تهران: هدف مناظره آموزش منطق، آزادی و اخلاق باشد/ در کشور ما خلاء گفتگو وجود دارد

سرویس دریچه: عضو شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در نشستی با اعضای کمیته برگزاری مسابقات ملی مناظره به ارایه پیشنهادهایی در مورد انجام بهتر این مسابقات و همچنین توضیحاتی از مناظره و گفت‌و‌گو در دین اسلام پرداخت.

دکتر حسن رحیم پور ازغدی با تمجید از اجرای طرح مسابقات ملی مناظره از سوی سازمان دانشجویان جهاد دانشگاهی و با اشاره به خلاء وجود چنین طرح‌هایی در فضای جامعه و دانشگاه گفت: اگر به مسائل اجتماعی، بدون در نظرگرفتن ابعاد فرهنگی توجه کنیم، می‌بینیم بسیاری از آفات اجتماعی، مانند خشونت در خانواده‌ها و بسیاری اختلافات سیاسی و سوء‌تفاهم‌ها، ناشی از عدم توانایی در گفت‌و‌گو است. در تعلیمات اسلام بر گفت‌وگو و تعامل تأکید زیادی شده است تا جایی که حضرت فاطمه زهرا(س) در حدیثی اشاره دارند جامعه دینی، جامعه‌ای است که مردم با لبخند با یکدیگر روبه‌رو می‌شوند. ما در بوروکراسی کشورمان‌هم عدم تعامل و خلاء گفت‌و‌گو را می‌بینینم و جامعه ما از این حیث بسیار متضرر شده است.

هدف مسابقات مناظره آموزش منطق، آزادی و اخلاق باشد

وی ادامه داد: بسیاری از کشورهای دنیا، صرفاً ادای گفت‌وگو را در می‌آورند. متأسفانه ما همین کار را هم بلد نیستیم. بسیاری از مواقع برنامه‌هایی در کشور ما تولید می‌شود که محتوای زیادی ندارد و تنها به صورت کاذب جامعه را اشباع می‌کند ولی هیچ حرف جدی و مهمی مطرح نمی‌شود.

این استاد دانشگاه با اشاره به تاکید آیات و روایات بر اخلاق گفت‌و‌گوعنوان کرد: بر این اساس نگاه تفتیش عقیده حرام است، و هیچ‌کس نمی‌تواند نسبت به حقوق افرادی که مخالف ما می‌اندیشند تبعیض قائل شود. متأسفانه در این رابطه با ضعف آموزش مواجه هستیم.

رحیم‌پور افزود: جمع میان منطق، آزادی و اخلاق باعث می‌شود بسیاری از مشکلات برطرف شود. باید این سه محور را همزمان رعایت کرد تا مسائل حل و فصل شود. همان‌طور که آزادی بدون منطق فاقد موضوعیت است، منطق بدون اخلاق هم ثمره‌ای ندارد. اگر کنار منطق، اخلاق و آزادی وجود نداشته باشد، حرف حق هم قربانی می‌شود. زمانی که بحث شفاف و حکیمانه نباشد، بهترین فرصت برای رشد شارلاتانیزم فراهم می‌شود. لذا بهترین رویکرد برای برملا کردن ماهیت جریانات مخالف حق و مکتب، این است که اجازه دهیم حرفشان را به‌صورت شفاف بزنند. بنابراین اگر هدف و دستاورد شما آموزش اجماع این سه محور به افراد شرکت‌کننده باشد، حرکت بسیار مفید و کارآمدی صورت گرفته است. اگر چنین شرایطی فراهم شود، مصداق آیه «فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه» خواهد بود. 

ما تعامل و گفت‌وگو را فرا نگرفته‌ایم

عضو شورای‌عالی انقلاب فرهنگی افزود: متأسفانه ما گوش کردن را یاد نگرفته‌ایم به همین دلیل  بسیاری از مسائل و اختلافات جزئی به سرعت تبدیل به مسائل حاد می‌شود. چراکه ما تعامل و گفت‌وگو را فرا نگرفته‌ایم. در حوزه مناظره آیات و روایات فراوانی وجود دارد، که نه کسی از آن اطلاع دارد و نه به آن عمل می‌شود.

مسابقات مناظره فرصتی برای تعلیم آداب اسلامی مناظره

رحیم‌پور با بیان اینکه مسابقات مناظره فرصتی است تا آداب اسلامی در این زمینه آموزش داده شود عنوان کرد: فارغ از محتوا، روش مناظره کردن در تعالیم اسلامی ما بسیار مورد سفارش و تأکید بوده است. امام باقر، امام صادق، امام رضا و امام هادی علیهم‌السلام، بیشترین مناظره‌ها را داشته‌اند. باید با استعانت از روش مناظره‌های ائمه در تثبیت پایه‌های مکتب حق بکوشیم. تنها قول معروف و محتوا مهم نیست، بلکه روش بیان آن‌ هم اهمیت دارد. قرآن می‌فرماید در مناظره با اهل کتاب از مشترکات شروع کنید اما متأسفانه زمانی که با یک غیر مسلمان مواجه می‌شویم، اتفاقاً از موارد اختلافی شروع می‌کنیم. عبارت «تعالوا الی کلمه سواء» اشاره به همین مسئله دارد. محور بعدی «لا نتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله» است. لذا تأکید بر اخلاق، برادری و برابری محور دیگری است که باید در نظر گرفته شود.

بر آداب و روش مناظره تاکید شود

این پژوهشگر دینی گفت: تنها تأکید بر اشتراکات نباید مدنظر باشد. بلکه باید به موارد اختلافی هم بپردازیم. اینکه عده‌ای از «پلورالیزم دینی»؛ به این معنی که همه خوب و بر حق هستند دم می‌زنند؛ نشان می‌دهد که این افراد دنبال معرفت و حقیقت نیستند. در حقیقت این طرز فکر نوعی کاسب‌کاری است. تفکری که تمام حرف‌ها را محترم و برحق بداند، فاقد موضوعیت و معناست. این افکار، غلط و به ضرر بشر هستند. بعضی از افکار، باعث نابودی خانواده، ساخت اجتماعی و اخلاق عمومی می‌شوند. لذا نباید با توسل به شعار آزادی اندیشه اجازه تبلیغ هر اندیشه‌ای را بدهید. هرچند عبارت «آزادی اندیشه» و «آزادی عقیده» عبارات غلطی است. چراکه اصولاً اندیشه و عقیده نمی‌تواند آزاد نباشند. التزام به عقاید یا بر اساس دلایل است و یا بر اساس علل. شالوده اندیشه  اغلب مردم دنیا به ‌صورت مدلل نیست. مردم جامعه ما هم به همین شکل هستند. عموماً عقاید ریشه در عللی مانند عادت دارند. بنابراین باید روی آداب و روش مناظره بسیار تأکید شود.

مناظره اسلامی حرف حق، حتی از زبان باطل را می‌پذیرد

وی ادامه داد: از امام رضا و امام صادق علیهم السلام نقل‌شده که این بزرگواران به حرف درستی که از زبان باطل بیان می‌شود، توجه و تصریح داشتند. لذا اگر حرف حق و صحیح از زبان افرادی که ولو از این افکار، برداشت غلط دارند بیان شود، مورد تایید ائمه قرار می گیرد. لذا حرف حقی که از زبان باطل صادر می‌شود را باید پذیرفت. این روش مناظره اسلامی است. بنایراین در مناظره‌ها ابتدا باید محل نزاع تقریر شود، و در ادامه با تأکید بر مشترکات به موارد اختلافی هم پرداخته شود.

در کنار آموزش روش، به محتوا هم توجه شود

رحیم پور ازغدی گفت: صرفا جواب‌ها را نباید ارزش‌گذاری کرد. بلکه سئوال‌ها هم می‌توانند درست و یا غلط باشند. بسیاری از سئوال‌ها حاوی پیش فرض‌ها و مکنوناتی است که لزوما درست نیستند. بنابراین علاوه بر داوری پاسخ‌ها، پرسش‌ها هم باید مورد داوری و سنجش قرار بگیرند. ممکن است درباره موضوع خوبی، سئوال غلطی طرح شود. لذا باید پیش فرض‌های شما ثابت شده و درست باشد. لذا در کنار آموزش روش، به محتوا هم توجه شود. هرچند روش خود جزئی از محتوا طبقه بندی شده باشد.

گاهی مخاطبان فریب شارلاتانیزم رسانه‌ای را می‌خورند

رحیم پور با تأکید بر اثربخشی روش مناظره افزود: ممکن است بسیاری از مخاطبان، آگاهی کمتری از مناظره‌کنندگان داشته باشند. بنابراین شما باید به این مسئله توجه داشته باشید در  بسیاری از مواقع روش صحیح مناظره می‌تواند روی قضاوت مخاطب اثر بگذارد.

او در ادامه عنوان کرد: کشورهای غربی روی حوزه علوم اجتماعی و روابط عمومی تاکید زیادی دارند و در این زمینه سرمایه‌گذاری می‌کنند. سخنگویان خشن‌ترین و کثیف‌ترین نهادهای نظامی و سیاسی آمریکا مثل پنتاگون و وزارت خارجه زن هستند. این مسائل همگی نشانگر تاثیر روش مناظره و اثرگذاری مسائل غیر محتوایی بر مخاطب است. بسیاری از سخنرانی‌ها و مناظره‌های مسئولان بلند پایه غربی بر پایه همین مسائل، اثرگذاری فراوانی پیدا می‌کند. بنابراین خیلی اوقات مخاطب فریب شارلاتانتیزم رسانه‌ای را می‌خورد.

مکتب ما هم بر منطق تأکید دارد و هم بر اخلاق گفت‌وگو در مناظره سفارش می‌کند

این پژوهشگر دینی با ذکر روایاتی از سیره ائمه درمور مناظره اظهار کرد: اولا ائمه ما با هر کسی به زبان خودشان بحث می کردند. یعنی بدون مترجم بحث می کردند. ثانیا ائمه همواره از مشترکات وارد بحث می شدند. به طور مثال زمانی که مامون جلسه‌ مناظره‌ای با حضور نمایندگان ادیان و مذاهب مختلف با هدف ریختن آبروی امام رضا(ع) برگزار کرد؛ ایشان با وضو وارد مناظره شد و با هر کدام از این افراد بر اساس کتاب مقدس خودشان وارد بحث و گفت‌وگو شدند. یا در قسمتی از مناظره زمانی که طرف مقابل به بن بست خورد و سکوت کرد، امام با احترام، او را راهنمایی کرد که هنوز می تواند بحث خود را ادامه دهد. یعنی امام به ایشان در جلسه مناظره، آموزش می‌دهد. این صحنه‌ها بسیار با شکوه است که متأسفانه جامعه ما از آنها آگاه نیست. یا در موردی دیگر، زمانی که امام متوجه می شوند طرف مقابل شکست خورده، برای اینکه کرامت انسانی او حفظ شود اعلام می‌کند همه از اتاق خارج شوند و همراه با فرد مناظره کننده  به خلوت می‌نشیند و از او دلجویی می‌کند.

رحیم‌پور ادامه داد: از امام پرسیدند چرا مناظره را ادامه ندادید، و امام فرمود نمی‌خواهم آبروی کسی را بریزم. یعنی مکتب ما هم بر منطق تأکید دارد و هم بر اخلاق گفت‌وگو در مناظره سفارش می‌کند. اما متأسفانه برخی فکر می کنند، شرط مدارا شکاکیت و عدم یقین است. اتفاقا عکس این مساله درست است. اهل بیت دارای بالاترین درجه از یقین بودند، و در عین حال هم در اوج مدارا سخن می‌گفتند. لذا هیچ‌گاه هدف اهل بیت در مناظره تخریب افراد نیست، بلکه تخریب باطل و افکار باطل است.

اسلام بر خلاف مکاتب دیگر در همه عرصه ها حرف دارد

او عنوان کرد: به این نکته هم باید توجه داشته باشیم که نباید به اسم آزادی بیان مسائلی مطرح شود که جامعه را به انحراف اخلاقی می‌کشاند و آسیب‌های اجتماعی را به همراه دارد. به نظر من هر چه رسانه‌ها جهانی‌تر شوند؛ به شرطی که هر دو طرف به یک اندازه در مخابره اطلاعات نقش داشته باشند، به نفع اسلام خواهد بود. چون اسلام بر خلاف مکاتب دیگر در همه عرصه‌ها حرف دارد. مرحوم مطهری می‌گوید هرگاه علیه اسلام توطئه و شبهه‌ای شکل می‌گیرد، علی رغم اینکه یک ریزش نسبی در ابتدا به وجود می آید، اما در نهایت به نفع اسلام خواهد بود. بنابراین مناظره و گفت‌وگو از این حیث موثر و سودبخش است. رسوخ جریان‌های مارکسیستی در دهه پنجاه و در بطن جوانان مسلمان، و همین‌طور جریان‌های لیبرال در دهه هفتاد ضربات زیادی به جوانان ما وارد آورد. ولی در نهایت این مسائل به سود جامعه ما منتهی شد.

گفت‌و‌گو باید با حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن شکل بگیرد

این استاد پژوهشگر معارف اسلامی تأکید کرد: ساحت گفت‌وگو و مناظره باید با «حکمت»، «موعظه حسنه» و در نهایت «جدال احسن» شکل بگیرد. سوالات عقلی از منظر «حکمت» و گره‌های روحی از منظر«موعظه حسنه» و مدارا و مهربانی باید حل و فصل شود. سپس  در صورت عدم توافق «جدال احسن»، مناظره و گفت وگو مورد سفارش قرار گرفته است. منظور از «جدال احسن» بهترین، اخلاقی ترین، آزاد ترین و منصفانه‌ترین روش است.  

ازغدی ادامه داد: عده‌ای می‌گویند باید برای از بین بردن باطل به آنها «بهتان» بزنیم. و در این راستا از عبارت «باهتواهم» سوء استفاده می‌کنند. در حالی‌که ریشه عبارت «بهت» به معنای مبهوت کردن است. یعنی طرف مقابل را در بن بست معرفتی قرار بده.

شرکت در جلسه گفت‌وگویی که با هدف جدال شکل گرفته باشد گناه است

وی اضافه کرد: کسی که اولا سواد داشته باشد، ثانیا سعه صدر داشته باشد و ثالثا هدفش غالب شدن خودش نباشد، بلکه غلبه حق باشد شایسته مناظره علمی است. در روایات داریم شرکت در جلسه‌های گفت وگو به منظور کشف حقیقت عبادت است. در عین حال روایت داریم اگر جلسه گفت‌وگویی با هدف جدال شکل گرفته باشد، شرکت و حضور در آن جلسه گناه است، و باید این جلسه را ترک کرد. ولو اینکه طرف مقابل شما را به شکست متهم کند.

رحیم‌پور با اشاره به گذاره‌هایی که می‌توان از آنها برای مسابقات مناظره استفاده کرد گفت: یکی از این موارد بحث نگاه و نسبت اسلام به مسائل نژادی و قومیتی است. مسابقات مناظره یکی از بسترهایی است که از طریق آن می‌شود تهدیدها را به فرصت تبدیل کرد اما باید مراقب بود که در خط کشی‌های سیاسی و انتخاباتی قرار نگیرید.

این پژوهشگر اسلامی اظهار کرد: اگر بتوانید این طرح را علاوه بر دانشگاه، در سطح حوزه هم اجرا کنید عمل مثبتی است. چرا که رهبری هم در این زمینه حکم داده‌اند اما هنوز این امر مغفول مانده است. همچنین من فکر می‌کنم یکی ازمواردی که به سلامت اخلاقی جلسات کمک می‌کند، جلوگیری از حاکم شدن فضای احساسی بر جلسات است.  

خاطر نشان می‌سازد مرحله کشوری "مسابقات ملی مناظره" از 28 تا 30 آذر در دانشگاه صنعتی امیرکبیر برگزار می‌شود.