به گزارش حلقه وصل، در اقتصاد ایران هرچند طی چندین دهه به‌واسطه عدم تکامل نظام بودجه‌ریزی، سهم و ارزش نسبی درآمدهای نفتی در بودجه قابل‌توجه بوده، اما با تحریم‌های مکرر دولت آمریکا علیه نفت و بخش مالی ایران و همچنین با تحولاتی که طی دوسال اخیر در بازار جهانی نفت رخ‌داده، درحال‌حاضر و در بلندمدت درآمدهای مالیاتی، ازجمله بخش‌های اصلی منابع بودجه عمومی است. پرداختن به مالیات‌ها مستلزم شناخت اجزای مختلف آن و بررسی و تحلیل تمام جوانب اعمال سیاست‌های مالیاتی خواهد بود.
در گزارش پیش‌رو عمدتا به بررسی جزئیات درآمدهای مالیاتی دولت در سالی که گذشت و مقایسه آن با سال ۱۳۹۷ پرداخته شده است. ترجمه اعداد درآمدهای مالیاتی دولت در سال پیش، از این منظر مهم است که با شیوع ویروس کرونا و آسیبی که همه بخش‌های اقتصاد ایران و به‌ویژه آسیبی که ۱۰رسته فعالیت در بخش‌های تولیدی و خدماتی دیده‌اند، تحقق برخی اعداد و ارقام در سال ۱۳۹۹ تاحدودی محل تردید است.برخی از مهم‌ترین اعداد و ارقام درآمدهای مالیاتی دولت در سال‌گذشته عبارتند از:
۱- در قانون بودجه سال‌گذشته میزان درآمدهای مالیاتی کشور ۱۴۰هزار میلیارد تومان پیش‌بینی‌شده بود که با درآمدهای مالیاتی ۱۴۳هزار و ۴۶۵میلیارد تومانی کشور در آن سال، پیش‌بینی بودجه ۱۰۲درصد محقق شده است. همچنین درآمدهای مالیاتی کشور در سال ۹۸ نسبت به سال ۹۷ رشد ۳۱درصدی را نشان می‌دهد، ۲- در سال‌گذشته از کل درآمدهای مالیاتی کشور، حدود ۳۱درصد آن از اشخاص حقوقی دریافت شده است. اهمیت این عدد در کل درآمدهای مالیاتی از این منظر است که بخش مولد اقتصاد درکنار مالیات، مبالغ قابل‌توجهی نیز در قالب حق بیمه و... هزینه کرده که این امر به‌ویژه در سال جاری و با شیوع ویروس کرونا، فعالیت در بخش مولد را بسیار دشوار و طاقت‌فرسا و در مقابل آن، فعالیت در بخش‌های غیرمولد و عمدتا سوداگر و سفته‌باز را که از چتر مالیاتی نیز خارج هستند، سودآور و جذاب می‌کند.
این موضوع، گسترش پایه‌های مالیاتی بر بخش‌های غیرمولد را دوچندان و برداشتن بار اضافی از دوش بخش مولد را الزامی می‌کند.زیرا در سال‌های اخیر درحالی بخش مولد اقتصاد با تورم، نوسانات نرخ ارز، تحریم و... دست‌وپنجه نرم کرده است که با چندبرابرشدن قیمت ارز، قیمت زمین و مستغلات، طلا و سکه و گردش مالی در حوزه دارایی‌ها و بازار سرمایه و نبود پایه‌های مالیاتی همچون مالیات بر عایدی سرمایه، سودهای نجومی عاید بعضی‌ها دربخش‌های غیرمولد شده است، ۳- در سال‌گذشته درآمد دولت از مالیات بر ثروت رشد ۲.۲برابری داشته که حدود نیمی از آن از محل مالیات بر نقل‌وانتقال سهام به‌دست‌آمده است، یعنی افزایش حجم معاملات در بورس باوجود مالیات ۰.۵ درصدی که از آنها گرفته می‌شود، درآمد دولت در این بخش را ۲.۲برابر کرده است، ۴- در سال‌گذشته درآمدهای مالیاتی متفرقه دولت رشد ۱۸۰۰درصدی داشته است، ۵- طی سال‌گذشته درآمد مالیاتی دولت از نهادهای انقلابی رشد ۲۴۰۰درصدی داشته است و ۶- در سال‌گذشته درآمد دولت از محل کالاها و خدمات بیش از ۵۹هزار میلیارد تومان (۴۲درصد از کل درآمد مالیاتی کشور) بوده که عمده آن مالیات بر ارزش‌افزوده است.
رشد ۳۱ درصدی درآمدهای مالیاتی در سال ۹۸
براساس داده‌های آماری سازمان امور مالیاتی کشور، مجموع درآمد مالیات مستقیم و کالا و خدمات کشور در سال ۱۳۹۸ به ۱۴۳ هزار و ۴۶۵ میلیارد تومان رسیده که در مقایسه با رقم ۱۰۹ هزار و ۲۰۸ میلیارد تومانی سال ۱۳۹۷، رشد ۳۱.۴درصدی (افزایشی معادل ۳۴ هزار و ۲۵۷ میلیارد تومان) را نشان می‌دهد. براین اساس، در سال گذشته درآمدهای مالیاتی دولت نسبت به رقم ۱۴۰ هزار میلیارد تومان پیش‌بینی‌شده در قانون بودجه، رشد ۱۰۲ درصدی داشته است. همچنین بررسی این داده‌ها نشان می‌دهد رشد ۳۱ درصدی درآمدهای مالیاتی دولت در سال گذشته درحالی اتفاق افتاده که این میزان در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال ۱۳۹۶ حدود ۱۳.۴درصد بوده است. همچنین بررسی جزئیات درآمدهای مالیاتی دولت نشان می‌دهد ازمجموع درآمد مالیاتی سال گذشته دولت، ۸۴ هزار و ۴۱۷ میلیارد تومان آن مربوط به مالیات‌های مستقیم (۵۸.۸ درصد از کل) و ۵۹ هزار و ۴۸ میلیارد تومان (۴۲.۲ درصد) نیز مربوط به مالیات بر کالاها و خدمات بوده است. در ادامه به‌ترتیب ابتدا جزئیات درآمد مالیاتی دولت در بخش‌های سه‌گانه مالیات‌های مستقیم و سپس در بخش مالیات بر کالا و خدمات مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.
مالیات شرکت‌های خصوصی ۳۸ درصد رشد، دولتی‌ها ۲۳ درصد افت
طبق داده‌های آماری، از درآمد مالیاتی ۱۴۳ هزار و ۴۶۵ میلیارد تومانی سال گذشته، ۸۴ هزار و ۴۱۷ میلیارد تومان آن یا ۵۸.۸درصد از کل، مربوط به مالیات‌های مستقیم است. مالیات‌های مستقیم شامل سه بخش مالیات اشخاص حقوقی، مالیات بر درآمدها و مالیات بر ثروت است که به‌ترتیب درادامه به هرکدام از آنها می‌پردازیم.
براساس داده‌های آماری سازمان امور مالیاتی، در سال ۹۸ حدود ۳۱ درصد از کل درآمدهای مالیاتی دولت یا معادل ۴۴ هزار و ۸۸۸ میلیارد تومان آن از اشخاص حقوقی دریافت شده است. در سال ۹۷ درآمد مالیاتی دولت از اشخاص حقوقی حدود ۴۱ هزار و ۶۳۰ میلیارد تومان یا معادل ۳۸ درصد کل درآمدهای مالیاتی بود. همچنین طی سال گذشته درآمد مالیاتی اشخاص حقوقی نسبت به سال ۹۷ رشد ۷.۸ درصدی داشته است.
بررسی جزئیات بخش‌های زیرمجموعه مالیات اشخاص حقوقی نیز نشان می‌دهد از کل درآمد مالیاتی ۴۴ هزار و ۸۸۸ میلیارد تومانی این بخش، ۶۴ درصد (معادل ۲۸ هزار و ۵۵۸ میلیارد تومان) آن مربوط به شرکت‌های خصوصی، ۲۰ درصد (۹ هزار و ۱۸۳ میلیارد تومان) آن مربوط به شرکت‌های دولتی، ۹ درصد (چهارهزار و ۱۴۵ میلیارد تومان) آن مربوط به علی‌الحساب اشخاص حقوقی دولتی و مابقی نیز مربوط به مالیات معوق اشخاص حقوقی غیردولتی، مالیات نهادها و بنیادهای انقلاب اسلامی، مالیات شرکت‌ها و موسسات وابسته به آستان قدس‌رضوی و مالیات بنگاه‌های اقتصادی زیرمجموعه نیروهای مسلح و ستاد اجرایی فرمان امام(ره) بوده است. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد در بخش مالیات اشخاص حقوقی، درآمد مالیاتی دولت از اشخاص حقوقی غیردولتی (شرکت‌های بخش خصوصی) طی سال گذشته رشد ۳۸.۶ درصدی و مالیات از شرکت‌های دولتی نیز کاهش ۲۳ درصدی داشته است.
رشد ۲۴۰۰ درصدی مالیات پرداختی نهادهای انقلابی
یکی از مطالب و شائبه‌های پرتکرار در رسانه‌های معاند و معدود افرادی در داخل کشور، این است که نهادهای انقلاب اسلامی (نهادهایی که پس از پیروزی انقلاب تشکیل شده‌اند) معاف از مالیات بوده و از پرداخت آن طفره می‌روند. با این حال سازمان امور مالیاتی کشور در گزارش سال ۱۳۹۸ خود از درآمدهای مالیاتی دولت، به‌طور شفاف جزئیات پرداخت مالیات ازسوی نهادهای انقلابی را درج کرده است. براساس این داده‌های آماری، در سال ۱۳۹۷ مجموع مالیات پرداختی نهادها و بنیادهای انقلاب اسلامی و شرکت‌ها و موسسات وابسته به آستان قدس‌رضوی حدود ۳۳ میلیارد تومان بوده که از این مبلغ، ۲۰ میلیارد تومان آن را نهادها و بنیادهای انقلاب اسلامی و ۱۳ میلیارد تومان آن را نیز موسسات وابسته به آستان قدس‌رضوی پرداخت کرده بودند.
اما در گزارش سال ۱۳۹۸ به‌جز دو نهاد مذکور، سازمان امور مالیاتی نام بنگاه‌های اقتصادی زیرمجموعه نیروهای مسلح و ستاد اجرایی فرمان امام(ره) را نیز در گزارش خود قید کرده که مالیات پرداختی این مجموعه‌ها رقم بسیار قابل‌توجهی است. براین اساس، مجموع مالیات پرداختی نهادهای انقلاب اسلامی طی سال ۱۳۹۸ حدود ۸۳۶ میلیارد تومان است که نسبت به رقم ۳۳ میلیارد تومانی سال ۱۳۹۷، رشد دوهزار و ۴۳۳ درصدی را نشان می‌دهد. شایان ذکر است هنوز به‌درستی نمی‌توان قضاوت کرد که این افزایش بیش از ۲۴۰۰ درصدی درآمد مالیاتی دولت از نهادهای انقلابی مربوط به تفکیک و شفاف‌سازی است که سازمان امور مالیاتی در سال گذشته از مالیات پرداختی این نهادها ارائه داده یا اینکه مربوط به حذف برخی معافیت‌های احتمالی این مجموعه‌ها در سال گذشته بوده است، اما به هر حال این شفاف‌سازی هرگونه شائبه عدم تکمین نهادهای انقلابی به قوانین مالیاتی کشور را که هرازگاهی ازسوی رسانه‌های معاند مطرح می‌شود، رد می‌کند.
درآمد از مالیات بر ثروت ۲برابر شد
سومین بخش مالیات‌های مستقیم، مالیات بر ثروت است. این نوع مالیات به‌دلیل آثار توزیعی آن دارای اهمیت خاصی است، اما همانطور که در نمودار مشاهده می‌شود تا سال۱۳۹۷ این مالیات فقط سه‌درصد از کل درآمدهای مالیات کشور را شامل می‌شد و تنها در سال ۹۸ این مقدار به ۶درصد رسیده است. براساس این داده‌های آماری، در سال گذشته میزان درآمد مالیاتی دولت از این محل با رشد ۱۲۲درصدی از ۳.۷هزار میلیارد تومان در سال ۹۷ به ۵.۳هزار میلیارد تومان در سال ۹۸ رسیده است که باوجود سهم کم این پایه در کل درآمدهای مالیاتی، با این حال طی یک‌سال اخیر درآمدهای این بخش رشد چشمگیری داشته است.
سهم کم مالیات بر ثروت از کل درآمدهای مالیاتی کشور درحالی است که در ایران به دلیل سود بالای فعالیت‌های غیرمولد و بازارهای رقیب بخش واقعی و مولد اقتصاد، ثروت‌های بادآورده کلانی در قالب نقل‌وانتقالات گسترده دارایی در سطح کشور عاید برخی افراد می‌شود که ازجمله آن می‌توان به سودهای عایدشده از چندبرابرشدن قیمت ارز، قیمت زمین و مستغلات، طلا و سکه و گردش مالی در حوزه دارایی‌ها و بازار سرمایه اشاره کرد که تنها عده‌ای دلال و سفته باز از عواید آن بهره‌مند شده و آنچه به مابقی مردم رسیده، تورم، کاهش ارزش پول و قدرت خرید بوده است. به‌نظر می‌رسد سهم ناچیز مالیات بر ثروت درمجموع درآمدهای مالیاتی دولت بیان‌کننده یک نوع سوگیری سیاستگذاران به‌نفع طبقه فرادست است که سیاستگذار حتی در شرایط سخت اقتصادی هم بنا ندارد مالیات بیشتری از این طبقه بگیرد. البته در یک‌سال اخیر درخصوص ترکیب درآمدهای مالیاتی کشور تصمیم‌های مهمی گرفته شده که یکی از آنها نیز در حوزه مالیات بر ثروت است. بر این اساس، طبق تصمیم کمیسیون تلفیق مجلس، در سال جاری خودروهای بالای یک‌میلیارد تومان و خانه‌های لوکس بالای ۱۰میلیارد تومان مشمول مالیات شده‌اند.
رشد ۵۰۵ درصدی مالیات از نقل‌وانتقال سهام
درخصوص جزئیات مالیات بر ثروت هم، طبق آمارها از مجموع ۸.۳هزار میلیارد تومان مالیات بر ثروت، ۶۱۶میلیارد تومان آن مربوط به مالیات بر ارث، ۹میلیارد تومان آن مربط به مالیات اتفاقی، ۱.۵هزار میلیارد تومان مربوط به نقل‌وانتقال سرقفلی، هزار و ۶۴میلیارد تومان مربوط به نقل‌وانتقال املاک، ۱.۲هزار میلیارد تومان مربوط به حق تمبر و اوراق بهادار و درنهایت حدود ۴هزار میلیارد تومان نیز مربوط به نقل‌وانتقال سهام است. همانطور که اعداد و ارقام گویاست، ۴۷درصد کل درآمد مالیاتی دولت از مالیات بر ثروت، مربوط به نقل‌وانتقال سهام بوده و این رقم حتی به‌تنهایی از کل مالیات بر ثروت سال ۱۳۹۷ نیز بیشتر است. همچنین مالیات نقل‌وانتقال سهام در سال گذشته با رشد ۵۰۵درصدی از ۶۵۴میلیارد تومان به حدود ۴هزار میلیارد تومان رسیده است. براساس قانون مالیات‌های مستقیم، مالیات نقل‌وانتقال سهام شامل نیم درصد (۰.۵درصد) مالیات از هرنقل‌وانتقال سهام و حق تقدم سهام شرکت‌های حاضر در بورس اوراق بهادار و سایر اوراق بهاداری که در بورس معامله می‌شوند و همچنین چهاردرصد مالیات از نقل‌وانتقال سهام و سهم‌الشرکه و حق تقدم سهام و سهم‌الشرکه شرکا در سایر شرکت‌های خارج از بورس است. به‌نظر می‌رسد افزایش ۵۰۵درصدی درآمد مالیاتی دولت از بخش نقل‌وانتقال سهام، عمدتا به‌واسطه افزایش چشمگیر حجم معاملات بازار سرمایه در سال گذشته بوده است.
رشد ۶۳ درصدی مالیات بر درآمدها
مالیات بر درآمدها، دومین بخش از مالیات‌های مستقیم است که شامل حقوق کارکنان بخش عمومی، حقوق کارکنان بخش خصوصی، مالیات مشاغل، مالیات مستغلات و درآمد متفرقه است. براساس داده‌های آماری سازمان امور مالیاتی، در سال ۱۳۹۸ درآمد دولت از این بخش حدود ۳۱ هزار و ۱۴۵ میلیارد تومان بوده که نسبت به‌میزان درآمد دولت از این بخش در سال ۱۳۹۷ رشد ۶۳ درصدی داشته است. همچنین سهم مالیات بر درآمد از کل درآمد مالیاتی در سال ۱۳۹۷ حدود ۱۸ درصد بوده که این میزان در سال گذشته به ۲۲ درصد رسیده است.
درآمد متفرقه ۱۸۰۰ درصد رشد کرد؛ مستغلات ۲۱درصد افت
در بخش مالیات بر درآمدها، نزدیک‌به ۱۱.۵هزار میلیارد تومان آن مربوط به بخش مشاغل بوده و این بخش نسبت به سال ۹۷ رشد ۹۴درصدی داشته است. پس از این بخش، مالیات بر حقوق کارکنان بخش خصوصی در سال گذشته با رشد ۴۱درصدی به ۸هزار میلیارد تومان رسیده است. مالیات مربوط به حقوق کارکنان بخش عمومی نیز با رشد ۳۶درصدی به حدود ۷.۳هزار میلیارد تومان رسیده است.
در زیرمجموعه مالیات بر درآمدها، وضعیت دوگروه بسیار جالب‌توجه است؛ گروه اول مالیات درآمدهای متفرقه است که در سال گذشته با رشد چشمگیر ۱۸۶۲درصدی از ۱۴۱میلیارد تومان در سال ۹۷ به بیش از ۲.۷هزار میلیارد تومان رسیده است. اما در کنار رشد چشمگیر مالیات از درآمدهای متفرقه، بخش دیگری از درآمدهای مالیاتی زیرمجموعه مالیات بر درآمدها که تحولات آن قابل تامل است، مالیات املاک و مستغلات است که در سال گذشته با کاهش ۲۱درصدی از ۱.۹هزار میلیارد تومان در سال ۹۷ به ۱.۵هزار میلیارد تومان در سال ۹۸ رسیده است. این پایه مالیاتی شامل مالیات بر اجاره املاک، مالیات بر مستغلات خالی و نهایتا مالیات نقل‌وانتقال املاک و سرقفلی است.
کاهش چشمگیر تعداد معاملات ملکی در کاهش ۲۱درصدی مالیات از این بخش موثر بوده است. لازم به‌ذکر است در سال جاری با مصوبه کمیسیون تلفیق و تایید شورای نگهبان، اشخاص دارای بیش از یک خانه خالی، موظف به پرداخت مالیات بر خانه‌های خالی هستند. گرچه پیش‌نیاز اجرای این قانون، تکمیل اطلاعات خانه‌های خالی در سامانه املاک و اسکان وزارت راه‌وشهرسازی است؛ همان سامانه‌ای که با تعلل عباس آخوندی، وزیر سابق راه و شهرسازی از اجرای تکالیف اصلاحیه قانون مالیات‌های مستقیم سال ۱۳۹۴، از سال ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۷ اجرایی نشد و با اقدامات وزارت راه‌وشهرسازی در سال گذشته، گفته می‌شود بهره‌برداری مقدماتی از آن در ۲۹ بهمن سال ۹۸ فراهم شده است.
۵۹ هزار میلیارد تومان مالیات از کالا و خدمات
گفته شد که دولت در سال گذشته ۵۹هزار و ۴۸میلیارد تومان درآمد مالیاتی از محل مالیات بر کالاها و خدمات داشته که این میزان معادل بیش از ۴۲درصد کل درآمد مالیاتی کشور است. همچنین درآمد مالیاتی دولت از این محل رشد ۳۲.۲درصدی در سال گذشته داشته است. در بخش مالیات بر کالاها و خدمات، طی سال گذشته ۶۶درصد (بیش از ۳۹هزار میلیارد تومان) از آن مربوط به مالیات بر ارزش‌افزوده، نزدیک به ۱۲درصد (حدود ۷هزار میلیارد تومان) مربوط به فروش فرآورده‌های نفتی، ۱۱.۵درصد مربوط به درآمد حاصل از یک‌درصد نرخ مالیات بر ارزش‌افزوده موضوع ماده ۳۷، حدود ۴.۲درصد (حدود ۲.۵هزار میلیارد تومان) آن مربوط به فروش و مصرف سیگار، حدود ۲.۵درصد آن (هزار و ۴۵۱میلیارد تومان) مربوط به نقل‌وانتقال خودرو، حدود ۲درصد آن (۱.۴هزار میلیارد تومان) مربوط به عوارض خروج مسافر از کشور و حدود ۱.۸درصد (۱.۱هزار میلیارد تومان) مابقی نیز مربوط به مالیات شماره‌گذاری خودرو بوده است.
