بحث ما این است که تعریف فضای مجازی چیست؟ ما با برش عرصة عرضه و تقاضا، می‌توانیم فضای بهتری به فضای مجازی بدهیم. این عرصه معمولا پنج ساختار را در حوزه فضای مجازی حاکم می‌کند و مبتنی بر این پنج ساختار، این فضا را تفسیر و تحلیل می‌نماید. اول، حوزه زیرساخت است. فضای مجازی که داریم از آن صحبت می‌کنیم یک حوزه زیرساخت دارد؛ مثل همین شبکه فیبر نوری که مجموعه‌ای از سخت‌افزارها و نرم‌افزارهایی است که پیام ما را از نقطه‌ای به نقطه دیگر منتقل می‌کند. دوم، قالب ابزارهایی است که در این شبکه کار می‌کند؛ مثل جی‌پی‌اس ما، عینک گوگل ما، تلفن همراه ما و هر آنچه که در حوزه ابزار است. سوم، خدماتی است که در این حوزه ارائه می‏شود؛ یعنی زیرساخت را آماده کردیم و اتوبان را کشیدیم، خودروها را به‎عنوان ابزار قرار دادیم و حالا می‌خواهیم خدمات ارائه دهیم. خدمات در این فضا چه می‌شود؟ کالاهای غیرمادی و غیرقابل لمس که از سوی یک کاربر به سوی یک کاربر دیگر منتقل می‌شود. مثلا پرداخت قبوض. چهارم، کاربر است. کاربر اینجا عامل انسانی تعریف می‌شود که در فضای مجازی حضور دارد. بحث من در نظام جامع تعلیم و تربیتِ فضای مجازی اینجاست. چون این عامل انسانی است که به‌عنوان تولیدکننده، گیرنده و توزیع‌کنندة محتواست. نهایتا آخرین حوزه هم حوزه محتواست. محتوا، در یک تعریف عام، همین اطلاعاتی است که جابه‌جا می‌شود. با ترسیم کردن این فضا در قالب زیرساخت، ابزار، خدمات، کاربر و محتوا می‎توان ویژگی‌هایی مرتبط با این فضا را تحلیل و تفسیر کرد.
وی در پاسخ به این سوال که آیا فضای مجازی در مقابل فضای حقیقی است؟ گفت: بعضی‌ها خیال می‌کنند مجاز یعنی الکی و غیرواقعی. ما قبل از سال 1372 که اینترنت نداشتیم. قبل از 1372، خیلی از اطلاعات در ذهن مردم ما پرورش پیدا می‌کرد، ولی در لایة ذهن می‌ماند و به عینیت نمی‌رسید. می‌خواهم «مجاز» را تفسیر کنم. بعد از سال 1372 است که هر آنچه من در ذهن می‌پرورانم می‌شود در فضایی غیر از فضای واقعی. آن طرفی‌ها به آن سایبراسپیس (Cyberspace) می‌گویند. پس این مجاز، الکی نیست و در مقابل حقیقت و واقعیت هم نیست. برگردان لغت سایبراسپیس به فارسی است. این فضا فرامرزی است و فعلا برای آن جغرافیا تعریف نکردند. تعاملی است، در آن دارد آزادی اطلاعات و ارتباط اتفاق می‌افتد. جذابیت، تنوع و دستیابی آسان به اطلاعات از ویژگی اساسی این فضاست. در کنار این ویژگی‌ها، فضای مجازی فاقد کدهای اخلاقی، بین‌المللی و منطقه‌ای، محلی است.
متین  فر درباره چالش‌های مواجه شدن با فضای مجازی اشاره کرد: فضای مجازی عاملی است برای تغییر. در بطن هر تغییر هم فرصت است و هم تهدید. برای پرداختن به این فرصت و تهدید، رویکرد ما نسبت به حال و آینده، برنامه‌ریزی است، اما الان موعظه ما فعال است و تدبیر و سیاست ما توانمندسازی است. ببینید آیا الان فضای مجازی فقط چالش جمهوری اسلامی است؟ نه، چالش آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها هم است. چالش کل دنیاست. اولویت یک حوزه تعلیم و تربیت، حوزة توانمندسازی آن است؛ یعنی شکستن و گفتن اینکه دست نزنیم، فیلتر کنیم و... اصلا این بحث‌ها نیست. رهبر معظم انقلاب هم در این حوزه جملاتی دارند و می‌گویند: «اگر من رهبر نبودم و یا فرصت داشتم، فرمانده فضای مجازی می‌شدم. فضای مجازی اهمیتش به مثابه اهمیت انقلاب و حفظ دستاوردهای آن است.» ایشان در حوزه ایجابی و سلبی به اهمیت فضای مجازی اشاره کردند. اوجش هم به بند 7 ابلاغیة حضرت آقا به شورای عالی مجازی می‌رسد. به‌عنوان یک محققی که 26 سال خدمتم در این فضا بوده، این حرف را از من قبول کنید. من با چشم خودم دیدم که همه کشورها در حوزة کاربری و استفاده از اینترنت، محدودیت و مشروطیت داشتند. این محدود و مشروط را من در آنجا بسطش می‌دهم و نتیجه‌اش هم بحثی است که ما را به واکسینه کردن فردی در برابر این فضا می‏رساند. امر به‎ معروف و نهی ‌از منکر بعد اجتماعی دارد و آنها در فضای اجتماعی امر به‎ معروف و نهی ‌از منکر داشتند؛ یعنی آنها برای امر به ‌معروف، حوزه حاکمیتی و جبهه‌های مردمی درست کردند. من لغت امر به‌ معروف را می‌گذارم تا تاکیدی باشد برای اینکه باید این اتفاق بیفتد. در کنار این باید یک بسته کلی، به اسم «نظام جامع تعلیم و تربیت فضای مجازی» تعریف کرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه جامع امام حسین(ع) با اشاره به آسیب‌های فضای مجازی گفت: سه واژه می‌خواهم بگویم که فضای مجازی کاربستش این است؛ تحریک، شناخت، تولید رفتار. فضای مجازی توانایی تحمیل رفتار را دارد. فضای مجازی می‌تواند به‌عنوان جایگزین خلاء‌های فردی و اجتماعی باشد. فضای مجازی فاقد کدهای اخلاقی بین‌الملل و منطقه‌ای و محلی است. فضای مجازی می‎تواند به‌عنوان یک امکان برای تخلیة روحی و آزاد کردن انرژی‌های انباشته شده استفاده شود. اما آسیب کلان این فضا چیست؟ آنچه که ما نگرانش شدیم و در تهران داریم روی آن کار می‌کنیم این است که یک، فضای مجازی زیست کودکان را بزرگسالانه کرده است. دو، تشکیل هویت مجازی که با واقعیت زندگی افراد فاصله دارد. سه، آنچه که مشاهده کردیم نقض حریم خصوصی است. این فضا در آینده بسیار نزدیک تعریف حریم خصوصی را هم عوض خواهد کرد.
متین‌فر درخصوص نحوه رفتار با کودکان در برابر فضای مجازی گفت: ما باید قدرت انطباق‌شان را با این فضا بالا ببریم. قدرت انطباق یعنی اینکه الان تحولات در این فضا خیلی سریع اتفاق می‌افتد، آیا ما توانسته‌ایم متربی را متناسب با این تغییرات شتابان توانمندش کنیم. الان در حوزه تعلیم و تربیت فضای مجازی، تکنولوژی آموزشی که پای کار «آموزش در بافت» است؛ یعنی بچه را باید در بافت فضای مجازی تقویت و توانمند کرد. ما پذیرفتیم که حاکمیت فضای سایبر دارد اتفاق می‌افتد. یک قسمت از حوزه فضای سایبر به حاکمیت بر می‌گردد و الان تکلیف پهنای باند جمهوری اسلامی و شبکة ملی جمهوری اسلامی مشخص نیست و وضع ما در شبکة ملی فکر می‌کنم از افغانستان عقب‌تر است. پس حاکمیت، باید سهم خودش را بگوید. قسمت دیگر به پالایش این فضا برمی‌گردد. دقت بفرمایید اسم لغتی که دارم به کار می‌برم فیلتر نیست، پالایش است. فیلتر یک بار منفی دارد؛ یعنی من جلوی آزادی و نشر آزاد اطلاعات را دارم می‌گیرم. بزرگترین فیلترکنندة دنیا آمریکاست. سه برابر بیشتر از سایت‌هایی که ما فیلتر کردیم، در انگلیس فیلتر شده است. این فضا رها شده نیست. ولی متاسفانه در کشور ما به لحاظ محتوایی که از اینترنت در اختیار مخاطب قرار می‌گیرد، بین یک مخاطبی که تازه در بیمارستان به دنیا می‌آید و یک مخاطب 120 ساله تفاوتی نیست و با این دو یکسان برخورد می‎شود. کشورهای پیشرفته چون زیرساخت مناسب و شبکه‌ملی‌اطلاعات دارند، این فضا را پالایش هوشمند و یا فیلتر هوشمند می‌کنند؛ یعنی متناسب با حوزة روان حرکتی یک بچه 12 ساله، 18 ساله و... محتوا در اختیارشان قرار می‌دهند. ولی ما چون این زیرساخت‌ها را نداریم نمی‌توانیم چنین کاری را انجام بدهیم.