نگاهی به حجاب استایل‌ها از دریچه مستند

به گزارش حلقه وصل: شاید این روزها مهم‌ترین و چالشی‌ترین بحث اجتماعی موضوع حجاب باشد،‌ موضوعی که ارتباط مستقیم با اسلامی بودن یک جامعه دارد، در این میان یکی از زیرموضوع‌هایی که برای جامعه مذهبی اهمیت دارد موضوع حجاب استایل‌هایی است که شاید همه ما بارقه‌هایی از آن را دیده باشیم.

فارغ از این بحث لباس شهرت به معنای پوششی که انگشت‌نما باشد نیز این روزها فراگیر شده است. شاید بهترین راه برای آسیب‌شناسی این موضوع نگاهی جامع از دریچه مستند باشد.

جلسه نمایش و نقد و بررسی مستند ضد (لباس شهرت) به عنوان چهارمین برنامه از فصل جدید «پاتوق مستند» با اجرای حامد شکیبانیا و با حضور محسن‌کریمیان کارگردان مستند و مریم ‌فتحی‌اصل پژوهشگر فضای‌مجازی حوزه زن و رسانه در سینما سپیده برگزار شد. 

آرشیوی اما تحلیلی

پس از نمایش فیلم، محسن‌کریمیان کارگردان مستند بیان کرد: مستند ضد (لباس شهرت) در واقع یک قسمت از مجموعه مستندی است که به صورت هفتگی و به مدت دو سال در شبکه مستند روی آنتن می‌رفت. بنا بر نظر مدیروقت شبکه، آقای محسن ‌یزدی این مجموعه به صورت آرشیوی تهیه می‌شد تا با سرعت بالاتر تولید شود.

وی با اشاره به قرابت دغدغه‌ شخصی‌اش با سفارش شبکه گفت: اصولا مستندسازان دیدگاه انتقادی نسبت به هر آنچه که در زندگی با آن مواجه می‌شوند، دارند. من مدت‌ها مطالب انتقادی را جمع‌آوری می‌کردم که در نهایت با انبوهی از مطالب مواجه شدم و نخ تسبیحی بین آن‌ها پیدا کردم. آن زمان به این نتیجه رسیدم بسیاری از مطالب درون‌مایه نقد سبک زندگی ‌مدرن را دارد.

کارگردان مستند «ضد» تصریح کرد: البته زمانی که کار را با شبکه شروع کردیم، درون‌مایه اصلی ما، نقد نظام سرمایه‌داری بود. نظامی که موتور محرک مدرنیته و روی سبک زندگی ما اثر گذاشته است. ما تلاش کردیم مجموعه‌ای در راستای نقد مظاهر مدرنیته تولید کنیم و برای آن محدودیت موضوعی هم نداشتیم.

کریمیان با اشاره به اینکه مستند «ضد» در ۲ فصل ۴۰ قسمتی تولید شده است، اظهار کرد: این مجموعه مستند، فیلم ـ مقاله است اما استانداردهای آن را ندارد چراکه از نظر من مخاطب ‌عام، ارجاعات را دوست ندارد، بلکه می‌خواهد یک روایت سرراست را بشنود. البته تلاش کردیم که مستند انتقادی اما لحن خاصی نداشته باشد و مخاطب تصور نکند که ما برای او تصمیم‌گیری کردیم.

به این نتیجه رسیدیم که چشم ایرانیان به دنیای غرب است

وی درباره چالش‌های تولید این مستند عنوان کرد: سرعت در تولید یکی از چالش‌های ما بود، یعنی همزمان که متن نوشته می‌شد، به دنبال آرشیویابی قسمت بعد بودیم و قسمت دیگری را تدوین می‌کردیم. اگر من زمان بیشتری در اختیار داشتم، از آرشیو بهتری استفاده می‌کردم اما از یک جایی به بعد بیشتر به دنبال جریان‌سازی بودم تا به عنوان مثال افراد بیشتری درباره حجاب و مد اسلامی کار تولید کنند.

کارگردان «ضد» با اشاره به موضوع حجاب در قسمت (لباس شهرت) مطرح کرد: ما تنها به دنبال نمایش سرمایه‌داری این موضوع نبودیم چراکه جنبه‌های سیاسی و اجتماعی نیز دارد. ناگفته نماند من از چارچوب‌های محتوایی مقاله که مجموعه‌ای از یافته‌هاست، استفاده می‌کردم و آن را برای مخاطب به نمایش می‌گذاشتم. اینکه چرا به مساله حجاب در ایران نپرداختیم بدین دلیل بود که در زمان ساخت مستند به این نتیجه رسیدم که چشم ایرانیان به دنیای غرب است پس تصمیم گرفتم بازار آن‌ها را به نمایش بگذاریم.

کریمیان در پایان سخنان خود درباره کارگردانی مستند آرشیوی خاطرنشان کرد: شاید بتوان گفت کارگردان در مستند آرشیوی مدیریت پس‌تولید را برعهده دارد، البته ایده اصلی در ذهن کارگردان شکل می‌گیرد و اجرا می‌شود. یکی از مزیت‌های اینگونه از آثار این است که می‌توان روایت‌های مختلف را تجربه کرد.

حامد شکیبانیا میزبان برنامه اظهار کرد: در واقع می‌توان گفت «ضد»، فیلم ـ‌ مقاله‌ای است که ارجاعات آن دیده نمی‌شود. به گونه‌ای که کارگردان در برخی از قسمت‌ها با اقبال در پیدا کردن آرشیوها مواجه نبوده است. در این قسمت یعنی (لباس شهرت) ما با یک روایت به شدت دانای کل که خارجی‌ها به آن صدای خدا می‌گویند، مواجه هستیم. 

وی ادامه داد: مستند «ضد» از کپشن استفاده نکرده و کار درستی انجام داده است. رسانه ملی در این کار افراط و استفاده از کارشناس در مستند را ضعیف کرده است به همین دلیل مستندسازان از این کار فراری هستند. ذکر این نکته خالی از لطف نیست که مستندسازان به دنبال افراد درجه یک در آثار خود هستند تا از آن‌ها بهره ببرند و اثر خود را غنی کنند؛ اتفاقی که کمتر در مستند ضد (لباس شهرت) شاهد آن هستیم.

شکیبانیا تصریح کرد: بحث حجاب از منظرهای عرفی، شرعی و قانونی، پُردامنه است.

حجاب استایل‌ها از دو دیدگاه فرهنگ و مد

در ادامه مریم‌ فتحی‌اصل پژوهشگر فضای ‌مجازی حوزه زن و رسانه در سینما، گفت: در بحث حجاب ‌استایل یا لباس شهرت دو دیدگاه فرهنگ‌گرایانه و مدگرایانه وجود دارد که ما باید حد وسط این دو دیدگاه را رعایت کنیم. دیدگاه اول معتقدست که باید از حاکمیت و دولت برای کارهای سلبی استفاده کرد؛ دیدگاه مدگرایانه می‌گوید باید از تمام ظرفیت برای جهانی شدن بهره برد. روایت مستند به نفع دیدگاه اول یعنی فرهنگ‌گرایانه است.

وی با بیان اینکه اصل مستند مقابله با نظام سرمایه‌داری‌ است، گفت: نقد مستقیم من این است که مستند برای مساله مطرح شده راهکاری ارایه نداده است. نمی‌شود وارد صنعت مد شد و در دام سرمایه‌داری نیفتاد. اتفاقا باید از ظرافت فرهنگی و ارزش‌هایی که داریم، نهایت استفاده را ببریم.

این پژوهشگر فضای‌مجازی حوزه زن و رسانه تصریح کرد: ما در دین اسلام آراستگی داریم ولی خودآرایی نداریم. می‌توانیم با استفاده از این آراستگی پوشاک مناسب خود را با ابزارهای آن‌ها عرضه کنیم اما چون این عرصه توسط کسانی که ارزش‌های فرهنگی و دینی برایشان مهم است، خالی شده و دست کسانی افتاده است که شاید خود این عرصه را قبول ندارند، با چنین وضعیتی مواجه هستیم.

وی یادآور شد: بلاگرهای حجاب، فرصت مناسبی در اختیار دارند و می‌توانند برای ارایه حجاب استفاده کنند به شرط آنکه با مفهوم و فلسفه حجاب آشنا باشند و مدلینگ را نمایان نکنند. ناگفته نماند که ما ظرفیت‌های مد را نمی‌شناسیم و همچنین ظرفیت‌های بومی و فرهنگی را. ما درگیر چرخه مد شدیم؛ چرخه‌ای که طبقه پایین را با خود همراه می‌کند تا به طبقه بالا برسد و از سوی دیگر به طبقه بالا می‌گوید باید متمایز از دیگری شود. قبل از هر نوع اقدامی باید به شناخت برسیم.

این پژوهشگر تاکید کرد: اگر بخواهیم دوگانگی‌های حجاب را با مدرنیته در نظر بگیریم به سنت و مدرنیته و شرع و مدرنیته می‌رسیم. قبل از هر چیزی برای اینکه بتوانیم حجاب را تبیین و در سبک زندگی مدرنیته الگویی را ارایه کنیم، لازم است بدانیم حجاب چه نسبتی با مد و رسانه دارد. ما برای موضوع دفاع از حجاب در فضای توییتر چون متن محورست بسیار بهتر عمل کرده‌ایم؛ اما در اینستاگرام نه زیرا هنوز نسبت حجاب با رسانه‌های تصویری را نمی‌دانیم. هنوز کسی نتوانسته است به ما بگوید که تبلیغ حجاب با تصویر به چه صورت قابل انجام است.

فتحی تصریح کرد: اگر بخواهیم حجاب را در زندگی‌ مدرنیته تعریف کنیم؛ باید وجه مشترک سه عنصر فرهنگ، ارزش‌های دینی و عرف را در نظر بگیریم چراکه برای قانون و سبک زندگی ما متناسب است.

وی در پایان سخنان خود خاطرنشان کرد: اگر کسی پرسشنامه‌ای تهیه کند، متوجه می‌شود که اکثر بانوان محجبه نسبت به نوع پوشاکشان معترض هستند. پوشش آن‌ها در یک چادر یا عبا خلاصه شده است و تنوعی ندارد؛ تقاضا وجود دارد اما یا تولیداتی در این زمینه وجود ندارد و یا اگر هم باشد به خوبی معرفی و عرضه نشده است که زنان محجبه هم تکثر انتخاب داشته باشند. از سوی دیگر ما بازار پویا هم نداریم چراکه حمایت حاکمیتی و دولتی در این زمینه وجود ندارد.