به گزارش حلقه وصل، نیمه‌های بحثشان می‌رسم، تاکید دارد که باید هرچه زودتر دفاع کند و مدرکش را نیاز دارد و کارشناس رشته هم فقط یک جمله را تکرار می کند: « اکسپت بیاور، دفاع کن»
بی نتیجه روی صندلی راهروی دانشگاه می نشیند، دلخور است و عصبانی، کنارش می نشینم و می پرسم: «چند وقته درگیر دفاع هستی؟»
با گوشه مانتویش بازی می‌کند، کم مانده اشک‌های پشت پلک‌هایش فرو بریزند، خودش را کنترل می‌کند و می‌گوید: « از وقت گذشته، دو ساله درگیر چاپ مقاله ام، هر جا می‌روم یک چیزی می‌گویند. مجله ها خیلی کم و محدود هستند، دانشگاه هم فقط چاپ مقاله و اکسپت می‌خواهد. از کلاسمان فقط یک نفر دفاع کرده، واقعا مسئولان باید یک فکری بکنند.»
می‌پرسم: « پس بقیه چه کار می کنند؟»
می‌گوید: « الان اگر ۱۵ میلیون تومان پول بدهی به راحتی یک هفته ای اکسپت می گیری، مشکل ما این است که پول نداریم و انصافا حق هم نیست، این همه زحمت بکشیم بعد التماس کنیم تا نتیجه تحقیقمان را چاپ کنند.»
* درخواست مبالغ هنگفت از سوی مجلات علمی پژوهشی برای چاپ مقالات دکتری
معصومه اسمعیل‌نژاد مدرس دانشگاه نیز می‌گوید: در مقطع دکتری با اینکه رساله خوبی گردآوری کرده بودم که حدود ۴ مقاله علمی پژوهشی از آن استخراج شد و حتی طبق تایید اساتید قرار بر این بود که در قالب کتاب منتشر شود. مقاله را به سازمان‌های مختلف خبری از جمله معاونت سیاسی صدا و سیما ارائه کرده بودم و مورد توجه قرار گرفته بود ولی با این حال برای چاپ مقاله دوره دکتری حدود یک سال و نیم انتظار کشیدم و با سختی‌ها و مشقت‌های فراوانی روبرو شدم. جالب اینجا بود که مجلات بدون اینکه مقاله را خوانده باشند درخواست مبلغی حدود ۵ تا ۱۵ میلیون تومان برای چاپ داشتند.
وی می‌گوید: به نظر من چنین هزینه‌هایی را افرادی باید بپردازند که خودشان روی مقاله کار نکرده‌اند. برای منی که تجربه ۲۰ ساله رسانه‌ای‌ام را پای این کار گذاشته‌ام خیلی سخت بود که بخواهم چنین پول هنگفتی بپردازم. برای همین به صورت پیاپی به مجلات مختلف مراجعه کردم و مقاله فرستادم تا در نهایت بعد از یکسال و نیم دوندگی موفق شدم در دو مجله‌ای که در حوزه رسانه قوی هستند، مقاله‌ام را به چاپ برسانم.
این مدرس دانشگاه می‌افزاید: وزارت علوم ارتقاء اساتید را منوط به مستخرج کردن مقالات کرده است و بعد از آن اجازه دفاع می‌دهد که چنین روشی باعث ارتقای اساتید می‌شود که چنین مساله‌ای سیستم مجلات علمی پژوهشی را بر هم زده و مشکلاتی بوجود آورده است.
در راهروهای دانشگاه‌های تحصیلات تکمیلی اگر کمی کنکاش کنیم، روزی چند دانشجوی دکترا را می‌یابیم که درگیر اکسپت و انتشار مقاله حاصل از پژوهش خود هستند.
چاپ مقاله‌های علمی ارتباط مستقیمی با جایگاه علمی کشور در دنیا دارد اما با توجه به مسائل داخلی و آمار بالای دانشجویان دکترا الزام ارایه پذیرش مقاله ( اکسپت) قبل از دفاع دانشجو از رساله خود لازم است؟ آیا تاکید بر انتشار مقاله توسط دانشجویان در مجلات خارجی دردی از دردهای کشور درمان می‌کند؟
* آیین نامه فارغ‌التحصیلی دکتری باید اصلاح شود
محمدمهدی زاهدی رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی معتقد است که بحث مقالات یکی از مشکلات جدی دانشجویان دوره دکتری است به طوری که برخی از دانشگاه‌ها اصرار دارند که مقاله باید ISI باشد. متاسفانه بسیاری از مجلات در امریکا و اروپا مقالات ایرانیان را نمی‌پذیرند و به راحتی رد می‌کنند.
وی می‌افزاید: در جلسه‌ای به وزیر علوم و معاون آموزشی پیشنهادی دادم تا اگر یک گروه داوری حرفه‌ای رساله دکتری دانشجویی را بررسی کنند و تشخیص دهند که قابلیت رساله دکتری را دارد به عنوان رساله دکتری پذیرفته شود تا کار دانشجو در دانشگاه تمام شود؛ اما مدرک را زمانی دانشگاه به دانشجو ارائه دهد که بتواند پذیرش مقاله را از یک مجله معتبر دریافت کند.
زاهدی می‌گوید: ما دانشجویانی داریم که حدود سه سال درگیر چاپ مقاله‌شان هستند و هنوز موفق به چاپ نشده‌اند. دانشجو نباید سنوات بخورد و روز آخر هم بگویند اخراج؛ قطعا دانشجو برای روند چاپ مقاله مقصر نیست. چه دلیلی دارد که از دانشجوی دوره دکتری حتما مقاله بخواهیم. با توجه به روند کشور اگر دانشجویان دوره دکتری بتوانند روی موضوع اقتصاد دانش‌بنیان‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها کار عملیاتی و کاربردی انجام دهند و مشکلی از کشور و سازمان‌ها حل کنند که قابلیت خوبی داشته باشد را می‌توان به عنوان به مقاله در نظر گرفت. در این شرایط کشور و آسیب‌هایی که در حوزه اقتصادی دیده‌ایم نباید وقت بگذاریم که دانشجو را وادار کنیم تا مقاله بنویسد بلکه دانشجو باید مشکلی از کشور حل کند و اگر مشکلی را حل کرد اجازه دفاع بدهیم. از وزارت علوم انتظار داریم روی این مساله کار کند و آیین‌نامه فارغ‌التحصیلی دانشجوی دکتری را اصلاح کند.
* استقبال مجلات خارجی از مباحث نقض حقوق شهروندی و نقض آزادی بیان ایران است
محمد سلطانی‌فر دانشیار واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی نیز معتقد است که در بعضی از رشته‌ها تعداد مجلات خوب و مناسب است و دانشجویانی در دوره دکتری دیده‌ام که ۴۰-۳۰ ISI علمی پژوهشی دارند که عمدتاً رشته‌های فنی، برق و الکترونیک جزو این رشته‌ها هستند که به راحتی می‌توانند مقالات خود را به چاپ برسانند.
سلطانی‌فر می‌گوید: مجلات داخلی در حوزه‌های علوم انسانی زیاد نیست و مجلات خارجی هم عمدتاً اصرار به چاپ ISI دارند و مطالب حوزه علوم انسانی ما که مغایر با منافع ملی یا مسائل داخلی است را قبول ندارند؛ آنها بیشتر مباحثی در حوزه نقض حقوق شهروندی و نقض آزادی بیان را به عنوان مقاله خوب لحاظ می‌کنند و تمایلی به مسائلی که ما در حوزه علوم انسانی لحاظ می‌کنیم، ندارند. قید اینکه تعداد مقالات در همه رشته‌ها یکسان تلقی شود باید زده شود و اینکه یک مقاله قبل از دفاع و یک مقاله بعد از دفاع شکل بگیرد کار را در همه رشته‌ها دچار مشکل می‌کند.
دانشیار واحد علوم و تحقیقات معتقد است: وزارت علوم کار بسیار خوبی انجام داده و همه دسته‌بندی‌ها را علمی پژوهشی با گریدهای A,B,C ,D لحاظ کرده؛ بنابراین باید درخصوص رشته‌ها و گرایش‌های مختلف مخصوصاً علوم انسانی یک مقدار فضا را شکل دهند و بازنگری صورت گیرد.
سلطانی‌فر می‌گوید: دانشجوی رشته قدرت برقی را دیدم که حدود ۷۰ مقاله آی اس آس و بیش از ۱۰۰ مقاله علمی پژوهشی به چاپ رسانده بود که چنین مواردی عادلانه نیست که همه رشته‌ها با یک نگاه شکل بگیرند؛ ضمن اینکه ما می‌توانیم نگاهمان را تغییر دهیم و به جای دو مقاله روی یک مقاله متمرکز شویم و دانشجو باید بداند چیزی را که از پایان نامه مستخرج می‌کند قابلیت دفاع دارد و می‌تواند به فضاهایی که در حال شکل‌گیری است، کمک کند.
* باید روند علمی کشور را با کیفیت‌تر کنیم
در این زمینه گفت‌وگویی نیز با یوسف خجیر رئیس دانشگاه فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره نیز داشتیم که وی معتقد است: اگر در دوره تحصیلات تکمیلی بستری فراهم شود تا دانشجو بدون ارائه مقاله از رساله خود دفاع کند قطع به یقین از کیفیت کار به شدت کاسته خواهد شد و از طرفی نرخ رشد تولیدات علمی کشور نیز کاهش خواهد یافت؛ بنابراین باید رشد تولیدات علمی را بهبود دهیم. طبیعتاً هر دانشجویی برای دفاع از رساله خود با چالش‌هایی مواجه است و حداقل با ۶ ماه و حداکثر یک سال‌ونیم تاخیر در روند دفاعیه خود مواجه می‌شود این در حالی است که یک مکانیزم خوب و بازدارنده برای رونق بازار رساله‌نویسی شکل می‌گیرد و این مکانیزم دانشجو را مجبور می‌کند که اگر قصد دارد بخشی از کار خود را برون‌سپاری کند تلاش و همت بیشتری کند و دچار چالش علمی شود و این باعث می‌شود که اعتبار علمی دانشگاه و دانشجو از بین برود.
وی می‌گوید: لزومی ندارد که اسم استاد راهنما در کنار اسم دانشجو قرار بگیرد به طوری که دانشجو خود برای رسیدن به این جایگاه تلاش‌های بی‌وقفه‌ای داشته است. باید به دنبال این باشیم تا روند علمی کشور را با کیفیت‌تر کنیم و الزاماً دنبال این نباشیم که جایگاه هیأت علمی را ارتقاء بدهیم که متاسفانه این روزها شاهد پیش‌روی چنین مواردی هستیم و باید اصلاح شوند.
رئیس دانشگاه فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره با بیان اینکه وجود مقالات علمی الزامی است، می‌گوید: سخت‌گیری بی‌حدوحصری در بحث مقالات علمی وجود دارد. وزارت علوم نمی‌خواهد کیفیت مجلات علمی پژوهشی پایین بیاید؛ بنابراین باید به دانشگاه‌های بزرگ و همچنین دانشگاه‌های کوچکی که به صورت ترکیبی با هم ادغام می‌شوند اعتماد بیشتری شود تا در روند چاپ مقالات در مجلات موفق شویم.
خجیر معتقد است که ما نگران این هستیم که شاید کیفیت مجلات پایین بیاید و مجلات را به آدم‌ها و دانشگاه‌های خاص انحصاری کرده‌ایم که این تبدیل به یک ابزار قدرت در حوزه علمی برای دانشگاه‌ها و نهادهای علمی که در پذیرش خود دچار گزینش‌گری و غربالگری علمی می‌شوند است که الزاماً نمی‌توان به آن غربالگری علمی گفت.
وی معتقد است محدودیت‌هایی در نشریات وجود دارد و باید سعی در رفع این محدودیت‌ها داشته باشیم تا به پایه‌های علمی کشور لطمه وارد نشود. در چند سال اخیر سطح رساله‌ها و کارهای علمی افت کرده و اگر بخواهیم رساله‌ها و کارهای علمی را افزایش دهیم، قطعاً دچار افت شدیدتری در این زمینه خواهیم شد. در این زمینه چالش‌هایی وجود دارد که باید رفع شود و الزاماً چاپ به معنی دفاع کردن را باید رفع کنیم که یکی از آنها برداشتن اسم استاد راهنما از ابتدای مقالات است. استاد راهنما در طول ترم ۳ تا ۵ دفاع را راهنمایی می‌کند. مگر ما چند نشریه داریم که وقتی دانشجویی به نشریه‌ای مراجعه می‌کند و درخواست چاپ می‌دهد اعلام می‌کنند که ظرفیت فلان استاد پر است و در شماره گذشته مقاله دارد شما باید مدتی صبر کنید تا در فلان شماره مجاز به چاپ مقاله شوید. این روندها و چالش‌ها را باید اصلاح کنیم. دانشگاه‌ها نباید اصرار بر چاپ مقالات داشته باشند و در صورتی که مقاله دانشجو پذیرش شد می‌توانند آن را قبول و بررسی کنند.
* دانشجو از طریق ثبت اختراع هم می‌تواند از رساله خود دفاع کند
یعقوب فتح‌اللهی معاون پژوهشی و فناوری دانشگاه تربیت مدرس اما معتقد است که دانشجویان به جز ارائه مقاله می‌توانند از طریق ثبت اختراعی که تاییدیه علمی دارد و آنالیز و ارزیابی شده و قادر به حل کردن مشکل بزرگی از کشور است از رساله خود دفاع کنند. عمدتاً دانشجویان در رشته‌هایی مانند ریاضی و شیمی کارهای علمی بنیادی بسیار قوی انجام می‌دهند؛ بنابراین باید بررسی و تحقیقات‌شان را در یک مجله با کیفیت چه در داخل و چه در بیرون از مرزها به نتیجه برسانند.
وی ادامه می‌دهد: در صورتی که دانشجویان مقالات خود را به مجلات ارسال کنند و با مشکلاتی مواجه شوند دانشگاه سریع مشکل پیش آمده را مورد بررسی قرار می‌دهد تا به دفاع دانشجویان لطمه‌ای وارد نشود؛ البته بعضی مواقع افراد نابابی در سردبیری یا داوران مجلات خارجی دیده می‌شود که داوری ناعادلانه‌ای روی مقالات ایرانیان دارند که به موضوع به دید سیاسی نگاه می‌کنند که قطعا دانشگاه بررسی‌های لازم را به عمل می‌آورد تا دانشجویان آسیب نبینند.
فتح‌اللهی معتقد است که دانشجو برای دریافت درجه تخصصی PHD قطعاً باید کار علمی و پژوهشی ارائه دهد تا نتیجه این تحقیق و بررسی در پیشرفت و پیشبرد علم و فناوری و حل مسائل صنعتی ملموس شود و با داوری‌های به عمل آمده به این درجه نایل شود. دانشگاه‌های جمهوری اسلامی ایران باید به قدری توانمند باشند که بتوانند به راحتی در بین دانشگاه‌های بسیار خوب دنیا ارز اندام کنند و چنین موضوعی مستلزم وجود لشکر و سربازی سخت‌کوش است و قرار نیست فردی که می‌خواهد دکتری بگیرد نتواند سختی‌ها را تحمل کند و نباید تحت هیچ شرایطی استانداردها را تغییر دهیم.
* ضرورت چانه زنی‌های بین‌المللی و تعاملات و همکاری‌های مشترک
اما راهکارهای این مشکلات چیست؟ مریم سلیمی که مدرس دانشگاه و پژوهشگر ارتباطی است، می‌گوید: شرایط تحریمی، مشکلات نقل و انتقالات مالی و محدودیت‌های ارتباطی و تعاملی، موانعی را در مسیر توسعه فعالیت‌های علمی پژوهشی به ویژه چاپ مقالات در خارج از ایران ایجاد کرده که با برخی چانه زنی‌های بین المللی و تعاملاتی با دانشگاه‌های بین‌الملل و انجام همکاری‌های مشترک در سطوح جهانی، خاورمیانه، جهان اسلام می توان گشایش‌هایی را در این حوزه حاصل کرد.
وی با تأکید بر اینکه افزایش کمی و کیفی تولیدات علمی پژوهشی از بنیه علمی قوی در کشور می‌توانند حکایت داشته باشند، خاطرنشان می‌کند: باید بتوان با انجام فعالیت‌های دیپلماتیک، همکاری‌های مشترک و تعاملات آکادمیک توسعه این مهم را فراهم کرد. تعیین سفرای علمی برای انجام اینگونه اقدامات و حرکت‌ها می‌تواند آغازی بر این حرکت باشد. در حال حاضر روند تحصیل در سطوح تحصیلات عالی به ویژه دکترا در ایران تسهیل یافته ولی به همان نسبت امکانات و زمینه‌های لازم برای عرضه نتایج فعالیت‌های علمی و پژوهشی فراهم نشده است.
این مدرس دانشگاه معتقد است که صدور مجوزهای بیشتر برای فعالیت مجلات علمی و پژوهشی به خصوص در حوزه‌هایی با مجلات کمتر، تسریع در روند داوری مقالات در مجلات داخلی، اعمال سیاست‌ها و انجام کمک‌هایی برای حمایت بیشتر از فعالیت مجلات علمی پژوهشی برای انتشار به موقع، انگیزه بخشی به اساتید برای همکاری و حمایت از تولید و انتشار مقالات در مراجع علمی با گرید علمی بالاتر از جمله روش‌های موثر در این خصوص می‌توانند باشند.
سلیمی معتقد است: دانشجویان نیز باید ضمن انتخاب موضوعات به روز و کاربردی و تهیه مقالات قوی و غنی، درصد احتمال انتشار مقالاتشان را در مجلات رایگان بین المللی و داخلی مورد تأیید وزارت علوم افزایش دهند. اقدام به موقع برای چاپ مقاله و در نظر گرفتن فرایندهای مربوطه نکته مهمی است که باید مورد توجه دانشجویان نیز قرار گیرد. (پرهیز از دقیقه نودی بودن)؛ قوی‌تر شدن کیفی مقالات و رعایت اصول نگارشی و ویرایشی مربوط به هر مجله، مانع از اتلاف وقت‌های مسیر داوری و رفت و برگشت‌های اضافی در این حوزه می‌شود.
این پژوهشگر ارتباطی اضافه می‌کند: دانشگاه‌ها و موسسات علمی غیردولتی چنانچه هر یک بتوانند با اخذ مجوزهایی تا حد ممکن نیازهای دانشجویان خود را در حوزه چاپ مقالات تأمین کنند، به روند عرضه یافته‌های علمی نیز کمک موثری خواهند کرد.
وی از وزارت علوم خواست تا با ارائه راهکارهای مختلف، به این مشکل دانشجویان و علاقمندان حوزه پژوهشی و تسهیل روند انتشار یافته‌های علمی پژوهشی کمک کند تا هرچه بیشتر، انتشار مقالات علمی پژوهشی، ضابطه مند و مبتنی بر انتشار آثار علمی قوی تر شود و در نهایت، انتشار و فرایند مربوطه روند عادلانه‌ای یابند. هر معیار و اولویت‌گذاری در مجلات علمی پژوهشی برای انتخاب و داوری مقالات باید رویکرد علمی و مبتنی بر کیفیت آثار و کمک آن به توسعه علمی حیطه مربوطه باشد. همچنین افزایش تعداد داوران همکار در مجلات علمی پژوهشی در سرعت بررسی آثار موثر است.
سلیمی معتقد است: یاری گرفتن از سیستم‌های تعیین مهلت بررسی آثار و ارسال هشدارهای زمانی در نزدیکی و اتمام داوری، خود از دیگر روش‌هایی است که می‌تواند در روند داوری‌ها تسریع ایجاد کند. تجربه داوری آثار علمی نشان داده که بعضاً دانشجویان به نحوه تنظیم یک مقاله علمی مسلط نیستند و لذا جبران این خلاء در قالب‌های درسی در ترم پایانی دوره دکتری و ارشد می‌تواند راهگشا باشد و نتیجه آن نیز خود را در سرعت یافتن روند داوری‌ها و کیفیت آثار نشان خواهد داد.
وی همچنین از دانشجویان خواست تا موضوعاتی جدید و کاربردی را برای پایان نامه‌های خود انتخاب کنند که در کوتاه مدت ارزش علمی خود را از دست ندهند و حداقل تا چند سال، حاوی ارزش باشند. همچنین از رفتن به سراغ موضوعات تکراری و کلیشه ای پرهیز کنند چراکه خود این مسأله، نکته‌ای منفی در عبور از دروازه های داوری و چاپ مقاله است.
سلیمی از مجلات علمی پژوهشی خواست تا شیوه نامه نگارشی و ویرایشی شفاف داشته و امکان پاسخگویی به سوالات آنلاین و آفلاین پژوهشگران را فراهم کنند تا آثار پیش از نهایی شدن و ورود به چرخه داوری، رفع مشکل نشوند. دقت در نکات اعلامی داوری و اعمال ایرادات و اصلاحات وارده در یک مرحله، باز هم از رفت و برگشت‌های مازاد جلوگیری می‌کند و هرچه مقالات مطلوب‌تر تنظیم شده باشند، فرصت بیشتری برای داوری سایر آثار فراهم می شود.
وی از وزارت علوم خواست نظارت بر چرخه انتشار مقالات علمی پژوهشی مجلات را افزایش دهد. صدور مجوز مجلات آنلاین، می‌توانند محدودیت‌های تعداد مقالات در هر بار نشر چاپی را کمتر کند، هرچند این مجلات آنلاین نیز قطعا محدودیت‌های خاص خود را خواهند داشت. رفع مشکلات مربوط به چاپ مقالات علمی نیازمند همکاری موثر شش ضلعی وزارت علوم و دانشگاه‌ها، مجلات علمی پژوهشی، اساتید، داوران و دانشجویان است.