تلنگری در باب اقتصاد خانواده/ بحران افزایش مراکز طبخ غذا

عادل پیغامی:

تخصیص‌های یک خانواده

یک محور دانش اقتصاد خانواده، تخصیص­‌هایی است که به آن «تخصیص درون­‌خانوار» می­‌گویند؛ یعنی هر­گونه تخصیصی که درونِ خانواده اتفاق افتاده است. به عنوان مثال، فرض کنید ما پولی داریم و می­‌خواهیم برای سفر یا برای اثاثیۀ منزل خرج کنیم؛ همۀ این‌ها تخصیص درون­‌خانواده­‌ای است.

در تخصیص درون­‌خانواری یک بخش مهم، مصرف است که شامل انواع مسائل مصرف از جمله: سلیقه‌­ها، مصرف، فرهنگ مصرفی، بحث اسراف و تبذیر و… است. بخش دیگر مسائل مربوط به درآمد است که چگونه و از کجا و با چه مشاغلی درآمد کسب کنیم؟ از نظر اسلام برخی از مشاغل مکروه‌­اند. اقتصاد خانوادۀ اسلامی می­‌گوید که دنبال این درآمدها نرو. بخشی هم مربوط به تقسیمات بین زمانی است، مانند این‌که چقدر در طول روز کار کنیم و چقدر فراغت داشته باشیم؟ و…

تخصیص دیگری که داریم، تخصیص بیناخانواری است؛ یعنی به عنوان مثال، من و خانوادۀ دایی‌­ام چه رابطه‌­ای داریم؟ چه مسائل اقتصادی بین ما شکل می­گیرد؟ خانواده­‌ها که دور هم جمع می­‌شوند، به عنوان مثال، صندوق قرض‌­الحسنه راه می‌اندازند و به همدیگر وام می­‌دهند و…

روابط بین­‌خانواری، یک شبکۀ اجتماعی است. این شبکۀ اجتماعی باعث می­‌شود فرزندان ما راحت‌تر کار پیدا کنند، زیرا دایی‌­اش یا همسایه‌­اش او را سر کار برده است. برخی از مشکلاتی که ما در حال حاضر داریم به خاطر ناسالم‌­بودن خانواده و یا غیر­اسلامی­‌بودن خانواده‌ است؛ به این معنا که خانواده، شبکه­‌های اجتماعی­‌اش را گم کرده و در هیچ شبکۀ اجتماعی عضو نیست.

در واقع، چنین خانواده‌­ای بیمار است، زیرا برای انسان -که فطرتش مدنی­‌الطبع است- خانوادۀ بریده از مدنیت و بریده از پیوندهای مدنی و اجتماعی را می‌توان خانوادۀ بیمار عنوان کرد. تا این‌جا دو محور از مباحث خانواده و اقتصاد را در خصوص تخصیص­‌ها بیان کردیم.

نقش خانواده در اقتصاد کلان

یک محور بزرگ در اقتصاد خانواده، تأثیر حوزۀ کلان اقتصادی در داخل خانواده است. اقتصاد خانواده از شوک‌­ها و نوسانات کلان اقتصادی متأثر است. اگر اقتصاد کلان، تکانی بخورد و تورم شود، خانواده متأثر و ناسالم می‌­شود.

همچنین جامعه‌­ای که سبک زندگی­‌اش به این سمت رفته که همیشه سه نوع غذا بپزند، داخل اقتصاد خانوادۀ ما هم سرایت می­‌کند و ما هم مصرف­‌گرا می‌شویم. جامعه­‌ای که اشراف­‌زده، مُسرف و مبذر باشد، خانوادۀ ما را هم به این سمت می‌برد.

مالیۀ خصوصی

محور چهارم، حوزۀ «مالیه شخصی» است که دست­‌کم شش زیر­محور دارد؛ یک محورش مسئلۀ «مدیریت ریسک» است. خانواده‌ها با انواع و اقسام ریسک‌ها مانند: آتش‌سوزی، زلزله، بحث­‌های بیمه، ریسک بیکار­شدن و… مواجه‌­اند.

یکی دیگر از محورها (ذیل مالیۀ خصوصی)، بحث مدیریت پولی است. گاهی اوقات، خانواده‌ها پولی لازم دارند و باید قرض بگیرند، مهارت­‌ها و تکنیک­‌های خانواده در بازار سرمایه که آیا سهام بخرد یا پس‌­انداز کند، به این بخش مرتبط است. خانوادۀ ناسالم، به لحاظ اقتصادی فرهنگ پس­‌انداز ندارد.

محور دیگر بحث، حمایت از خانواده و در واقع ابزارها و شاخص­‌های حمایتی از اقتصاد خانواده است. به عنوان مثال، قانون حمایت از مصرف­‌کننده، یک ابزار حمایتی از خانواده است.

خانواده و تولید

اگر خانواده را به مثابۀ یک سازمان، ساختار و یا بنگاه تولیدی ببینیم، مجموعه‌­ای از تخصیص­‌های تولیدی در آن خانواده شکل می­‌گیرد. خانوادۀ سالم باید آدم سالم تولید کند؛ اول این­که بچه­‌هایش به لحاظ جسمی سالم باشند تا فردا هزینه­‌ای بر دوش مملکت و دولت نگذارند. دوم این­که به لحاظ اخلاقی سالم باشند و در جامعه بزهکاری نکنند تا پلیس، زندان و هزینه ایجاد نکنند.

در واقع، سلامت فکری، سلامت روحی، سلامت رفتاری و سلامت معنوی، خدماتی است که خانواده برای جامعه تولید می‌­کند. خانواده‌­ها اگر به لحاظ عاطفی اشباع شده باشند، جامعه دچار مشکلات عاطفی نمی­‌شود.

اشتباه بزرگ جامعۀ مدرن

یک اشتباه جامعۀ مدرن این است که در آن، آموزش و پرورش انسان می‌­سازد، اما بریده از خانواده! به عنوان مثال، بنگاه همسریابی راه می‌اندازند و تکنولوژی اجتماعی تعریف می­‌کنند که دخترها در خانه نمانند. بنگاه همسریابی­‌اش را بریده از خانواده، در سایت­‌های اینترنتی راه می­‌اندازد.

در سیستم مدرن، اگر کسی بیمه نداشته باشد و با ماشین خود ده نفر را بکشد، قطعاً به زندان می‌­رود. حال اگر او خانواده و شبکۀ خانوادگی و یا به عبارتی، «روابط بیناخانواری» نداشته باشد که بیاید او را نجات دهد، در زندان می‌ماند. درحالی­که در اسلام بیمه به شکل مدرنش نبوده، اما به شکل خانوادگی­‌اش به نام «سیستم عاقله» بوده است.

سیستم عاقله، دقیقاً شرایطی داشت که به شکل بیمه عمل می‌­کرد و به لحاظ تئوری، مشکل «خطرات اخلاقی» و مشکل «انتخاب معکوس» را نداشته است، زیرا خسارت را خانواده پرداخت می­‌کردند، از این‌رو همه مواظب یکدیگر بوده‌­اند. در ساختن تکنولوژی اجتماعی، خیلی اوقات، خانواده‌­ها را فراموش می­‌کنیم.

در ادامۀ بحث تولید، باید بگوییم که یکی از تولیدات مهم خانواده، نوزاد است و بچه تولید می­‌کند. باید بررسی شود که آیا خانواده‌­ای که دو بچه تولید می­‌کند، سالم است یا خانواده­ای که ده بچه دارد؟ خانوادۀ سالم چند تا بچه باید تولید کند؟ این مبحث، در اقتصاد خانواده اهمیت زیادی دارد.

در ازدواج که دختر از یک خانواده است و پسر از یک خانواده، مسائل اقتصادی هم وجود دارد. باید بررسی شود که سهم پسر و دختر چقدر است؟ چه باری بر دوش خانوادۀ دختر قرار دارد و چه باری بر دوش خانوادۀ پسر که هر دو خانواده در یک معامله و تبادل بینا­خانواری می‌­خواهند یک خانوادۀ جدید شکل بدهند که می‌توان آن را «اقتصاد ازدواج» نامید.

خانوادۀ سالم، خانواده‌­ای است که بتواند همان‌طور که زود بچه تولید می­‌کند، خانوادۀ دیگری هم تولید کند، یعنی تکثیر شود و دو خانواده، به یک خانوادۀ دیگر تکثیر ‌شوند. در غیر این‌صورت، شکست تعاملی بین خانوارها اتفاق می‌­افتد که برای سلامت یا عدم سلامت خانوادگی، ملاک است.

خانوادۀ سالم، نتیجۀ ازدواج

خانوادۀ سالم خانواده‌­ای است که در نوسانات اقتصادی مقاوم باشد و سریع نشکند. ازدواج در واقع فقط زیر یک سقف زندگی­ کردن، نیست. البته آن هم یک نوع اقتصاد دارد که ما در جامعۀ سالم­‌مان آن را قبول نداریم. جامعه و خانوادۀ سالم، جامعه و خانواده‌­ای است که قواعد این نهاد -که اسمش خانواده است- حتماً به شکل ازدواج باشد.

اقتصاد خانواده

تقریباً تا قبل از سال ۱۹۵۰٫م اقتصاد خانواده جایگاهی در ادبیات اقتصادی نداشت؛ هرچند «آدام اسمیت» در کتابش در مورد خانواده صحبت می­‌کند، ولی اما به غیر از کار «مالتوس» سیستماتیک نبوده است.

برخی وقت­‌ها مباحث اقتصاد خانواده مقایسه‌­ای­‌اند؛ به عنوان مثال باید بین کشورهای درحال توسعه و کشورهای توسعه‌­یافته، در عرصه­‌های مختلف مقایسۀ تطبیقی صورت ­گیرد. یا حتی بعضی وقت­‌ها بین خانوادۀ  شهری با خانوادۀ روستایی، یا چه بسا ملاک‌­های سلامت خانواده مثلاً در دهک یک، باید ملاک­های سلامت خانواده با دهک ده متفاوت باشد و یا میزان تقاضای بچه در تمام انواعی که گفتیم با هم تفاوت داشته باشد.

هزینه‌های جست‌وجو و اطلاعات نامتقارن

در بحث­‌های مربوط به ازدواج، یکی از موضوعات مهمی که اقتصاد خانواده سعی می­‌کند حل کند، بحث کاهش هزینه‌­های جست‌وجوست؛ یعنی اقتصاددان­‌ها مسئلۀ خانواده را با ابزار جست‌وجو، حل می­‌کنند.  همچنین اطلاعات، گاهی نامتقارن، برخی اوقات ناقص و برخی وقت­‌ها ناتمام است.

به عنوان مثال، زمانی‌که در تجارت مشکل انتخاب معکوس اتفاق می‌­افتد و کسی که می­‌آید با شما شریک شود، فکر می­‌کنید آدم حسابی است و ده میلیون تومان به او پول می‌­دهید و او آن پول را می­‌خورد، انتخاب معکوس است که اتفاق می‌­افتد.

خانوادۀ سالم خانواده‌­ای است که ابزارهای مدیریت اطلاعات نامتقارن و ناقص را دارد و در شرایط می‌داند با اطلاعات نامتقارن چه کند؛ به عنوان مثال، خانوادۀ سالم، خانواده­‌ای است که در بحران، می‌­تواند ریسک کند. یعنی در تردیدها و بحران‌ها می‌­تواند از ابزارهای مربوطه استفاده کند.

سه محور کارایی در خانواده

خانوادۀ سالم خانوادۀ کارآمد است؛ یعنی انتخاب­‌ها و تخصیص­‌هایش کاراست. در واقع ما در اقتصاد، سه محور برای بهینگی به معنای سلامت داریم: یک محور تداوم است. کاری که تداوم داشته باشد، بهینگی‌­اش بالاتر است. محور دوم، هماهنگی است؛ خانواده­‌ها در حوزۀ تعامل‌شان همدیگر را خنثی نمی­‌کنند، بلکه هم­‌افزا هستند. محور سوم، مولدیت خانوار است. یک مفهوم مولدیت این است که اسراف، تبذیر و اتلافش کم است.

پارامترهای چهارگانۀ بین خانواری

پارامترهای بین خانواری را چهار گروه ذکر کرده است: اول، دست­یابی به منابع اجتماعی و جمعی، دوم، دریافت حمایت از دولت‌­ها و سازمان­‌های مردم‌نهاد غیردولتی که پارامترهای بین خانواری هستند. سوم، مسائل مربوط به اشتغال و بازار سرمایه و بازار پول و وام. چهارم، مربوط به نُرم‌­های اجتماعی و ادراک در مورد نیازها و مشارکت‌­هایشان؛ به عنوان مثال، خانواده‌­ای که برای آیندۀ خودش خیلی امید خوبی ندارد و آینده و چشم­‌انداز مطلوبی نمی­‌بیند، ادراکش مشکل پیدا کرده است.

اثر اقتصاد خانواده بر سبک زندگی

سبک زندگی ما از اقتصاد خانواده و همین­‌طور، اقتصاد خانواده از خیلی مسائل دیگر متأثر است. در تهران در طی بیست سال اخیر، تعداد مراکز تهیه و توزیع غذا هفت الی هشت برابر شده است. به خاطر این­که خانواده‌­ها و زنان، بیرون کار می­‌کنند و چون کار می­‌کنند، می‌­ارزد که غذای‌شان را از بیرون بخرند؛ نمی‌­صرفد و نمی‌­توانند که خودشان غذا تولید کنند. بعد از آن هم بازار جدیدی به نام تهیه و توزیع غذا به راه می­‌افتد.

منبع: سدید