سینمای مستند سیاسی؛ از آزادی بیان تا آزادی پس از بیان!/ «سیانور» بهترین فیلم سیاسی تاریخ سینمای ایران

سرویس حاشیه نگاری: برنامه سینمایی «هفت» شب گذشته بامداد شنبه 13 آذرماه پیرامون سینمای مستند سیاسی روی آنتن زنده شبکه سه سیما رفت.

از تسلیت درگذشت زرین دست تا رونق مجدد گیشه با «سلام بمبئی»

بهروز افخمی، مجری «هفت» در ابتدای این برنامه درگذشت محمد زرین دست، بازیگر، تهیه کننده و کارگردان باسابقه سینمای ایران را تسلیت گفت و بیان داشت: با شروع ربیع الاول و پایان ایام عزاداری، سینمای ایران مجددا رونق گرفته است و فیلم «سلام بمبئی» طبق آمار غیررسمی فروش فوق العاده و غیرمنتظره ای داشته که سبب رونق گیشه سینمای ایران شده است.

سینمای مستند سیاسی؛ از آزادی بیان تا آزادی پس از بیان!

«هفت» در ادامه در میزگردی با حضور حسین دهباشی و مهدی نقویان، مستندساز به بررسی سینمای مستند سیاسی در ایران پرداخت. دهباشی در ابتدای این گفتگو بیان داشت: وقتی درباره مستند سیاسی صحبت می کنیم، یک بار باید مستند بودن آن را در نظر گرفت و بار دیگر سیاسی بودن آن را. وقتی سینمای مستند سیاسی ایران را با آمریکا مقایسه می کنید، باید به وجه اطلاع رسانی و سرگرمی این کالا برای مخاطبان آمریکایی توجه کرد.

وی افزود: اصولا یک کالا در کشور ما در مقایسه با کشوری نظیر آمریکا، چقدر به جزییات کیفی و زیبایی شناسانه، پژوهش محوری و دقت نظر آن توجه می شود؟ در حوزه بازار اگر بررسی کنیم، یکی از مهمترین بازار مستندها در ایران تلویزیون دولتی است، در حالی که اساسا در آمریکا تلویزیون دولتی نداریم. لذا این وجه قطعا بر مستندهای سیاسی ایران اثر می گذارد. مسئله دیگر جشنواره ها هستند که این نیز در ایران اغلب جشنواره ها دولتی هستند. مسئله سوم جنبه علمی مستندها هستند که ما این گونه را در مقایسه با سینمای آمریکا اساسا در ایران نداریم. لذا ما درباره چیزی صحبت می کنیم که وجود ندارد. یعنی سینمای مستند و نمایش آثار سیاسی مستند در سینماها.

این مستندساز خاطرنشان کرد: اساسا انتقاد، سیاسی تلقی می شود. لذا اگر شما مستندی انتقادی اجتماعی نیز تولید کنید، نظیر انتقاد به فضای انتخابات، محیط زیست و ... باز هم به سیاسی زدگی منجر و از سوی مسئولین و افراد دارای قدرت، مورد غضب واقع می شود.

مهدی نقویان نیز بیان داشت: بهتر است این مسئله را بررسی کنیم که چرا در ایران کمتر مستندسازی به سمت تولید آثار مستند سیاسی می رود. بسیاری از مستندسازان ترس از این موضوع دارند که به فیلم شان برچسب سیاسی یا تبلیغاتی بخورد. لذا حتی اگر فیلمی در ایران به ظاهر سیاسی نباشد اما ممکن است در ادامه ابعاد سیاسی پیدا کند. این اتفاق حتی ممکن است درباره ساخت مستندی اجتماعی نیز رخ دهد.

این مستندساز افزود: من بالعکس معتقدم در ایران می توان درباره شخصیت ها و چهره های سیاسی فیلم ساخت و حتی اگر با مقاومت و عکس العمل روبرو شویم، بخشی از کار ماست و باید با آن مقابله کرد.

در ادامه حسین دهباشی بیان داشت: صد در صد می توان درباره هر سوژه ای در ایران فیلم ساخت. در ایران آزادی کامل بیان وجود دارد، آن چیز که محل بحث است آزادی پس از بیان است! که گوینده مجبور نشود شناسنامه ارائه کند که وابسته به سازمان روایت فتح یا ... است. سوال این است که آیا ممکن است در ایران به سراغ سوژه ای رفت که کوچکترین تلنگری به وضعیت کشور بزند؟ کدام رئیس جمهوری بوده که در حضورش می توانستیم او را نقد کنیم و کدام رئیس جمهوری بوده که در نبودش وقتی نقد شد، امکان پاسخگویی را یافته است؟

نقویان نیز خاطرنشان کرد: در حضور آقای احمدی نژاد که او را نقد کردند. امروز هم در زمان آقای روحانی ایشان را نقد می کنند، هرچند آقای احمدی نژاد نشان دادند نقدپذیرتر هستند! برای من این خیلی مهم است که در سینما قصه تعریف کنم. حتی در فیلم مستند. به نظرم این اصل است که بخش عظیمی از جذابیت یک مستند را بر دوش می کشد.

گفتگوی افخمی با بدمن سینمای بالیوود

برنامه سینمایی «هفت» در ادامه به گفتگو با گلشن گروور، بدمن سینمای بالیوود و بازیگر فیلم سینمایی «سلام بمبئی» پرداخت. گلشن گروور که به تازگی برای نمایش فیلم «سلام بمبئی» به ایران آمده است، درباره علاقه وافرش به بازی در نقش های منفی گفت: من حس می کنم نقش منفی به طور کلی سخت تر از نقش های دیگر است. تلاش بسیار زیادی نیاز است تا آن طور که باید ایفای نقش کنید. با بدمن بودن شما می توانید تا مدت های زیادی در این جنس نقش ها بازی کنید.

وی افزود: شما می توانید به فیلم آخرم «سلام بمبئی» نگاهی بیاندازید که در آن نقش منفی تازه ای بازی می کنم که تا پیش از این بازی نکرده بودم. من نامزد سابق دختری هستم که حالا عاشق محمدرضا گلزار شده است.

گروور درباره بازیگری در هند گفت: من توسط بهترین مدرس بازیگری در هند، بازیگری را آموختم و افتخار این را داشتم تا در همان مدرسه به معلم نیز تدریس کنم. بسیاری از ستارگان امروز بالیوود، شاگردانم بوده اند. من آمیخته ای از همه چیز را به شاگردانم می آموزم و اعتقاد دارم یک بازیگر موفق باید همه چیز را بلد باشد. از یوگا تا سلامت بدن و ژیمناستیک تا موزیک!

گلشن گروور: عشقی که از مردم ایران گرفتم بسیار زیاد بود

گروور با ابراز خوشحالی از اولین سفرش به ایران، ادامه داد: من چند ساعتی ست که وارد ایران شده ام و برای تماشای «سلام بمبئی» مستقیم به سینما رفته ام. تهیه کننده و کارگردان محترم کار به همراه من به سالن سینما رفتیم و فیلم را متوقف کردیم و روی سن رفتیم. عشقی که از مردم گرفتم، بسیار زیاد بود. عکس العمل مردم برای من بسیار جالب بود.

گلزار بهتر از برد پیت و تام کروز!

این بازیگر مشهور هندی با بیان آنکه محمدرضا گلزار را بسیار دوست دارم، افزود: ایشان ضمن اینکه انسان خوش تیپ و خوش قیافه ای هستند، بسیار انسان خون گرم و احساساتی نیز هستند. زمانی که به هند آمدند برای همه ما خاطره خوب بجا گذاشتند! من اولین بازیگری بالیوودی بودم که در هالیوود راه یافتم و کار کردم، اما تجربه با گروه ایرانی یک تجربه جدید و خوبی بود. به نظر من رضا گلزار شما از برد پیت و تام کروز بازیگر خیلی بهتری است و این بخاطر انرژی است که درون این فرد نهفته است! «سلام بمبئی» شروع خوبی برای کارهای مشترک بعدی ایران و هند خواهد بود و اینگونه نیز خواهد شد.

ایرانی‌ها نیز مثل هندی‌ها خانواده دوست و احساساتی هستند

این بازیگر با اشاره به روابط دیرینه فرهنگی بین دو کشور ایران و هند گفت: شاعران بزرگی در ایران داریم که در هند شناخته شده هستند و بلعکس در هند نیز شعرای بزرگی داریم که ایرانیان دوست دارند. ما همه فیلم های احساسی و خانوادگی و عشق و همبستگی را دوست داریم. تمام چیزهایی که ما در هند دوست داریم، در ایران نیز هست پس من فکر می کنم زمینه زیادی برای تولید مشترک وجود دارد.

گروور افزود: علت اینکه ما در هند در حین نمایش فیلم روی سن می رویم این است که خب تعداد سینماها بسیار زیاد است و ما در یک روز باید به تعداد زیادی سینما و در میان مخاطبان برویم، بذا گاهی میان فیلم ها می رسیم و مستقیم روی سن می رویم. و خب مردم نیز دوست دارم همان لحظه ستاره شان را روی سن ببینند.

تجربه موفق همکاری با سینمای ایران

وی نهایتا با ابراز رضایت از نتیجه فیلم «سلام بمبئی» گفت: استقبال زیادی تا امروز از این فیلم شده است و خیلی خوشحالم از اینکه مردم از این فیلم راضی بودند. عشقی که از معماری ایرانی، دوستان ایرانی، غذای ایرانی و ... گرفتم فوق العاده بود. همه به من «بدمن» می گفتند. جالب آنکه فیلم جدیدم به همین نام در راه است که نقش اصلی آن را بازی کرده ام. به هر صورت ما خیلی خوشحالیم که عطر سینمای هند را در کل دنیا پخش می کنیم. البته تجربه همکاری با ایران هم برای ما آموخته هایی داشت و هم برای شما. من فیلم های مجید مجیدی را دیده ام و خیلی خوب بوده است.

«سیانور» روی میز نقد «هفت»

«هفت» در ادامه و در بخش میز نقد خود با حضور مسعود فراستی و غلامعباس فاضلی، منتقدان سینما به نقد و بررسی فیلم سینمایی «سیانور» ساخته بهروز شعیبی پرداخت.

فاضلی: «سیانور» بهترین فیلم سیاسی تاریخ سینمای ایران

غلامعباس فاضلی در ابتدای این گفتگو بیان داشت: «سیانور» خوشبختانه در جشنواره فجر مورد توجه قرار نگرفت. خوشبختانه از این حیث که فیلم هایی که در مرتبه اول مورد توجه ویژه قرار می گیرند در ادامه از این توجه کاسته می شود. این فیلم، بهترین فیلم سیاسی تاریخ سینمای ایران است. بهترین فیلم چون کمتر فیمسازان ایرانی جسارت کردند به سراغ سوژه های سیاسی بروند. فیلم خوش ساخت با فرم سنجیده ای است که محتوای سالمی دارد. در کل فیلم امیدوارکننده و برای آقای شعیبی فیلم رو به جلوتری از «دهلیز» است.

فراستی: کارگردان وعده کرد می‌آید! چرا از نقد فرار می‌کنیم؟

مسعود فراستی نیز بیان داشت: بعد از تبلیغاتی که «هفت» درباره «سیانور» با حضور عواملش رفت، قرار بود کارگردان و نویسنده فیلم به پای میز نقد فیلم بیایند. اما نیامدند! علت چیست؟ چرا از نقد فرار می کنیم؟ فرهنگ نقد در ایران روابط عمومی فیلم است. فرهنگ در نقد، جدی تر از فیلمسازی است. مسئله فراستی نیست، مسئله اصلی فرهنگ نقد است که دوستان نه تنها اعتماد ندارند، بلکه فیلمسازی که کارش را از نظر خودش درست انجام داده است نباید از نقد فرار کند، بلکه باید استقبال کند. «ولز» جمله ای دارد که می گوید بعد از اینکه فیلم تمام شد، بهترین منتقدان، فیلمسازان هستند. یکی از بهترین نمونه هاش "برگمان" است که در نقد روی دست منتقد می رود و خودش تندترین نقدها را علیه فیلم های خودش کرده است!

در ادامه فاضلی پاسخ داد: من از «برگمان» مطلب دیگری نیز شنیده ایم که می گوید: نوشتن درباره فیلم ها بیهوده است، برای نوشتن از فیلم باید یک بار آن را ساخت!

فراستی ادامه داد: این درست است اما اگر فیلمسازی به اثرش مطمئن است باید از نقد آن نترسد بلکه از آن استقبال کند. برای رسیدن به این فرهنگ، فایده ای ندارد که فیلمساز در جلسه ای 3 ساعته از فیلم خود تعریف کند که چگونه ساختیم.

فاضلی: ورود فیلمساز به نقد فیلم برای او مخرب است

فاضلی بیان داشت: نقد با جهان آگاهانه و تئوری ها سازوگار دارد. اتفاقا من این را برای سینمای ایران یک آسیب می بینم که فیلمساز پس از ساخت به سراغ نقد برود و ناخودآگاه خود را خراب کند!

فراستی: «سیانور» فیلمی سیاسی نیست!

فراستی در نقد فیلم «سیانور» بیان داشت: فیلم برخلاف موضوع و ظاهرا داستانش، سیاسی نیست! یک موضوع سیاسی را گرفته و بخش مهمی از این موضوع را مفروض، فرض کرده و از یک جایی وارد داستان می شود. حس و حال کمی گانگستری در آن پیدا می کنی، اما حس و حال سیاسی ندارد.

وی افزود: ما درباره 3 طیف در فیلم حرف می زنیم. ساواک، مجاهدین باقی مانده بر مواضع قبلی و مجاهدین تغییر کرده. فیلم در ابتدا با یک ترور شروع می شود که اجرای ضعیفی دارد. بعد به سراغ ساواک می رویم. اما ساواک واقعی را در فیلم نمی بینیم. بازی هاشمی در فیلم بین جدی و شوخی مانده است که اصلا ساواکی نمی دهد! تصور از ساواک این است که تا حدی در مبارزه با این طیف انشعاب گر مارکسیست حق دارد. ما رژیمی را هم در فیلم نمی بینیم. ساواک در فیلم دشمن مردم نیست. بلکه دشمن مجاهدین است. مردم را در فیلم نمی بینیم.

فراستی: «سیانور» مطلقا شخصیت نمی‌سازد

فراستی افزود: نقد من بر فیلمنامه اثر است. هنوز وارد کارگردانی نشدم که «دهلیز» در کنار این بسیار پیش است. 7-8 سال راجع به فیلمنامه «سیانور» تحقیق شده است. برپا کردن جهان یک فیلم از فیلمنامه آغاز می شود. فیلمنامه باید فضا، هویت و شخصیت داشته باشد. فیلم مطلقا شخصیت ندارد. همگی تیپ هستند. جز شریف واقفی که دارد به شخصیت تبدیل می شود اما به آن نمی رسد. خلاصه قصه این فیلم انتخاب بین سیانور و زندگی ست. فیلم اصلا چریک نیست. چریک درنمی آورد. اتفاقا قصه عشق فیلم هم از نظر سینمایی ضعیف است و هم از واقعیت دور است.

فراستی ادامه داد: در صحنه ترور در کوچه، هم فیلمنامه نویس و هم فیلمساز با اسلحه نکشیدن این دو نفر می خواهند بگویند این حرف انسانی ماست. اما میزانسن فیلم برخلاف این است. اینها وارد کوچه ای می شوند. صمدی لباف کاملا منفعلانه در کوچه رفتار می کند درصورتی که وقتی آدم این کاره است می توانست با کشیدن اسلحه در لحظه هر دو را بکشد. پس این با انتخاب نیست. کارگردان می خواهد اینجا بخورد و شخصیتی بسازد که می خواهد اما نمی شود.

فاضلی: «سیانور» آلوده به سیاست نیست و این مزیت فیلم است

در ادامه فاضلی درخصوص اظهارات فراستی بیان داشت: فراستی مزیت های فیلم را نقاط ضعف برمی شمرد! «سیانور» اتفاقا فیلمی است که آلوده به سیاست نیست. فیلم یک داستان عاشقانه است که این داستان را با یک پس زمینه سیاسی ترکیب کرده است و ما از همان ابتدای فیلم و ترور، با کارگردانی طرف هستیم که فضا را می شناسد. من قرار نیست بعد از تماشای فیلم به اطلاعاتی دقیق و درست درباره ساواک و حوادث آن دست یابم. هر فیلم دنیای خودش را بنا می کند و «سیانور» جهان خود را بنا می کند.

وی افزود: چیزی که باعث نجات فیلم «سیانور» شده است این است که برخلاف تصویری که این سالها از ساواکی ها برای ما خلق کرده اند، فرای کلیشه ها ساواکی را می بینیم که احساس دارد و عاشق می شود.

فراستی: «سیانور» فاقد فرم است و در تکنیک ضعیف!

فراستی در پاسخ به فاضلی خاطرنشان کرد: ساختار جهان، فرم باید داشته باشد. اگر فیلم فرم نگرفته باشد، ابدا جهانی شکل نمی گیرد. فلش بک هایی که فیلم می زند بسیار غلط است. فلاش بک آخر فیلم از مرده زمردیان است! این فیلم فاقد فرم است. فیلم در تکنیک نیز به شدت ضعیف است. یعنی تمام نماهایی که از اورهد شروع می شود و بالا می رود، بلکل بی معنی ست. مشکل دیگری که فیلم دارد این است که شعیبی نیز همچون مهدویان در «ایستاده در غبار» گمان می کند، اگر نگاتیو کهنه باشد و رنگ را کهنه کند، ما به گذشته رفته ایم. ابدا این چنین نیست و گذشته شکل نمی گیرد.

در ادامه فاضلی بیان داشت: به چریک اشاره کردید، درصوتی که اینها اصلا چریک نیستند. توده ای ها و مجاهدین خلق چریک نیستند؛ مبارز هستند. بنابراین اتفاقا این فیلم بسیار درست است. شریف واقفی و همکارش رگ و ریشه اسلامی دارند. لذا اساسا چریک نیستند و نباید هم باشند. مسئله بعدی فیلمنامه است. انتظاری که تو در فیلمنامه داری در بسیاری از فیلم ها بر همین قاعده و اساس نیست. قرار نیست یک فیلم به تمام انتظارات منتقد همان طور که دوست دارد پاسخ داد. فیلم جهان خود را بنا می کند.

وی افزود: درباره منطبق نبودن بر واقعیت، قرار نیست که فیلمساز توقعات تمام منتقدان و تاریخ دانان را برآورده کند و جهانی خلق کند که منطبق بر واقعیات باشد. کمتر فیلمی در سینمای ایران مثل «سیانور» لنزهای درستی روی آن بسته شده است. حرکت های دوربین بسیار منظم و دقیق است.

نخستین دوره جشنواره «ایران ساخت»

برنامه سینمایی «هفت» در بخش انتهایی خود با حضور حضور اکبر نبوی و دکتر پرویز کرمی به نخستین دوره جشنواره «ایران ساخت» پرداخت.

دکتر کرمی، دبیرکل جشنواره ملی فرهنگی- هنری «ایران ساخت» در این خصوص بیان داشت: حمایت و معرفی کالاهای دانش بینان ایرانی به کمک فرهنگ و هنر هدف اصلی ماست. این همگرایی سبب خواهد شد تا کالاهای ایرانی به تبلیغ و ترویج میان مردم برسند. اختتامیه این دوره از جشنواره 18 دی ماه در بخش های مختلف برگزار می شود. به دنبال آن هستیم تا سال آینده با حمایت در تولید آثار بلند، بخش آثار بلند را نیز به این جشنواره در سال آتی اضافه کنیم.

اکبر نبوی، دبیر بخش رسانه های دیداری و شنیداری این جشنواره نیز خاطرنشان کرد: متاسفانه در سینما و فرهنگ برای این مسئله کم کاری هایی صورت گرفته است. در بخش دیداری و شنیداری چند بخش مستقل داریم. از تیزر و کلیپ تا فیلم کوتاه داستانی و مستند بخش های مجزا با داوران مجزا در جشنواره دارند.

وی نهایتا بیان داشت: مشکل بزرگ کشورمان این است که راهبردهای کلان فرهنگی و رسانه ای مان به شدت معیوب است. من که معتقدم اصلا راهبری در این زمینه نداریم. دستگاه هایی که در این زمینه فعالیت می کنند و رسانه های تصویری و سینمای مان به سراغ این موضوعات نمی رویم. انگار کار هنری مان در نمایش زشتی های و پلشتی هاست و به سراغ این موضوعات امیدوارکننده نمی خواهیم برویم. اساسا گویی تلویزیون و سینمایمان از نمایش زیبایی ها و توانمندی های جامعه مان هراسان و به دام روشنفکری افتاده است. شاید این جشنواره بتواند آدرس جدیدی به هنرمندان ما بدهد که به سراغ آن نیز بروند.

برنامه سینمایی «هفت» با اجرا و سردبیری بهروز افخمی هر هفته جمعه شب ها روی آنتن زنده شبکه سه سیما می رود.