تهران: «نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس» منتشر شد

به گزارش حلقه وصل، این کتاب شامل مقاله‌هایی از مجید رحیمی‌جعفری، رامتین شهبازی، لیلا صادقی، علی عباسی، محمد تهامی‌نژاد، محمد هاشمی، بهمن نامورمطلق، مرتضی بابک معین، علی محمدولی، فاطمه بنویدی، منیژه کنگرانی، افسانه کامران، علیرضا قاسم‌خان، اسدالله غلامعلی و اصغر فهیمی‌فر است.

تحلیل نشانه‌شناسی فرهنگی، بازنمایی مفهوم مرز در سینمای مستند مقاومت ایران، با تکیه بر فیلم‌های مستند «لالایی جنگ و سنگ مزاری برای برادر شهیدم»، «مطالعه تاثیر روایت «نقلی ـ محاکاتی» شخصیت بر میزانسن مستند مُلفِ گَند»، «کشمکش جهان واقعیت و خیال در فیلم ترانه اندوهگین کوهستان با رویکرد شعرشناسی شناختی»، «از مکان، زمان و رزمنده ارجاعی به مکان، زمان و رزمنده قدسی با نگاهی به مستند از آن کربلا تا این کربلا؛ (ارائه تعریفِ «هنر و ادبیات دفاع مقدس» و ارائه ویژگی‌های ساختاری آن)» و «فقدان استعاره در آخرین روزهای زمستان» برخی از مقاله‌های کتاب را تشکیل می‌دهند.

«عنوان‌بندی یا تیتراژ در فیلم‌های مستند جنگی ایرانی به مثابه پیرامتنیت»، «نشانه‌شناسی فرهنگی فیلم مستند بدون وصیت‌نامه»، «نشانه‌شناسی ترامتنی بهترین مجسمة دنیا»، «امکان روایت جنگ؛ تحلیل گفتمان روایت‌های جنگ با نگاهی به دو فیلم یک زن یک روز: صبر ایوب و مدار صفر درجه»، «دیالوگی پنهان بین سفیدی و سیاهی»، «خیالی حقیقی‌تر از واقعیت؛ بررسی روابط بیش متنی آژانس شیشه‌ای و حاج کاظم»، «مجموعه مستند قصه‌های جنگ اثر محمدعلی فارسی: چند مطالعه نشانه‌شناسانه» برخی دیگر از عناوین مقاله‌های این کتاب را دربردارد.

همچنین در بخش پیوست کتاب «نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس» مطلبی با عنوان «مقدمه‌ای بر جنگ تصویری و جنگ در میدان؛ تاریخ‌ سینمای غیرداستانی جنگ» آمده است.

در سرآغاز کتاب «نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس» می‌خوانیم: «یکی از پیچیده‌ترین رشته‌هایی که رویکردهای نشانه‌‌شناسی و به طور کلی همه رویکردهای مطالعاتی با آن مواجه هستند سینما و شاخه‌های آن است، زیرا هم‌زمان چندین نظام نشانه‌ای را به کار می‌گیرد. امروزه برخی از شاخه‌های سینما مانند سینمای داستانی بیشتر مورد توجه قرار گرفته و ادبیات قابل توجهی در پژوهش این شاخه شکل گرفته است، اما برخی دیگر مانند سینمای مستند کمتر مورد توجه دیگر رویکردها و به خصوص نشانه‌شناسان بوده و به همین دلیل دشواری مطالعه این شاخه به مراتب بیشتر است. این دشواری در کشور ما به دلیل کمبود جدی یا فقدان چنین پژوهش‌هایی بسیار دشوارتر شده است.

در این خلأ پژوهشی، مجموعه حاضر قصد دارد به تحقیق نشانه‌شناسی سینمای مستند دفاع مقدس بپردازند. از همین رو از محققان فعال در حوزه نشانه‌شناسی برای همکاری دعوت به عمل آمد که برخی از ایشان بزرگوارانه این دعوت را پذیرفتند. سپس فیلم‌هایی از سوی مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی براساس استقبال سینمای مستند ایران تا سال 1393 ارائه شد و محققان از میان آن‌ها فیلم‌هایی را برای پژوهش خویش برگزیدند. فیلم‌هایی که به علاقه شخصی و رویکرد واحد در مطالعات نشانه‌شناسی برخوردار نبودند، مجموعه مقالات از رویکردهای گوناگون شکل گرفته است.

به اتمام کار، مجموعه مقالات به شورای پژوهشی مرکز ارائه و پیشنهاد شد که مقاله‌ای در مورد سینمای مستند جنگ توسط یکی از محققان نام‌آشنای این حوزه تألیف و به مجموعه اضافه شود که از آقای تهامی‌نژاد برای نوشتن چنین مقاله‌ای دعوت شد. ایشان با قبول دعوت، نوشتاری بیشتر و فراتر و از یک مقاله را تدوین نمودند که در بخش پیوست ارائه شده است.»

افسانه کامران در صفحه 178 کتاب در نتیجه‌گیری خود بر فیلم مستند «بدون وصیت‌نامه» نوشته است: «براساس تحلیل نشانه‌شناسی فرهنگی و تعریف متن در فیلم بدون وصیت‌نامه دریافتیم که متن فیلمی فقط در چارچوب‌های شش نظام درونی فیلم تعریف نمی‌شود. بدون وصیت‌نامه فیلمی است که در متن بزرگ‌تر فرهنگ و تاریخ ایل بختیاری و تمام ویژگی‌هایی که هویت زندگی عشایری را تعریف می‌کند انسجام می‌یابد و معنا می‌شود.

سپهر نشانه‌ای که متن در آن محقق می‌شود، زندگی عشایری است که با جابه‌جایی و تغییر مداوم همراه است. در این سپهر، طبیعت در تقابل با فرهنگ تعریف نمی‌شود، بلکه فرهنگ عشایری در تداوم و پیوستگی با طبیعت و تغییر فصل‌ها تعریف می‌شود. در چنین سپهری زندگی فردی یا پیوستگی و وحدت یا قبیله معنا می‌یابد، چرا که هم‌نوایی و پیوستگی با طبیعت بدون در گروه ماندن ممکن نخواهد بود. از این روست که هرگونه آشوب، بی‌نظمی و اختلال در این سپهر می‌تواند مانع پیوستگی فرد به قبیله و در واقع، استمرار چرخه فرهنگ به طبیعت باشد. آشوب در زندگی قبیله با مرگ فرد آغاز می‌شود و آثارش را بر زندگی و حیات خانواده و قبیله بر جای می‌گذارد.

کارگردان با گریز از تقابل‌های برساخت‌هایی چون فرهنگ / طبیعت، فرد / قبیله و البته انسان عادی/ اسطوره، سعی دارد تا روایتی بافتمند از زندگی شهید به ما دست دهد. از این رو، با نفی این تقابل‌ها خود به ساخت تقابل‌هایی چون رنگی / سیاه و سفید می‌پردازد و با به‌کارگیری انواع تمهیدات تکنیکی سعی می‌کند تا فیلمی قوم‌شناسانه از زندگی یک شهید در ایل را به نمایش گذارد. از این رو، علی‌رغم آنکه شهادت‌/ مرگ در این سپهر نشانه‌ای به گسست فرد از قبیله منجر می‌شود و فقدان آن همچنان در خانواده و ایل احساس می‌شود، اما مفهوم متعالی شهادت به گسست میان فرهنگ و طبیعت نمی‌انجامد، چرا که شهید به جزئی از طبیعت تبدیل می‌شود؛ چیزی که در انتهای فیلم یا تصویر رودی جوشان نشان داده می‌شود که منجر به آبیاری درخت پرشاخ و برگی می‌شود که در اینجا نماد قبیله است.»

انتشارات علمی و فرهنگی ناشر کتاب «نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس» با شمارگان یک هزار نسخه، قطع رقعی، 429 صفحه و به بهای 240‌هزار ریال روانه بازار نشر کرده است.