چارچوب سه‌گانه هنر از منظر امام و رهبری

سرویس مبشر صبح: هدایت فرهنگ و هنر به مسیر الهی، آرمان فرهنگیِ انقلاب اسلامی است. هنر انقلاب این بوده و هست که لطافت روح و ظرافت اندیشه هنرمند را با جایگاه انسانی و اصیل خود آشنا کند. رسالت فرهنگی انقلاب نمایاندن اصالت به هنرمندانی است که تا پیش از بهمن 57، عرصه‌ای غیر از فساد و ابتذال برای خلقِ هنرنمایی‌های خود نمی‌دیدند؛ هنر دیگر انقلاب در عرصه فرهنگ و هنر، اعطای هویت به هنرمندانی بود که هنرمندیِ خود را در  تقلید از بی‌فرهنگی‌ها و عادات تکراریِ روشنفکرانه محدود و محصور می‌دیدند. ارتقا سطح هنر و هنرمند، هنر انقلاب است اما همه‌ی آن نیست. حقیقت وجوه  فرهنگی انقلاب و چارچوب‌های هنر انقلابی را باید در محدوده اندیشه امام خمینی(ره) به عنوان بنیانگذار انقلاب اسلامی و رهبر معظم انقلاب به عنوان جانشین بر حق ایشان جستجو کرد.

دیدگاه‌های منطبق امام و رهبری درباره هنر

رهبر معظم انقلاب، امام خمینی(ره) را دارای هویت هنری می‌دانند و ایشان را به عنوان الگوی هنرمندی متعهد و مؤمن برای جامعه معرفی می‌کنند. تطابق دیدگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی با امام خمینی(ره) در مقوله هنر به حدی است که می‌توان چارچوب مشترکی از دیدگاه‌های ایشان در خصوص جایگاه و ابعاد هنر در جامعه اسلامی استخراج کرد. «تعهد، دین و انقلاب» چارچوب سه گانه‌ای است که در اندیشه امام و رهبری برای هنر در نظر گرفته می‌شود.

امام خمینی هنر را در خدمت تعهد، ارزشمند می‌دانستند و همواره از هنرمندان خواسته‌اند تا هنر خویش را در جهت ثبت و ترویج ارزش‌ها و مقابله با هنر منحرف به کارگیرند. رهبر معظم انقلاب نیز تاکید دارند هر هنرمندی باید خود را به یک حقیقتی متعهّد بداند. از نظر امام خمینی(ره) هنری مورد قبول قرآن است كه صيقل دهنده اسلام ناب محمدی(ص) باشد و این همان هنر مجسّم کننده و ارائه کننده آرمانهای دین در سخنان حضرت آیت‌الله خامنه‌ای است. همچنین، نگاه بنیانگذار انقلاب و جانشین شایسته او به هنر انقلابی، نگاهی مبتنی بر مبانی زیباشناسی است. امام خمینی(ره) تنها هنر زیبا و پاک را هنر کوبنده اسلام آمریکایی می‌دانند.

در ادامه به بخشی از بیانات و مواضع امام و رهبر انقلاب در خصوص مختصات و ویژگی‌های هنر متعهد، هنر دینی و هنر انقلابی اشاره می‌شود.

هنر متعهد از دیدگاه امام، هنرمند متعهد در کلام رهبری

امام خمینی(ره) پس از پذیرش قطعنامه 598 در سال 67 در پیامی که خطاب به هنرمندان و خانواده شهدا منتشر کردند – این پیام به منشور هنر شهرت یافت - به تعریف هنر متعهد پرداختند: «هنر در مدرسه عشق نشان دهنده نقاط کور و مبهم معضلات اجتماعى، اقتصادى، سیاسى، نظامى است. هنر در عرفان اسلامى ترسیمِ روشن عدالت و شرافت و انصاف، و تجسیم تلخکامى گرسنگانِ مغضوبِ قدرت و پول است. هنر در جایگاه واقعى خود تصویر زالوصفتانى است که از مکیدن خون فرهنگ اصیل اسلامى، فرهنگ عدالت و صفا، لذت مى‏ برند. تنها به هنرى باید پرداخت که راه ستیز با جهانخواران شرق و غرب، و در رأس آنان امریکا و شوروى، را بیاموزد»

رهبر معظم انقلاب نیز هنر مند متعهد را هنرمندی می‌دانند که هم در قالب و هم در مضمون تعهد داشته باشد. ایشان در این باره می‌فرمایند: « هنرمند، هم در باب فرم و قالب هنرِ خودش و هم در قبال مضمون تعهّد دارد. کسی که قریحه هنری دارد، نباید به سطح پایین اکتفا کند. این یک تعهّد است. هنرمند تنبل و بیتلاش، هنرمندی که برای تعالی کار هنرىِ خودش و ایجاد خلاقیت تلاش نمیکند، در حقیقت به مسؤولیتِ هنری خودش در قبال قالب عمل نکرده است.» _{بیانات رهبر انقلاب در جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، 01/05/1380}

هنر دینی؛ صیقل دهنده اسلام ناب محمدی(ص) و بیان کننده معارف بلند دینی

امام خمینی(ره) در بخش دیگری از پیام سی ام شهریور ماه سال 1367 خطاب به هنرمندان و خانواده شهدا، هنری را در تراز جامعه اسلامی معرفی می‌کنند که صیقل دهنده اسلام ناب محمدی(ص) باشد. در این بخش از منشور هنر امام امت آمده است: «تنها هنرى مورد قبول قرآن است که صیقل دهنده اسلام ناب محمدى- صلى اللَّه علیه و آله و سلم- اسلام ائمه هدى- علیهم السلام- اسلام فقراى دردمند، اسلام پابرهنگان، اسلام تازیانه خوردگانِ تاریخِ تلخ و شرم ‏آور محرومیت‌ها باشد.»

رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز تعریف منحصر به فردی از هنر دینی ارائه کرده‌اند. ایشان در خصوص هنر دینی اینگونه اظهار نظر کرده‌اند: « هنر دینی آن است که بتواند معارفی را که همه ادیان - و بیش از همه، دین مبین اسلام - به نشر آن در بین انسانها همت گماشته‌اند و جانهای پاکی در راه نشر این حقایق نثار شده است، نشر دهد، جاودانه کند و در ذهنها ماندگار سازد. این معارف، معارف بلند دینی است.»

ادای دین هنر به انقلاب

نگاه انقلابی معمار کبیر انقلاب اسلامی در هنر نیز انعکاس یافته است. تعابیر به کار رفته از سوی امام خمینی(ره) در بیان مختصات هنر انقلابی با صراحت و قاطعیت بیشتری بیان شده اند. به بیان واضح تر؛ امام خمینی(ره) تعریفی انقلابی از هنر انقلابی ارائه کرده اند. نظر امام در این خصوص در بخش دیگری از «منشور هنر» قابل مشاهده است: «نگاه انقلابی هنرى زیبا و پاک است که کوبنده سرمایه دارى مدرن و کمونیسم خون ‏آشام و نابودکننده اسلام رفاه و تجمل، اسلام التقاط، اسلام سازش و فرومایگى، اسلام مرفهین بى ‏درد، و در یک کلمه «اسلام امریکایى» باشد».

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب نیز در کلامی تکلیف هنر در قبال انقلاب و رسالت هنر انقلابی را به سادگی مشخص کرده اند: «توقّع انقلاب از هنر و هنرمند، مبتنی بر نگاه زیباشناختی در زمینه‏‌ی هنر است، که توقّع زیادی هم نیست. ملتی در یک دفاع هشت‏ ساله با همه‏ی وجود به میدان آمد. جوانان به جبهه رفتند و از فداکاری در راه ارزشی که برای آن‏ها وجود داشت، استقبال کردند- البته عمدتاً به خاطر دین رفتند؛ هرچند ممکن است عدّه‏ای هم برای دفاع از میهن و مرزهای کشور دست به فداکاری زده باشند- مادران و پدران و همسران و فرزندان و کسانی که پشت جبهه تلاش می‏کردند نیز طور دیگری حماسه آفریدند. شما خاطرات هشت سال دفاع مقدّس را مرور کنید، ببینید برای یک نگاه هنرمندانه به حالت و کیفیّت یک جامعه، چیزی از این زیباتر پیدا می‏کنید؟»». _{بیانات رهبر انقلاب در جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، 01/05/1380}

در پایان، با ذکر این پیش فرض که ذات هنر و هنر مند محدود شدنی نیست، یادآور می‌شویم که تعیین چارچوب‌های ارزشی و دینی به معنای ترسیم فضای تنگ و محدود برای فعالیت‌های هنریِ هنرمندان در جامعه اسلامی نیست. همچنین ذکر این نکته ضروری به نظر می‌رسد که هنر، به دلیل دارا بودن مرزهای دقیق و دشوار، از جمله مسائل حساسیت برانگیز جامعه اسلامی به حساب می‌آید؛ همین امر، ضرورت بررسی مسئله هنر و هنرمند در اندیشه امام و رهبری را دو چندان می‌کند.