وقتی «ایران» معطل غربی‌ها نماند؛ چگونه در تولید پرتوداروها خودکفا شدیم؟

به گزارش حلقه وصل، گفتگویمان از نقطه آغاز ورود پزشکی هسته‌ای به کشور شروع می‌شود، از آن زمان که تولید دارو و درمان با این تکنولوژی خاص اصلا در کشور معنا نداشت و شاید هیچکس فکرش را هم نمی‌کرد که روزی این صنعت به کشور ما وارد شود. آقای دکتر می‌گوید «قبل از انقلاب معدود کشورهایی در دنیا به سمت استفاده از این تکنولوژی حرکت کرده بودند و هر کدام از هموطنان ما که نیاز به این روش درمانی داشتند باید بار و بندیل سفر به خارج از کشور می‌بستند تا با هزینه‌های گزاف، درمان شوند».

شاید آن روزها کسی فکرش هم نمی‌کرد که بتوانیم با افتخار اعلام کنیم که ایران ما امروز در تولید رادیوداروها به خودکفایی رسیده و در زمره معدود کشورهای دنیا قرار گرفته است که از این صنعت برخوردارند آن هم با وجود تحریم‌های ظالمانه! آقای دکتر در ادامه صحبتهایش می گوید فراموش نمی‌کنیم که سال ۹۷ شرکت پارس ایزوتوپ، بزرگ‌ترین تأمین‌کننده داروهای رادیواکتیو ایران که ۱۸۰ مرکز پزشکی هسته‌ای کشور به داروهای آن وابسته هستند، بی‌سر و صدا تحریم شد.

همان زمان انجمن علمی پزشکی هسته‌ای کشور بلافاصله در بیانیه‌ای هشدار داد که این اقدام غیرانسانی به توقف فعالیت‌های تشخیصی و درمانی وابسته به داروهای رادیواکتیو در بیش از ۱۸۰ مرکز پزشکی هسته‌ای کشور که سالانه به بیش از یک میلیون بیمار خدمات سلامت ارائه می‌دهند، منجر خواهد شد. این اتفاق در حالی رخ داد که در سر فصل بیانیه تحریم‌ها بر مستثنی بودن اقلام دارویی و کشاورزی تأکید شده‌بود. شاید همین خبر و این اقدام غیرانسانی کافی بود تا محققان ایرانی عزم خود را برای خودکفایی در این صنعت جزم کنند تا امروز نه نیازی به واردات این محصولات داشته باشیم بلکه به عنوان صادر کننده این محصولات نیز شناخته شویم.

اینها بخشی از صحبتهای ما با دکتر محسن ساغری، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و رئیس انجمن علمی پزشکی هسته‌ای ایران است، استادی که سال‌های زیادی از عمر خود را در جهت ارتقای این رشته گذاشته است. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید:

* به عنوان اولین سوال از تاریخچه ورود این علم به کشورمان برایمان بگویید؟ این علم چگونه و توسط چه کسی به کشور ما وارد شد؟ در ابتدای امر متخصصان کدام کشورها به ما کمک کردند؟

علم پزشکی هسته‌ای در مقایسه با سایر رشته‌های تخصصی پزشکی رشته جدیدی است و برای نخستین بار در سال ۱۳۳۹ در دانشگاه علوم پزشکی تهران وارد شد. آن دوران برای نخستین  بار در اقدامی توانستیم در آزمایشی یُد موجود در ادرار را به وسیله ماده رادیواکتیو اندازه گیری کنیم.

اما پزشکی هسته‌ای به معنای کنونی از سال ۱۳۴۰ توسط استاد مرحوم «صادق نظام مافی» که استاد بیماری‌های داخلی در دانشکده پزشکی تهران بود وارد کشور شد و ایشان در بیمارستان رازی و با کمک کارشناسانی از آفریقای جنوبی برای اولین بار اسکن تیرویید را انجام دادند و سنجش هورمون‌های تیرویید نظیر« تیروکسین T۴» و « تری یدو تیرونین T۳» انجام شد و پس از آن ایشان با کمک «دکتر مرحوم قره‌گزلو» مرکز تحقیقات غدد داخلی و پزشکی هسته‌ای را ساخت و راه اندازی کرد.

در سال ۱۳۴۶ «مرحوم مافی» از بیمارستان رازی به این مرکز جدید آمد و کار خود را ادامه داد. هرچند ایشان استاد داخلی بودند اما ورود وی به این رشته و تلاش برای ارتقای آن کار بسیار شگرفی بود.

وی با همکاری تعدادی از متخصصان داخلی توانست سنگ بنای پزشکی هسته‌ای را بگذارد. در این مرکز در آن دوران بیشتر کارها از قبیل اسکن تیرویید، جذب یُد و سنجش هورمان‌های تیرویید صورت می‌گرفت که بعدها آزمایشات روی سایر حوزه‌های غدد مترشحه داخلی گسترش پیدا کرد.

*متخصص پزشکی هسته‌ای نداشتیم!

*شما از چه زمانی در کنار «استاد مافی» کار خود را آغاز کردید؟

سال ۱۳۵۶ که من از آمریکا به ایران برگشتم با پیشنهاد استادم به عنوان عضو هیات علمی دانشگاه تهران پذیرفته شدم و به عنوان اولین متخصص پزشک هسته‌ای کار خود را آغاز کردم. در آن دوران متخصص پزشکی هسته‌ای در کشور نبود یا شاید تعداد آنها به تعداد انگشتان دست نمی‌رسید. استاد مافی در سال ۱۳۵۸ بازنشسته شدند و مسوولیت موسسه را به من واگذار کردند.

*اولین اقدام شما برای ارتقای این صنعت چه بود؟ با توجه به اینکه شما گفتید تعداد متخصصان پزشکی هسته‌ای در کشور ما بسیار انگشت شمار بوده، چه اقدامی در راستای تربیت و پیشرفت این صنعت انجام دادید؟

اولین اقدام مهم در این سازمان، هدفگذاری برای تربیت متخصص پزشکی هسته‌ای بود. در بدو انقلاب در کشور متخصص پزشکی هسته‌ای نداشتیم و ما برای اولین بار برنامه تدوین متخصص پزشکی هسته‌ای را تربیت کردیم و برای اولین بار گروه آموزش این رشته در دانشگاه تهران تاسیس شد و سال ۱۳۶۲ برای نخستین بار توانستیم دستیار پزشکی هسته‌ای پذیرش کنیم که موفقیت بسیار مهمی بود.

* تربیت ۲۰۰ متخصص پزشکی هسته‌ای

*امروز چند متخصص پزشکی هسته‌ای در کشور ما مشغول به کار هستند؟ تعداد مراکز درمانی فعال در این حوزه چه تعداد است؟

همین متخصصان توانستند کمک زیادی در زمان جنگ و تحریم به ما کنند. خوشبختانه امروز ۲۰۰ متخصص پزشکی هسته‌ای در کشور داریم و به همین تعداد هم مراکز درمانی این رشته در کشور وجود دارد.

*ساخت یک کالای استراژیک 

*درحال حاضر وضعیت تولید پرتوداروها در کشور چگونه است؟ طی سالهای اخیر چه موفقیت‌هایی در این عرصه به دست آوردیم؟

پزشکی هسته‌ای دو پایه اصلی دارد، یکی پرتوداروها و دیگری تجهیزات مربوطه است که هرکدام وجود نداشته باشد عملا در این رشته نمی‌توان کاری انجام داد. خوشبختانه از سال ۱۳۶۸ عزیزان ما در مرکز رادیو ایزوتوپهای سازمان انرژی اتمی با همکاری که با ما داشتند موفق به ساخت پرمصرف‌ترین پرتو دارو به نام «تکنسیوم - ۹۹ام » شدند. عنصری که امروز به یک کالای استراژیک تبدیل شده است که تعداد کشورهای انگشت شماری آن را می‌سازند. این دارو هر هفته در اختیار مراکز پزشکی هسته‌ای قرار می‌گیرد و نقش بسزایی در امور پزشکی دارد.

*تولید بیش از سی کیت تشخیصی

*در حوزه تولید کیت‌های مورد نیاز وضعیت ما چگونه است؟

این تنها موفقیت دانشمندان ایرانی نیست بلکه تاکنون خوشبختانه بیش از سی کیت تشخیصی نیز در کشور ما تولید شده است که به سایر کشورها صادر می‌شود. علی رغم فراز و نشیب‌ها و تحریم توانستیم به پزشکی هسته‌ای رونق دهیم و خوشبختانه در این زمینه مشکلی وجود ندارد.

*رتبه نخست ایران در منطقه

*جایگاه ایران در این صنعت بین کشورهای منطقه چگونه است؟

امروز با وجود دویست مرکز درمانی در کشور، در منطقه آسیای غربی از نظر تعداد مراکز و تعداد پزشکان هسته‌ای در رتبه نخست قرار داریم.

طی چندسال اخیر قدم‌های خیلی خوبی از طرف شرکت پارس ایزوتوپ که وابسته به سازمان انرژی اتمی است برداشته شده است که برای درمان مور استفاده قرار می‌گیرد. هر دوره درمانی پزشکی هسته‌ای در خارج از کشور هزاران دلار برای بیمار خرج دارد اما در کشور ما با قیمت بسیار مناسبتر این خدمات ارایه می‌شود.

ساخت پرمصرف‌ترین پرتو دارو در کشور

*مهمترین رادیوداروهایی که در کشور تولید می‌کنیم کدام داروها هستند؟ 

به طور مثال برای درمان سرطان پروستات وقتی سایر روش‌های درمانی پاسخ نمی‌دهد با استفاده از عنصر گالیوم درمان صورت می‌گیرد. pet-ct اسکن گالیوم درواقع با ارائه اطلاعات آناتومیک و میزان تراکم مولکولی بدن، دو کار تشخیصی پیشرفته را برای شناسایی سرطان ها همزمان انجام می‌دهد. تکنولوژی جدید که در زمره پیشرفته‌ترین روش های تشخیص سرطان‌ها بویژه پروستات در دنیا به شمار می‌رود و هم اکنون بیمارستان مسیح دانشوری نیز به آن مجهز شده است.  پرتو دارو و کیت تشخیصی آن در کشور تولید شده است.

*ساخت نخستین کیت شناسایی سرطان پروستات در کشور

البته کیت‌های تشخیصی دیگر جدید دیگری هم تولید شده است و در کارآزمایی بالینی قرار دارد. در کشور ما ۱۲ دستگاه پت اسکن بیشتر وجود ندارد اما از کیتهای جدید می‌توان در دستگاه‌های اسپکت استفاده کرد.  کیت رادیوداروی hynic-PSMA-11  جهت نشاندارسازی با  تکنسیوم  برای شناسایی اختصاصی سرطان پروستات برای اولین بار در دنیا در کشور ما تولید شد.

*تشخیص تومورهای سرطانی با پرتوداروی ایرانی

همچنین پرتوداری جدید « لوتیشیوم ۱۷۷» که برای درمان سرطان پروستات استفاده می‌شود و بسیار مفید بوده است از دیگر اقدامات مهم دانشمندان ایرانی است. همچنین پرتودارویی را تولید کردیم که برای تشخیص تومورهایی که منشا غددی و عصبی دارند استفاده می‌شود و سپس با داروی لوتیشیوم ۱۷۷ درمان می‌شود. با این روش کانون سرطانی منهدم می‌شود و نتایج بسیار خوبی برای بیماران دارد.

*تولید پرتوداری تشخیص سرطان مغز استخوان

پرتو داروی جدید دیگری برای درمان سرطان مغز استخوان نیز تولید و در مرحله کارآزمایی بالینی قرارد دارد که در آینده برای درمان مورد استفاده قرار می‌گیرد. کیت این پرتو دارو هم در مرحله کارآزمایی بالینی قرار دارد. همچنین پرتو داروی جدید رادیم ۶۸ نیز در کشور تولید می‌شود و به وسیله پت اسکن می‌توان بسیاری از سرطان‌ها را تشخیص داد و آن را درمان کرد.

تولید  فانتوم گالیوم ۶۸ یکی از دیگر از اقدامات خوب بوده است. تا قبل از تولید، آن را وارد می‌کردیم اما الان تولید کننده هستیم. دستگاه‌های پت اسکن برای کالیبره شدن و نمایش دقیق تصاویر به این ماده نیزا داشته است که اکنون این ماده در کشور تولید و در اختیار مراکز پزشکی قرار می‌گیرد.

* بسیاری از کشورهای دنیا به این فناوری دسترسی ندارند

فناوری پتوداروها برای تشخیص بیماری‌های قلبی، استخوانی و سرطان مورد استفاده قرار می‌گیرند. تولید پرتوداروها در کشور بسیار کارساز و ارزشمند است و خوشبختانه کیت‌های تشخیصی آن هم تولید داخل است. اگر بنا بود در شرایط تحریم این محصولات را وارد کنیم با چلشهای جدی مواجه بودیم. تولید این داروهای جدید گسترشی در کار پزشکی هسته‌ای ایجاد کرده است. بسیاری از کشورهای دنیا به این فناوری دسترسی ندارند و با قیمت سنگین از کشورهای پیشرفته خریداری می‌کنند و هزینه بالایی متحمل می‌شود.

*ایران معطل غربی‌ها نمی‌ماند

*اقای دکتر با این حساب امروز ایران به کشوری خودکفا در تولید کیت و پرتوداروها تبدیل شده است؟

بسیار خرسندیم که پزشکی هسته‌ای توانسته روی پای خود بایستد و امروز صاحب این علم در کشور باشیم و در حوزه تولیدکیت و  پرتوداروها خودکفا باشیم. امروز در حوزه تولید پرتوداروها خودکفا شدیم و هر نوع پرتو داروی مورد نیاز را تولید می‌کنیم و حتی امروز این محصولات صادر می‌شود. محققان ایرانی نشان دادند برای پیشرفت در این صنعت منتظر کشورهای غربی نمی‌مانند.

در روزهای ابتدایی که تولید تکنسیوم آغاز شد تصور بر این بود که تولید این محصول مقرون به صرفه نیست اما با اعمال تحریم‌ها متوجه شدیم که اگر این محصول تولید نشده بود رشته پزشکی هسته‌ای و استفاده از خدمات ارزشمند آن تعطیل خواهد شد.

این رشته جدیدی و وابسته است و انتظار ما این است که وزارت بهداشت و دولت و سازمان انرژی اتمی به تولید پرتو داروها توجه بیشتری داشته باشند. مواد پرتو داروها با قیمت مناسب که متناسب با تعرفه موجود باشد در اختیار مراکز پزشکی هسته‌ای قرار گیرد. حمایت از این رشته و خدمات منجر به رشد و شکوفایی آن خواهد شد. سازمان انرژی اتمی نیز تمرکز بیشتری برای تولید رادیو داروی «مولیبدن» داشته باشد به دلیل اینکه تولید ان واردات را کاهش خواهد داد.

*اصلی‌ترین چالش‌های پزشکی هسته‌ای

 *آقای دکتر مافی از وقتی که در اختیار ما قرار دادید متشکرم، به عنوان سوال آخرین اصلی‌ترین چالشی که این روزها با آن مواجه هستید چه مواردی است؟

اقدامات تشخیص و درمان این رشته مکمل تشخیص و درمان سایر رشته ها است و بعضا مواردی هستند که منحصر به فرد هستند و جایگزینی برای آن وجود ندارد و می‌تواند بسیار باعث پیشرفت خدمات پزشکی شود.  در سالهای اخیر به دلیل پرداخت های با تاخیر بیمه ها مراکز پزشکی هسته‌ای با چالش جدی مواجه بودند که امیدواریم سازمانهای بیمه گر در پرداخت معوقات خود تعهد بیشتری داشته باشد.

یکی از مشکلات ما بروز نبودن تجهیزات این حوزه است که امیدواریم با حمایت دولت بتوانیم تجهیزات را بروز کنیم.