غیر ممکن‌هایی که با سلول‌های بنیادی ممکن شد

به گزارش حلقه وصل،‌ «محققان به کمک سلول‌های بنیادی بافت آسیب دیده قلب را ترمیم کردند.» شاید تحقق این جمله تا قبل از قرن بیستم که جهان برای اولین بار با نام «سلول‌های بنیادی» آشنا شد، یک رویای دست نیافتنی برای انسان بود. اما با شناخت قابلیت‌های بی‌نظیر این سلول‌ها در نوسازی خود و تبدیل به انواع سلول‌های بدن، تحول بزرگی در دانش پزشکی جهان اتفاق افتاد. 

در آینده نزدیک بیماران برای درمان بیماری‌هایشان دیگر به طب مدرن امروز قانع نمی‌شوند بلکه می خواهند عضو بیمارشان به کمک دانش سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی از نو ساخته شده و در بدن آن‌ها قرار گیرد و این تحول بزرگی است که دانش پزشکی و اقتصاد جهان را دستخوش تغییرات بنیادی می‌کند.

یکی از اولین و پیشروترین کشورهایی که به دنیای جدید سلول‌های بنیادی قدم گذاشت ایران بود. امروز پژوهشکده رویان که به عنوان قطب علمی کشور در زمینه سلول‌های بنیادی و درمان ناباروری فعالیت می‌کند، توانسته است نام ایران را در رده پنج کشور برتر دنیا در زمینه استفاده از سلول‌های بنیادی در سلول درمانی به جهان معرفی کند. از این رو به سراغ  دکتر «عبدالحسین شاهوردی» رئیس پژوهشگاه رویان رفتیم تا با دستاوردها و موفقیت‌های این پژوهشکده بیشتر آشناشویم. در ادامه متن کامل این گفتگو را می‌خوانید:

 رهبرمعظم انقلاب در بیانیه گام دوم انقلاب، شتاب رشد علمی ایران را از برکات جمهوری اسلامی ایران معرفی کردند. به نظر شما کدام قسمت از پیشرفت‌های علمی و فناوری ایران به انقلاب برمی‌گردد و اگر این نظام استوار نشده بود ما چه وضعیتی داشتیم؟

*جوانگرایی؛ شاه‌کلید پیشرفت‌های علمی ایران پس از انقلاب

شاهوردی: بیانیه گام دوم رهبرانقلاب چند شاه کلید مهم دارد. یکی از مهمترین شاه کلیدها، مسئله جوانگرایی است. ما ۴۰ سال اول انقلاب را پشت سرگذاشته ایم و در این مدت بسیاری از افرادی که زمان انقلاب جوان بودند زیرساخت‌ها و دستاوردهای مهمی را کسب کردند. اما برای حفظ این زیرساخت‌ها و تداوم این حرکت باید نسل جوان وارد میدان شود و این مسیر را ادامه دهد. کشورهایی که با انقلاب اسلامی ایران مخالفند و همیشه درصدد ایجاد مشکل برای ایران هستند یکی از راهکارهای مهمی را که دنبال می‌کنند جدا کردن نسل‌های بعدی از انقلاب است چرا که ایجاد فاصله میان نسل‌های انقلاب انحرافات بعدی را به وجود می آورد و در نهایت باعث سست شدن ساختارها و برنامه‌های آینده این نظام می‌شود. درواقع نکته مهم این است که ما بتوانیم به نسل جوانمان اعتماد کنیم و آن‌ها برای پذیرش مسئولیت‌ها و ادامه دادن راه و مسیر انقلاب آماده شوند.

*موفقیت‌های امروز رویان حاصل اعتماد به جوانان است

شاهوردی: در این مسیر پژوهشگاه رویان قدم‌های موثری برداشته است. موفقیت‌های رویان مدیون اعتمادی است که به جوان‌های مملکت شده است. علومی که پژوهشگاه رویان به آن ورود پیدا کرده است از جمله علوم ناباروری، پزشکی تولید مثل، سلول‌های بنیادی و بیوتکنولوژی از علوم جدید و بروز دنیا هستند که عمر چندانی ندارند. در عرصه سلول‌های بنیادی پژوهشگاه رویان به جوانان ایرانی اعتماد کرد و به آن‌ها میدان داد تا با آزمون و خطاهایی که انجام دادند و نتایجی که به دست آوردند یک اعتماد بنفس مضاعفی را پیدا کنند. این موضوع منشاء خیلی از خیرات و برکاتی  است که در پژوهشگاه رویان حاصل شده است. پژوهشگاه رویان در بحث ناباروری در عرصه خدمات، پژوهش و آموزش گام‌های بزرگی برداشته است. امروز تعداد قابل توجهی مراکز ناباروری در کشورمان داریم که حاصل اقدامات الگویی است که در کشور انجام شد و نشان داد که می شود با کار و تلاش نیازهای جامعه را برطرف کرد.

*درخشش رویان در میان در ۱۰ مرکز برتر ناباروری در جهان

پژوهشگاه رویان در عرصه سلول‌های بنیادی و پزشکی تولید مثل موقعیت‌های ممتازی را کسب کرده است. یک مجله آمریکایی  فعالیت‌های دو دهه تمام مراکز درمانی و پژوهشی و خدمات تخصصی ناباروری در سطح دنیا را ارزیابی می‌کند و آن‌ها را براساس تاثیرگذاری رتبه‌بندی می‌کنند و در نهایت ۱۰ مرکز برتر جهان را معرفی می‌کند. درخشش مجموعه رویان در میان ۱۰ مرکز برتر جهان، تاییدی بر توانمندی‌های کشور در این حوزه است.

*ایران در عرصه سلول‌های بنیادی در منطقه نظیر ندارد

در عرصه سلول‌های بنیادی نیز مجله انجمن سلول‌های بنیادی هر چند سال یکبار فعالیت‌های کشورها را در این حوزه بررسی و در قالب مقاله منتشر می‌کند. نتایج این بررسی نشان می‌دهد کشور ایران در عرصه سلول‌های بنیادی در منطقه نظیر ندارد. این اتفاق و دستاورد حاصل جوانگرایی و اعتماد به جوانان است که در این عرصه صورت گرفته است. مسئله مهمی دیگر این است که  باید این زنجیره در نسل‌های آینده کشور نیز ادامه پیدا کند.

 پژوهشگاه رویان در حوزه سلول‌های بنیادی، ناباروری و بیوتکنولوژی چه دستاوردهای شاخص و مهمی داشته است؟

*ارائه آخرین پروتکل‌های درمانی ناباروری در ایران/ مراقبت از سلول‌های جنسی بیماران سرطانی

شاهوردی: یکی از دستاوردهای مهم رویان این است که امروز نه تنها بیماران ما برای ناباروری مجبور نیستند به خارج کشور بروند، بلکه ما میزبان بیماران خارجی نیز هستیم. بحث دیگر پژوهش‌ها و آموزش‌هایی است که در این عرصه در کشور اتفاق افتاده است، تا حدی که می‌توانیم مدعی باشیم که در سطح جهانی دستاوردهای بسیار خوبی داشته‌ایم . امروز ما آخرین پروتکل‌های درمانی که در بحث ناباروری وجود دارد را در سطح کشور انجام می‌دهیم. پژوهشگاه رویان به غیر از خدمات ناباروری در بحث سرطان نیز فعالیت‌های قابل توجهی انجام می‌دهد. به طور مثال در شیمی درمانی، پرتو درمانی و ... خیلی از افراد سلول‌های جنسیشان را از دست می‌دهند؛ در حال حاضر این امکان به وجود آمده است که سلول‌های جنسی این افراد قبل از شیمی درمانی حفظ شود و بعد از شیمی درمانی بتوانند با سلول‌های جنسی خودشان صاحب فرزند شوند. این موضوع به شکل خدمات عمومی در قالب بانک گامت هم اکنون در پژوهشگاه رویان انجام می شود.

یکی از مشکلاتی که در جامعه وجود دارد ازدواج در سنین بالاست که بسیاری از افراد در سنین بالا برای صاحب فرزند شدن از ژنتیک خودشان دچار مشکل می‌شوند، پژوهشگاه رویان در این حوزه به افراد سرویس می‌دهد. در بیماری‌هایی که منشاء ژنتیکی دارند بخصوص بیماری‌های وابسته به جنس، پژوهشگاه رویان این امکان را به وجود آورده است که بتواند با تشخیص‌های پیش از لانه گزینی در جنین، بیماری‌هایی مانند هموفیلی، تالاسمی، دوشن و... را شناسایی کند و قبل از تولید یک جنین سالم را انتخاب و به بدن مادر منتقل کنیم.

*گام بلند رویان برای درمان بیماری‌های صعب العلاج با سلول‌های بنیادی

در حوزه سلول‌های بنیادی نیز این امکان به وجود آمده است که در بیماری‌های صعب العلاج به کمک سلول‌های بنیادی بتوانیم به درمان‌های مفیدی دست پیدا کنیم. بانک خون بند ناف یک بانک سلول‌های بنیادی برای نسل بعد است که در افرادی که امکان ابتلا به بیماری‌های سخت در خانواده شان وجود دارد شرایط بسیار خوبی را به وجود آورده است.

*پیشگامی پژوهشگاه رویان در علوم به‌روز دنیا

تجربه بسیار خوبی که در عرصه سلول‌های بنیادی به دست آمده، این قابلیت را به وجود آورده که در عرصه ژن درمانی ورود پیدا کنیم. امروز به دلیل ورود هوش مصنوعی ، IT  و... رشد علم در ۴_۵ دهه اخیر به مراتبط از گذشته‌ها بسیار سریع‌تر شده است و کشوری می تواند در عرصه بین المللی حرفی برای گفتن داشته باشد که در علوم جدید و به‌روز دنیا تجربه داشته باشد. خدا را شکر می‌کنیم که کشور ما در بحث سلول‌های بنیادی، ناباروری و بیوتکنولوژی به موقع وارد عمل شد و اتفاقات خوبی را رقم زد. خوشبختانه ایران امروز در تغییرات جهانی که در سطح علمی اتفاق می‌افتد می‌تواند با فاصله بسیار کوتاه ، همزمان و گاهی اوقات در برخی از عرصه‌ها جلوتر از دنیا قدم‌های مهمی را بردارد. به طور مثال در بحث ژن درمانی در پژوهشگاه رویان قدم‌های خوبی برداشته شده است.

*از شبیه‌سازی حیوانات تا تولید پروتئین‌های نوترکیب

همه گیری کرونا  نشان داد که بیولوژی یک عرصه تاثیرگذار است چرا که پایه و اساس تولید یک واکسن کار با سلول و دستکاری آن است که بتواند ژن موردنظر را داخل آن قرار داد که یک، پروتئین، دارو یا واکسن را برای ما تولید کند. خداروشکر این اتفاقات در کشور و در مجموعه رویان انجام شده است.

خیلی از فعالیت‌های پژوهشگاه رویان در قالب شرکت‌های دانش بنیان انجام می شود. موضوع شبیه سازی یا تولید حیوانات با پتانسیل ژنتیکی خوب، بانک خون بندناف ، تولید پروتئین‌های نوترکیب و... از جمله فعالیت‌های مهم این شرکت‌ها هستند.

 کرونا یکی از بحران‌هایی بود که به صورت ناگهانی تمام جهان را درگیر مشکلاتی جدی کرد. اما ایران به دلیل مشکلات ناشی از تحریم شرایط سخت تری را تجربه کرد. پژوهشگاه رویان برای اینکه نیازهای ضروری کشور را دوران کرونا برطرف کند چه اقداماتی انجام داد و چه دستاوردهایی در این حوزه کسب کرد؟

*پژوهشگاه رویان و مقابله به بحران کرونا

شاهوردی: کرونا یک سنگ محک برای جامعه علمی کل دنیا بود.کشورهایی که در مقابله با کرونا موفق هستند آن‌هایی بودند که در عرصه سلولی و تولید تکنولوژی‌های پزشکی زیرساخت‌های مناسبی داشتند و درنهایت یکسال طول کشید تا دنیا بتواند خود را با شرایط کرونایی همراه کند. ما در پژوهشگاه رویان در حوزه کار با سلول و کار با سلول‌های بنیادی و کار با حیوانات و تشخیص بیماری‌ها تجربه بسیار خوبی داشتیم. اولین کاری که ما در رویان انجام دادیم کمک به تشخیص کرونا بود. ما با تلاش‌های شبانه روزی همکارانمان یک آزمایشگاه برای تشخیص کرونا راه اندازی کردیم تا از این طریق بتوانیم بار بیماری را برای کادر درمان و مردم کاهش دهیم.

* تلاش برای افزایش کارایی ریه در نارسایی‌های بیماری کرونا

یکی از اقدامات دیگری که انجام شد این بود که با همکاری بیمارستان‌های مختلف تلاش کردیم که از سلول‌های بنیادی برای افزایش کارایی ریه در نارسایی‌های بیماری کرونا استفاده کنیم. مطالعات بسیاری خوبی در این زمینه انجام شد و مقالات آن نیز به چاپ رسید.

اقدام دیگری که در پژوهشگاه رویان انجام شد مطالعه در حوزه تاثیرات کرونا بود. بیش از ۳۰ مقاله در این موضوع به چاپ رسید که دانش این عرصه را افزایش داد. به طور مثال ما در بحث ناباروری و کووید چه کارهایی باید انجام شود؟ یک بیمار کرونایی که مشکل ناباروری دارد چه سرویس‌هایی باید دریافت کند و اگر وارد سیکل درمان ناباروری شود چه اتفاقاتی برای آن می‌افتد؟ این موارد نمونه‌هایی از تجربیاتی بود که در پژوهشگاه رویان انجام شد. همچنین تعاملات بسیار خوبی با همکاران روسی، چینی و..  شکل گرفت و مقالات آن به صورت مشترک در سطح بین المللی به چاپ رسید.

*تولید کیت‌های تشخیص کرونا

جهاد دانشگاهی در تولید کیت‌های آزمایشگاهی کرونا ورود پیدا کرد. در عرصه تولید واکسن نیز پژوهشگاه رویان سعی کرد با تیم‌های فعال در حوزه واکسن سازی همکاری کند و تجربیات خود را در اختیار آن‌ها قرار دهد.

حضرت آقا در بازدیدی که از مجموعه رویان داشتند و در سخنرانی‌هایشان همیشه توجه خاصی نسبت به بحث سلول‌های بنیادی و فعالیت‌های پژوهشگاه رویان داشتند. فکر می‌کنید حمایت ویژه عالی‌ترین مقام کشور از این مباحث علمی به روز دنیا چه بازتابی در جهان دارد؟ و این حمایت‌ها تا چه اندازه توانسته است به فعالیت‌های پژوهشگاه رویان کمک کند؟

*نگاه بلند رهبرانقلاب؛ طراحی پازل علمی کشور با توجه به نیازها

شاهوردی: ایشان بارها در سخنرانی‌هایشان اشاره کرده‌اند که کشوری مقتدر است که صاحب دانش باشد. دوراندیشی مقام معظم رهبری در عرصه‌های علم و دانش همواره حرکت‌های مهمی را در جامعه دانشگاهی کشور به راه انداخته است و درواقع این اعتماد به نفس را به جامعه علمی کشور می‌دهد که با وجود تمام مشکلات می‌توان کار کرد. در یک مقطعی ذهنیت جامعه علمی این بود که در عرصه بین المللی یک پازل علمی وجود دارد که ما هم یک گوشه از آن را حل می‌کنیم. هیچ وقت به ذهن کسی نرسیده بود که اگر ما این پازل علمی را  در داخل کشورمان و با توجه به نیازهای خودمان طراحی کنیم، می توانیم مشکلات داخل کشور را هم حل کنیم. حمایت‌ها ، تشویق‌ها و نگاه بلند رهبری بود که این جریان علمی را در دانشگاه‌ها به وجود آورد.

*اگر حمایت‌های رهبری نبود امروز رویان سرپا نبود

ایشان از برخی از حرکات علمی حمایت خاص و ویژه‌ای کردند. حمایت مقام معظم رهبری از پژوهشگاه رویان در مقاطع حساسی توانست گره‌گشا باشد. بعد از آغاز فعالیت‌های رویان در بحث سلول‌های بنیادی یک جریانی به راه افتاد که می‌گفتند دستاوردهای رویان دروغ است و نمی‌شود به آن اعتماد کرد. این موضوع خیلی فضا و جو را برای ما سنگین کرده بود. در قدم اول اگر حمایت‌های مقام معظم رهبری از مجموعه‌هایی مثل رویان نبود، ما حتی در فشارهای داخلی نیز درهم می‌شکستیم و دیگر قدرت مانورهای بعدی را نداشتیم.

ما هم در پژوهشگاه رویان تلاش کردیم، اعتماد رهبرمعظم انقلاب به جوانان و این حرکت نوبنیاد را با کار و تلاش زیاد پاسخ بدهیم تا حمایت‌های ایشان ادامه دار باشد. امیدوار هستیم که ما وظیفه خودمان را به خوبی انجام داده باشیم. و به حق می‌توان گفت رهبری در رابطه با جامعه علمی وظیفه خودشان را به بهترین نحوه انجام داده اند.

 ایران در بحث سلول‌های بنیادی چه جایگاهی در جهان دارد؟

*ایران در حوزه سلول درمانی در منطقه پیشرو است

شاهوردی: ایران در عرصه سلول‌های بنیادی یکی از کشورهای پیشرو در جهان است. اولین رده سلول‌های بنیادی ایران که تولید شد و مقاله آن به چاپ رسید، انجمن بین المللی سلول‌های بنیادی تمام کشورهایی که اولین رده‌های سلولی‌شان را تولید می‌کردند معرفی می‌کرد. ایران در آن زمان جزو ۱۰ کشور پیشرو در این زمینه بود. در یکی دو دهه اخیر کشورهای زیادی به بحث سلول‌های بنیادی ورود پیدا کرده‌اند. در این مدت  مقالاتی که کشورهای مختلف در انجمن بین المللی سلول‌های بنیادی به چاپ رسانده اند از نظر تولید، ارائه خدمات تخصصی در بحث‌های سلول درمانی و... آنالیز می شوند. براساس اطلاعات این انجمن ایران در حوزه سلول درمانی و سلول‌های بنیادی در منطقه پیشرو است. یک زمانی ایران رقیبی در منطقه نداشت ولی امروز بسیاری از کشورها به این عرصه ورود پیدا کرده اند اما باز هم ایران از نظر تولید دانش و تاثیرگذاری از کشورهای رقیب خود مانند عربستان و ترکیه و... جلوتر است.

وقتی حرف از پیشرفت‌های علمی می شود اولین سوالی که برای مردم پیش می آید این است که آیا ما نتیجه این علم و دانش را در زندگی روزمره خودمان حس می کنیم یا نه. فکر می کنید پژوهشگاه رویان چقدر توانسته است در این زمینه موفق باشد؟

*بازتاب دستاوردهای علمی رویان/خانواده‌های ناباروری که به کمک رویان صاحب فرزند شدند

شاهوردی: بسیاری از فعالیت‌های علمی، فعالیت‌هایی هستند که زودبازده نیستند و نتایج آن‌ها در طول زمان مشخص می شود. اما خوشبختانه دستاوردهای علمی پژوهشگاه رویان خیلی ملموس و مشخص است. یعنی ما خانواده‌هایی را داریم که نابارور بودند، اما امروز توانسته اند صاحب فرزند شوند. امروز در کشورما تعداد زیادی مراکز درمان ناباروری وجود دارد اما بسیاری از بیماران از شهرها و کشورهای دیگر به عنوان یک مجموعه مرجع به پژوهشگاه رویان مراجعه می کنند. این موضع جای شکر و افتخار دارد.