تهران: چگونه فقاهت و هنر را به یکدیگر نزدیک کنیم؟

به گزارش حلقه وصل، «محمدرضا سرشار» نویسنده و پژوهشگر ادبی و رئیس انجمن قلم ایران، در تبیین فرمایشات اخیر رهبر معظم انقلاب اسلامی مبنی بر لزوم کار عمیق تر در فقه هنری در یادداشتی آورده است:

«رابطه میان فقاهت و هنر در رشته های مختلف هنری شکلی متفاوت دارد و نیاز به بررسی جداگانه ای را می طلبد. سینما از جمله زمینه های هنری است که به نسبت سابر زمینه های هنری، نیاز به بررسی بیشتری از منظر فقهی و دینی دارد؛ چرا که این هنر کاملا غربی و ماهیت آن نیز(اگر نگوییم ضد دینی است) غیر دینی می باشد.

ما نیز به نوعی در حال رفوی مسائل و معضلات مربوط به هنر سینما می باشیم. در ساده ترین اشکال این هنر،  در شرایطی می بایست یک زن شوهردار در مقابل یک مرد متاهل قرار گیرد و نقش بازی کنند. این دو فرد در جریان بازی نیز می باید کلمات عاشقانه ای را میان بکدبگر رد و بدل کنند، در چشم هم خیره شوند، نزدیک هم بنشینند و... که همه این موارد از ابتدا شکلی غیر دینی و غیر شرعی دارد.

درست است که ما با قراردادهایی این موضوع را برای خودمان حل کرده ایم اما دنیا این قراردادها را نمی پذیرد. برای مثال اینکه یک زن در منزل خود با روسری یا مقنعه بخوابد برای عرف قابل قبول نیست که ما این کار را در فیلم های خود انجام میدهیم. تئاتر نیز کم و بیش با این قبیل موضوعات سر و کار دارد که باید در مورد آن نیز فکری شود.

تصور من این است که رهبر معظم انقلاب نیز در زمینه هنرهای تجسمی انتظار ورود بیشتری از سوی فقها دارند. برای نمونه با در هنر تجسمی مانند مجسمه سازی نیز باید عمق فقهی بیشتری داشته باشیم. اگرچه که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در زمینه مجسمه سازی از سوی فقه ما نظرات جدیدی ارائه شده است، اما احادیث بسیار محکمی در منع این کار وجود دارد که می بایست فکری به حال آن شود.

موسیقی از دیگر زمینه های هنری است که باید به لحاظ فقهی و دینی مورد بازنگری جدی قرار گیرد. ضمن آنکه در این زمینه از قدیم الایام میان فقها اختلاف هایی بوده است؛ گروهی این هنر را به صورت مطلق حرام اعلام می داشتند و گروهی دیگر نیز با در نظر گرفتن قیودی حکم به اباحه آن می دادند.

اما در بعضی زمینه های هنری مانند ادبیات با مشکلات بسیار کمتری مواجه می باشیم؛ این زمینه هنری علاوه بر اینکه کاری فردی به شمار می آید(بر خلاف سینما که یک هنر جمعی است)، در میان مسلمانان سابقه نیز دارد. اتفاقا این زمینه هنری از جمله بهترین زمینه ها برای بانوان مقید و بسیاری از افرادی که تقید دینی دارند محسوب می شود و با رعایت بسیاری از موازین فکری می توانند به کار و تولید هنری خود ادامه دهند.

در ادبیات تنها معضلی که باقی می ماند به محتوای آن بازمی گردد که این موضوع حتی در سال های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در ایران و سایر کشورهای مسلمان به نوعی حل شده است و داستان های قرآنی مستخرج از منابع دینی دیده می شوند. منتهی در محاجه با جریان های ضد دینی نیاز به تعریفی درست از داستان دینی داریم تا بتوانیم از بایدها و نبایدهای این عرصه(از منظر دینی) محکم سخن بگوییم که این کار نیز الزاما کار فقها نیست و باید فقیهی به کار مبادرت بورزد که با داستان و اصول داستان نویسی آشنا باشد.

برای پیشروی درست در فقه هنری چه باید کرد؟

با درنظر گرفتن این تنوع در زمینه های هنری، این سوال مطرح می شود که برای تبیین درست فقه هنری چه باید کرد تا مسیری درست طی شود و از یک سو جوانب دینی موضوع و از سوی دیگر اقتضائات زمینه های هنری به صورت دقیق مد نظر قرار گیرد.

در ابتدا باید در نظر داشت که فقها و علمای اسلامی از گذشته با برخی زمینه های هنری مانند موسیقی آشنایی علمی داشته اند. این دسته از فقها با مسائلی چون نت، دستگاه های موسیقی، نغمه ها و... آشنا بودند و از طریق همین آشنایی علمی کار مردم را راه می انداختند. اما متاسفانه خیلی وقت است که این دروس در حوزه های علمیه دنبال نمی شود. مسلما این بدان معنا نیست که فقیه اهل نواختن ساز خاصی باشد اما آشنایی علمی با آن لازم است.

در شرایط فعلی نیز برای رسیدن به فقهی مطلوب در رشته های مختلف هنری می توان به دو شکل عمل کرد: یکی آنکه اهالی هنر در کنار فقها بنشینند تا با یک هم فکری مسائل و معضلا فقهی حل و فصل شود و دوم هم آنکه فقها خودشان به لحاظ علمی با رشته های هنری آشنا شوند تا نظر اجتهادی خود را ارائه دهند. در حالت نخست امکان عدم مفاهمه صحیح وجود دارد. برای مثال زمانی که در کنار برخی از حوزویان برای داوری آثار ادبی نشسته ام، بعضا ناچار شدم که یک دوره اصول داستان را برای آنها شرح دهم تا مفاهمه اولیه به وجود آید و با درکی درست از داستان آن را داوری کنند.

به نظر من راه حل دوم مطلوب تر به نظر می رسد؛ چرا که در این حالت فقها با وسعت دید بهتری اظهار نظر می کنند و می توانند مسائل هنری را به خوبی تجزبه و تحلیل کنند.»