راهبردهای عفاف با استناد به آموزه‌های قرآن کریم

به گزارش حلقه وصل: قرآن کریم بهترین منبع برای تدوین سبک زندگی عفیفانه است. در این سبک زندگی کیفیت حیات بشر ارتقاء می یابد و نیازهای معنوی، روانی و جسمانی او برطرف می شود. در حدود ۳۴۵ آیه از ۶ هزار و ۲۳۶ آیه قرآن کریم به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در رابطه با عفاف و به ویژه مرتبط با مسائل جنسی است. این مساله، نشانه بسیار مهمی بر اهتمام اسلام به برآورده شدن نیازهای روانی انسان و کنترل و برنامه ریزی برای نیروی جنسی اوست. بر اساس آیات قرآن، ۶ راهبرد اساسی برای عفاف جنسی وجود دارد که شامل حیا، اراده، صبر، حفظ حریم، معنویت و ازدواج آسان است.

حیا

پراستفاده ترین راهبرد عفاف در قرآن کریم، راهبرد حیاء است که در ۱۷ نمونه قرآنی بر محور آن بحث شده است. حیاء ابزاری برای نمایش بُعد رفتاری عفاف است

پراستفاده ترین راهبرد عفاف در قرآن کریم، راهبرد حیاء است که در ۱۷ نمونه قرآنی بر محور آن بحث شده است. حیاء ابزاری برای نمایش بُعد رفتاری عفاف است. از این رو نباید آن دو را با یکدیگر اشتباه کرد. یعنی نمی توان انکار کرد که سطوحی از حیاء ناشی از اعتدال در تمایلات باشد ولی اگر قرار باشد اعتدال در تمایلات، رفتار عفیفانه را شکل دهد، غالباً همراه با حیا بروز می کند.

اگر حیاء کارکرد ابزاری برای عفاف نداشت بلکه یکی از از مؤلفه های آن بود، در این صورت، رقیق شدن پرده های حیا میان زن و شوهر به معنای از بین رفتن عفاف قلمداد می شد اما این درحالی است که آنها سرشار از عفاف هستند و از ابزار حیا استفاده نمی کنند. پوشش، رفتار، نگاه و گفتار میان همسران کاملاً متفاوت با روابطی است که آنها با دیگران دارند و این مساله به جهت یکی شدن آن دو به واسطه پیوند زناشویی است و روشن است حیاء نسبت به خود بی معنی است.

از ویژگی های حیاء در قرآن می توان به پنهان بودن رفتار جنسی (نمل/۵۴ و ۵۶، عنکبوت/۲۹) صراحت نورزیدن در بیان مسائل جنسی (یوسف/۲۳)، کنترل نگاه (یوسف/۳۱، نور/۳۰و۳۱)، متعارف سخن گفتن (احزاب/۳۲، قصص/۲۵)، پوشش مناسب (نور/۳۰ و ۳۱) و اجازه گرفتن برای ورود به حریم خصوصی (نور/۵۸) نام برد. قرآن کریم به صورت ویژه درباره حیای دختران حضرت شعیب در گفتار و رفتارشان سخن گفته (قصص/۲۵) و در احادیث مربوط به این داستان قرآنی به رابطه سرشار از حیای حضرت موسی با ایشان اشاره شده است (عروسی حویزی، ۱۴۱۵).

فائده راهبردی حیا این است که تمایلات را کنترل می کند. ممکن است شخصی به اعتدال کامل، نبود تمایلات انحرافی و زیاده خواهی و مانند آن دست نیافته باشد اما به واسطه حیای ارادی، خود را کنترل می کند و در نتیجه با استمرار در آن به مراتب بالای عفاف دست می یابد.

اراده

قرآن کریم در ۱۰ آیه از اراده و نقش بی بدیل آن در عفاف سخن گفته است که تمام این موارد به نقش راهبردی آن اشاره دارد. بر اساس نگاه قرآن، نفس اماره، انسان را به سمت زشتی ها سوق می دهد (یوسف/۵۳). طبیعتاً برای انسان های کم اراده، عفت ورزی و برخلاف هوای نفس عمل کردن دشوار است ولی با تقویت اراده می توان برخلاف جریان طوفانی هوای نفس حرکت کرد؛ حتی در مواردی مانند دلبسته بودن قبل از ازدواج که عفاف و اعتدال در تمایلات امری دشوار است، در این موارد نیز تقوا لازم دانسته شده و می توان با اراده رفتاری عفیفانه بروز داد (بقره/۲۳۵). از اینرو می توان در برخی موارد از اراده به تقوا یاد کرد. تقوا به معنای حفظ خویشتن با هدف دوری از آسیب ها، ابزاری است که عفاف را به دنبال خواهد داشت.

به هر روی یکی از پرکاربردترین راهبردهای عفاف، عزم و اراده است. در قرآن کریم انسان عفیف، شخصیتی با اراده نشان داده شده است که توانایی محافظت از پوشش (نور/۳۰) و کنترل روابط جنسی خود را دارد (مؤمنون/۵). گریز حضرت یوسف از موقعیت گناه (یوسف/۲۴) و پایداری حضرت مریم در مقابل فردی غریبه که بعداً معلوم شد پیام آور الهی است (مریم/۱۸) نمونه هایی از اراده قوی برای حفظ عفاف است. همچنین از نگاه قرآن انسان های بی عفت، افرادی سست اراده هستند که توان کنترل نفس خویش را ندارند (یوسف/۲۴ و ۳۱).

صبر

بسیاری در ترجمه «و لیستعفف» (نور/۳۳) از واژه عفاف استفاده کرده اند و برخی هم به معنی خودداری و خویشتنداری ترجمه کرده اند و از ترجمه آن به صبر خودداری ورزیده اند. ترجمه ای که عفاف را به صبر معنا کرده باشد، به ندرت یافت می شود اما با این وجود مفهوم صبر در عفت ورزی بسیار پر رنگ و راهبردی است.

از نگاهی می توان عفاف را به دو نوع منفعلانه و فعّال تقسیم کرد. عفاف فعال آن است که فرد با انجام اقدامات مثبتی مانند ازدواج خود را عفیف نگاه دارد و به اعتدال در تمایلات برسد

از نگاهی می توان عفاف را به دو نوع منفعلانه و فعّال تقسیم کرد. عفاف فعال آن است که فرد با انجام اقدامات مثبتی مانند ازدواج خود را عفیف نگاه دارد و به اعتدال در تمایلات برسد. عفاف منفعلانه صرفاً به معنای انجام ندادن اقدامات منفی و غیرعفیفانه است. بنابراین صبر که یک اقدام منفعلانه است از راهبردهای به دست آوردن عفاف است. البته انفعالی بودن صبر چیزی از ارزش آن نمی کاهد بلکه نشان می دهد که به تنهایی کافی نیست و افراد عفیف نیازمند روش های فعّال در حفظ عفاف هستند. به هر حال بدون صبر و پرهیزکاری، روش های فعّال نیز قابل اجرا نیستند.

ازدواج با شرایط و مراحل متعددش غالبا بدون اندکی صبر امکانپذیر نیست. در قرآن نیز پس از آنکه حکم ازدواج با کنیزان در صورت فراهم نبودن شرایط ازدواج با زنان آزاد، بیان شده، خداوند فرموده است «و أَنْ تَصْبِرُوا خَیْرٌ لَکُمْ» (نساء/۲۵) یعنی بهتر است انسانی که توانایی صبر دارد، از رابطه جنسی مشروع که با شأن اجتماعی او ناسازگار است، بپرهیزد.

شکیبایی، راهبردی است که ارتباط محکمی با آرامش درونی و عزت نفس دارد. قرآن کریم هنگام تبیین شخصیت دختران حضرت شعیب از صبر و وقار ایشان تمجید می کند که از ورود به جمع مردانه و ستم کار نسبت به زنان، پرهیز کردند تا مبادا شخصیت عفیف آنها خدشه دار شود (قصص/۲۳).

حفظ حریم

شرط سلامت در هر رابطه ای، مرزبندی و ضابطه دار بودن آن است؛ حتی در رابطه میان همسران که پرده حیاء بسیار رقیق می شود، برای محافظت از حریم ها باید تلاش کرد. چنانچه در روابط اجتماعی میان مردان و زنان حریم ها حفظ نشود، عفاف، خدشه دار می شود. از این رو در بسیاری از آیات مربوط به عفاف جنسی بر بی پرده و آشکارا بودن روابط غیرغفیفانه اشاره شده است (نمل/۵۴ و ۵۶، عنکبوت/۲۹). همچنین در قرآن کریم نسبت به پوشیده بودن اندام و جلوگیری از تحریکات بصری تأکید شده است (نور/۳۰). بنابراین یکی از راه های بی عفتی، آشکار کردن رفتار و اندام جنسی است. از سوی دیگر مراعات حدود و حریم ها، عفت فردی و اجتماعی را تقویت می کند. قرآن کریم درباره نگاه داشتن حریم نسبت به زنان نامحرم به ویژه همسران پیامبر اکرم(ص) می فرماید «از آنها مستقیما درخواست نکنید و خواسته های خود را از پشت پرده بخواهید» (احزاب/۵۳) که نشان از اهمیت حفظ حرمت ها و پاسبانی حریم ها دارد.

معنویت

معنویت یک جنبه شخصیتی دارد که از آن به عنوان طهارت یاد شده است اما معنویت ابزاری برای حفظ عفاف نیز بشمار می آید. برنامه ریزی عملی برای تقرب نسبت به خداوند، یاد و ذکر الهی و استمداد و کمک خواهی از او در جلوگیری از انحراف و صیانت از عفاف نقش به سزایی دارد. خداوند در دو داستان حضرت یوسف و مریم به این ویژگی راهبردی اشاره فرموده است. حضرت یوسف در پاسخ به تقاضای بی شرمانه زلیخا فرمود مَعَاذَ اللَّهِ (یوسف/ ۲۳) به خدا پناه می برم و حضرت مریم به هنگام نزدیک شدن غریبه که بعداً معلوم شد فرستاده الهی است، فرمود إِنّی أَعُوذُ بِالرَّحْمَانِ مِنکَ إِن کُنتَ تَقِیًّا (مریم/ ۱۸) من از تو به خدای مهربان پناه می برم. البته اگر تو موجود باتقوایی باشی. در هر دو ماجرا بر کمک خواهی از خداوند برای نجات از رفتار غیرعفیفانه طرف مقابل تأکید شده است.

ازدواج آسان

ازدواج از مهمترین، جامعترین و قدرتمندترین نمونه های عفاف است. بنابراین یکی از راه های حفظ عفاف، فراهم کردن شرایط ازدواج است. آسانگیری در ازدواج نیز زمینه را برای حفظ عفت فراهم می کند که در ماجرای حضرت لوط و قوم بدکردارش این مسئله مشهود است. او حتی حاضر بود در صورت توبه قومش برای نمونه دختران خود را به ازدواج برخی از آنها درآورد (حجر/ ۷۱، مکارم شیرازی، ۱۳۷۴) تا با این روش به آنها بفهماند که ازدواج آسان بهترین راه کار در عفت ورزی است و در غیر اینصورت و با ملاک قرار دادن چیزی غیر از دین و اخلاق، فساد کبیر، جهان را فرا خواهد گرفت (کلینی، ۱۴۰۷ ق).

منابع:

سیده شیرین حجازی، نظام اخلاق عفاف از منظر قرآن کریم بر مبنای سوره نور، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده، ۱۳۹۷

محمدسعید کرمی، ارائۀ الگوی مفهومی عفاف جنسی مبتنی بر آیات قرآن کریم، فصلنامه خانواده و سلامت جنسی، ۱۳۹۸

زهرا آقاجانی I پژوهشگر حوزه زنان