زندگی و اندیشه‌های علامه فضل‌الله در گفتگو با کاظم آخوند نتاج

سرویس معرفی: علامه سيد محمدحسين فضل‏‌الله (2010ـ1935م/ تيرماه 1389ش)، عالم مجاهد و مجتهد لبناني بود که همه اهتمامش مسائل امت و مقابله با استعمارگران و تحقق اسلام در زندگي مسلمانان به عنوان يک شيوه زندگي بود و خود را خادم خدا، رسول خدا و اهل‌بيت رسول‌الله(ع) مي‏‌دانست. علامه فضل‌الله به عنوان پدري مهربان، راهنماي همه جنبش‌هاي اسلامي در کشورهاي اسلامي و عربي بود و همه اهتمام او مسائل جهان اسلام و به ويژه قضيه فلسطين بود.

در بخشي از پيام تسليت مقام معظم رهبري در پي درگذشت علامه فضل‌الله آمده است: «اين عالم بزرگوار و سخت کوش، در عرصه دين و سياست، شخصيتي اثرگذار بود و لبنان تا سالهاي طولاني، خدمات و برکات او را از ياد نخواهد برد... ايشان همچنين براي جمهوري اسلامي ياوري بااخلاص و صميمي به شمار ميرفت و در همه دوران سي ساله همواره در زبان و عمل، وفاداري خود را به انقلاب اسلامي و نظام جمهوري اسلامي به اثبات رسانید».

به مناسبت سومين سالگرد درگذشت ايشان گفتگويي درباره زندگي و انديشه‌هاي اين عالم برجسته داشته‏‌ايم:

در ابتداي گفتگو بد نيست به جايگاه شخصيت علمي، فرهنگي و سياسي علامه فضل‏‌الله بپردازيد تا مخاطب علامه را بهتر بشناسد؟

مجله «پيام زن» در مقدمه‌اش بر ترجمه کتاب «تأملات اسلاميه حول امرأه» که تحت عنوان «اسلام، زن و جستاري تازه» منتشر کرده، نوشته است: «نام آيت‌‏الله فضل‌‏الله عالم و انديشمند اسلامي معاصر، براي کساني که دغدغه حضور دين در دنياي معاصر را دارند، نامي آشناست.» به نظرم اين يکي از دقيق‏ترين توصيفات درباره نقش و جايگاه علامه فضل‏الله است؛ يعني انديشمندي که دغدغه حضور دين در دنياي معاصر را دارد.

بي‌‏شک شخصيت علمي و فرهنگي و حتي سياسي علامه فضل‌‏الله و آوازه بين‌‏المللي او از ايشان يک شخصيت مبارز، روشن، ميانه‎رو و تأثيرگذار در جامعه متکثر لبنان و کشورهاي عربي ساخته است. بارزترين چهره مرحوم علامه فضل‏‌الله برايم، مجاهدي نوانديش يا روشنفکر است. ما عالمان مجاهد داريم، اما مجاهداني که نوانديش و روشنفکر باشند کم داريم. علامه فضل‌‏الله براي من همواره به عنوان يک عالم مجاهد مطرح بوده است. شايد در تاريخ معاصر معدود افرادي داشته باشيم که در هر دو جنبه نوانديشي و جهاد در راه خدا و پيکار با دشمنان خدا و اسلام و مسلمين، فعال باشند و علامه فضل‏الله از جمله اين معدود افراد است. غالباً روشنفکران و نوانديشان ديني از عرصه جهاد فاصله داشتند. امثال امام خميني(ره)، شهيد صدر، امام موسي صدر و... در تاريخ شيعه و حتي جهان اسلام معاصر کم داريم. لذا همواره اين جنبه از زندگي و سيره علامه فضل‌‏الله برايم پُررنگ‏تر است.

 در نگاه‌هاي بعدي او يک فعال برجسته حقوق بشري و انسان‌‏دوستانه است که حمايت‏‌هايش از مقاومت اسلامي لبنان و انقلاب اسلامي ايران و مقابله‏اش با تکفيري‏‌ها، صهيونيست‏‌ها و نظام سلطه در جهان فراموش نشدني است. او انساني والا، دلرحم، مهربان و داراي فکري جهاني بود.

اگرچه او مواضع خود را به صراحت و به سرعت در قبال مسائل مختلف بين‏‌المللي بيان مي‌کرد و همين باعث توجه رسانه‌ها و مردم انقلابي دنيا و به ويژه مسلمان جهان عرب به او شده بود، امّا اخلاق و خوش خلقي و نيز چگونگي پاسخ به سئوالات و دغدغه‌هاي جوانان و زنان نيز در جذب مخاطبان به اسلام و تشيع بسيار موثر بود. سعه صدر و اخلاق والا و برخوردهاي کريمانه وي با ديگران و حتي پيروان ديگر اديان و مذاهب در لبنان و سوريه و ديگر کشورهاي اسلامي باعث شد که او محبوب بسياري از قلوب شود. او اخلاق خويش را از پيامبر اکرم(ص) و اهل بيت(ع) آموخت و اينکه چگونه با مردم و مخالفان و منتقدانش سخن بگويد و همين اخلاق و خوش رفتاري و سعدصدر را در جذب مخالفان به تشيع و اسلام بسيار موثر ميداند.

او شديداً معتقد به اخلاق علمي و اخلاق نقد بود و در اين زمينه بسيار دغدغه داشت. او در پاسخ به سؤال فصلنامه «هفت آسمان» درباره بهترين راه تبادل انديشه ميان عالمان شيعي براي رشد و تعالي فرهنگ شيعه ميگويد: «بهترين راه آن است که ما در کاربرد سازوکارهاي نقد علمي به اخلاق علمي آراسته باشيم و در گفته‌ها و موضعگيري‌ها و همه رفتارهايمان از تعصب دوري کنيم و از تقوايي برخوردار شويم که ما را به درنگ و تأمل در گفتههاي خودمان و ديگران وادارد.»

علامه معتقد بود که جامعه اسلامي ما ـ يعني جهان اسلام ـ از عقب‏ماندگي فکري و تعصبهاي غيرمنطقي رنج مي‏برد. نکته بعدي اينکه علامه به شدت معتقد به بازخواني تاريخ بود. البته بازخواني نه به قصد تحريف و ناديده گرفتن حقايق تاريخي، همچنان که معتقد بود هر نسلي بايد قرآن و روايات قطعيالصدور را از نگاهي نو ـ و نه از روي عقده نوخواهي و نوجويي ـ مورد بازخواني قرار دهد تا حقايق اسلام را بر مبنايي علمي و فرهنگي و بر اساس دستاوردهاي فکري بازشناسد. او معتقد است که ما بايد از همه ديدگاهها و انديشههاي اجتهادي در فهم قرآن و سنت يا در برداشت برخي از اين منابع، قداست‏زدايي کنيم. چرا که تقدّس‏گرايي افکار گذشتگان، راه را بر تفکر ميبندد. البته او منکر آثار و انديشههاي گذشتگان نيست.

او با همين نگاه وارد تاريخ ميشود. وي معتقد است که بايد تاريخ را از نو بفهميم. از بازنويسي و بازخواني تاريخ سخن مي‏گويد. او مي‏گويد اينکه ما از بازنويسي تاريخ سخن مي‏گوييم در پي تغيير محتواي تاريخ و ساختن دوباره آن نيستيم، بلکه در پي فهم دوباره تاريخ هستيم. لذا اگرچه نيت او در برخي بازخواني مسائل تاريخ صدر اسلام خير بود، اما به علل مختلف، دچار اشتباهاتي شد که به وي و رويکرد تقريبي‏اش ضربه زد و تأثيرگذاري‏اش را در جهان تشيع کاهش داد.

او معتقد است کاري که کرده نو، بديع و بي‏سابقه در تاريخ تفکر اسلامي نيست. اما همگان مي‏دانند که او شجاعانه مسائل را مطرح مي‏کرد و تلاش داشت حتماً به مشکلات و معضلات پاسخ بدهد، هر چند پاسخ هايش ممکن بود آن جامعيت لازم را نداشته باشد. او سؤالات را بي‏پاسخ نمي‏گذاشت و براي رفع شبهات فکري و مشکلات جامعه خود را موظف و مسئول پاسخگويي مي‏دانست. لذا طرح بحث‏هايي که کرده بود باعث ايجاد نوآوري‏هايي در فقه شد و علماي ديگر توانستند از اين فضاي ايجاد شده راحتتر موضع خود را بيان کنند. البته انتظار اين است که علاقمندان علامه فضل‏الله، آراي او را وحي منزل ندانند و مطلع باشند که اگر علامه زنده بودند ممکن بود با تتبعات و تأملات بيشتر، نظرات جديدي بيان کنند که تکميل‏کننده و تصحيح‏کننده و حتي ردکننده نظريات قبلي خود ايشان بوده باشد. علامه به دنبال کشف حقيقت بود و اگر احياناً اشتباهي داشته، از سوي قصد و غَرَض نبوده، بلکه از روي صداقت بوده است.

 در بررسي زندگي علامه درمي‌يابيم که گفتگو در انديشه وي، جايگاه بلندي دارد تا حدي که او را مي‏توان معروفترين عالم شيعي معاصر در گفتگو با پيروان اديان مختلف ناميد.

واقعاً هم همين طور است. ناگفته نماند که امام موسي صدر هم در اين زمينه بسيار فعال بود. گفتگو با مردم، گفتگو با پيروان مذاهب اسلامي و اديان و مکاتب مختلف در سيره مرحوم علامه بسيار پُررنگ است. اين سنت گفتگو را شيوه پيامبران و اوليا ميدانست، البته گفتگويي اخلاقمدارانه و براي دريافت و انتقال حقيقت.

موضوع گفتگوي اديان و مذاهب در آثار علمي و مکتوب ايشان هم جايگاه، ويژهاي دارد. ايشان در کتابهاي بسياري مانند «الحوار في القرآن». «في آفاق الحوار الاسلامي المسيحي»، «الاسلام و المسيحيه»، «اسلوب الدعوه في القرآن»، «حوارات في الفکر و الاجتماع و السياسه» و «حرکه النبوه في مواجهه الانحراف» به موضوع گفتگو پرداخته‏اند که متأسفانه جز کتاب اول، بقيه آثار او به زبان فارسي ترجمه نشده است. اي کاش مراکز تحقيقاتي و پژوهشي به جاي تحقيقات ضعيف يا تکراري که بسيار مشاهده مي‏شود، به ترجمه آثار ايشان و ديگر متفکران برجسته شيعي جهان عرب مانند شيخ محمدمهدي آصفي، علامه عبدالهادي الفضلي، شيخ محمدمهدي شمس‏الدين و... روي بياورند که قطعاً برکاتي براي حوزهها و انديشه و فرهنگ شيعي و اسلامي در کشورمان خواهد داشت. البته اين جاي تأسف است که هنوز بسياري از آثار اين متفکران در کشور ما ترجمه نشده و نهادهاي فرهنگي و علمي خود را بايد مورد انتقاد دهند که چرا اينگونه است؟!

 وي با اهل سنت و مذاهب اسلامي چه رويکردي را اتخاذ کرده است؟

سيره او درباره اهل سنت و ديگر پيروان مذاهب اسلامي روشن است. او محور وحدت در لبنان و مورد توجه همه پيروان مذاهب اسلامي بود. شخصيت و سيره او چنان مورد توجه بود که پس از رحلت ايشان غالب گروههاي شيعه و سني در جهان اسلام از فلسطين و اردن و مصر گرفته تا افغانستان و پاکستان و هندوستان و حتي مسلمانان کشورهاي آفريقايي و آمريکاي لاتين و اروپا و آمريکا هم واکنش نشان دادند. اگر اين بيانيهها و پيامهاي تسليت جمعآوري شود، خود بهتر نشاندهنده اهميت و جايگاه علامه فضل‏الله در جهان اسلام و معاصر است.

او معتقد است که روابط پيروان مذاهب شيعه و سني با يکديگر بر اساس آگاهي و درک صحيح نيست. ما براي تعامل و مباحثه در مورد حل مشکلات فرهنگي و اعتقادي نياز به روحيه علمي و بيطرف کامل داريم تا بتوانيم اسلام را به خوبي درک کنيم. او همواره تأکيد مي‏کرد که دشمنان بيش از هر کس ديگر از اختلافات مذهبي ما سوءاستفاده ميکنند. او به صراحت مي‏گويد: متأسفانه ما از مسائل مربوط به عدالت و آزادي در کشورهايمان غافل شده‏ايم؛ لذا اختلافاتي که بين شيعه و سني در هند يا پاکستان يا افغانستان يا در کشورهاي عربي رخ مي‏دهد، سبب استحکام پايه‏هاي حکومت‏هاي ستمگري که استکبار جهاني در کشورهاي اسلامي بنيان گذاشته، گرديده است.

 در نظر علامه فضل‌‏الله موانع وحدت بين مسلمانان چيست؟

 علامه مهمترين مانع وحدت را «عدم شناخت شيعه و سني از همديگر» ميداند و رفتارهايي که برخي پيروان اين مذهب انجام ميدهند. او هم دو طرف مارا را ميبيند و ميگويد شيعه درصدد تضعيف و تخريب اهل سنت است و سني نيز در کار تخريب و تکفير شيعه. همين اختلافات در کشورهاي اسلامي باعث شده که ما از دشمنان اصلي که ديکتاتورها و حکام ستمگر و منحرف و وابسته استکبار جهاني و صهيونيسم هستند، غافل شويم. در نظر علامه، آمريکا و صهيونيسم در رأس استکبار جهاني از طريق حکام و علماي وابسته به خود در کشورهاي اسلامي عمل ميکنند و با تمام توان و از تمام ظرفيتهاي رسانهاي و تبليغي خود کمک ميگيرند تا مانع تحقق وحدت و شناخت صحيح مذاهب اسلامي از همديگر شوند.

ايشان، نکته‏اي را در اين زمينه بارها بيان کرده است و بيش از 20 سال پيش، در کنفرانس وحدت يا انديشه اسلامي هم آن را ذکر کرده‏اند. ايشان خطاب به مسلمانان و علماي جهان اسلام ميگويد: اي کساني که اختلافات را تجربه کرديد و طرفي از آن نبستيد، بياييد اين بار وحدت اسلامي را در مسير مسائل کلي و مشترک تجربه کنيد.

 وي در مقابل مسيحيان چگونه برخورد مي‏‌کرد؟

او رفتاري انساني با پيروان اديان و مذاهب داشت. البته اين رفتار انساني وي باعث نمي‏شد که اگر اشتباهاتي از آنها مي‏بيند يا در تاريخ وجود داشت، از آنها بگذرد. براي نمونه وقتي او به دعوت «باشگاه صلح و حقوق بشر» براي سخنراني درباره گفتگوي اسلام و مسيحيت به دانشگاه آمريکايي بيروت دعوت مي‏شود، بحث‏هاي  کاربردي و مفيدي ميکند و در بخشي از سخنانش مي‏گويد: «مسيحيت ميگويد خدا يعني محبت، ولي در بسياري از گام‏هايي که به نام مسيحيت برداشته ميشود، بدترين نوع بغض، کينه و برتريجويي و مانند آنها يافت مي‎شود».

او اولين گام براي گفتگو را عقلاني کردن ايمان و خاستگاههاي ايماني ميداند تا در برابر همه انديشه‏هاي ديني و حتي غيرديني، گشاده‏دل و با سعه صدر باشيم و بدون آن نميتوانيم به ديدار و گفتگو با يکديگر نايل شويم و اينکه با عقلهاي مردم با آنها سخن بگوييم چرا که پيامبران، عقلهاي مردم را مخاطب قرار ميدهند و آنها در پي عرضه افکارشان با شيوه عقلاني و واقعبينانه بودند.

وي از تبليغات رسانههاي غربي انتقاد مي‏کند و مي‏گويد که در غرب ما کساني را مييابيم که در پي القاي اين تصور در افکار عمومي غربيان هستند که مسلمانان يک بار ديگر بر ضد مسيحيان برخاستهاند؛ گويا رويارويي با حکومت آمريکا يا فرانسه يا انگلستان، رويارويي با مسيحيت است. ايشان نکته جالبي در ادامه همين بحثش ميآورد و ميگويد: «ما مي‏دانيم که حضرت مسيح(ع) نه در کاخ سفيد و نه در اين حکومت يا آن حکومت جايي ندارد، ولي تبليغات رسانه‏اي به اين گونه عمل ميکنند.»

 نظر علامه فضل‏الله درباره انقلاب اسلامي و امام خميني(ره) و رهبر انقلاب چه بود؟

مرحوم علامه فضل‏الله به انقلاب اسلامي اعتقاد داشت و در حمايت از امام و رهبري از کوششي دريغ نکرد. ايشان ياور صادقي براي رهبري معظم انقلاب بود که در پيام ايشان به مناسبت ارتحال علامه فضل‏الله هم بر اين نکته تأکيد شده است. اخيراً کتاب «فقيه و امت» که توسط انتشارات سپيدهباوران مشهد منتشر شده، ديدگاههاي علامه فضل‏الله درباره امام و شيوه‏هاي اجتهادي ايشان آمده است. جالب است که مرحوم علامه فضل‏الله در مقدمه کتاب از امام به عنوان «يک شخصيت کامل اسلامي» ياد مي‏کند. متأسفانه اين کتاب آن‏طور که بايد ديده شود، ديده نشد و خود موسسه تنظيم آثار امام هم در معرفي اين کتاب به جامعه علمي کشور کوتاهي کرده است.

علامه فضل‏الله معتقد است که امام با امکانات ناچيزي که در اختيار داشت، توانست معادلات سياسي منطقه و معيارها و نقشه قدرت‏ها را در ميان وحشت و ناباوري جهانيان به هم بريزد. مصطفي الشوکي، گردآورنده کتاب که از شاگردان و علاقمندان علامه فضل‏الله است در مقدمه‏اش بر اين کتاب مي‏نويسد که علامه فضل‏الله از روز نخست در کنار اين مبارزه بود و امروز هم به پشتيباني اين انقلاب مي‏پردازد. چنانکه، چه در کلام و چه در موضع‏گيري در مقابل دشمنان و چه در ارزيابي دقيق او از شخصيت امام(ره) در ديدگاه فقهي و روش اجتهادي و انديشه مبارزاتي و سياسي وي هميشه در کنار امام بود.

علامه فضل‏الله به نظريه ولايت فقيه اعتقاد داشت و بيان ميکند که سخن امام درباره ولايت فقيه از بررسي و مطالعه دقيق دين اسلام به عنوان يک دين کامل در زندگي بشر نشأت مي‏گيرد و پاسخ مخالفان نظريه ولايت فقيه را مي‏دهد. علامه درباره امام مي‏گويد: امام شخصيت مبارزي بود که در انقلاب خود از حدود اسلام خارج نشد و مجتهدي بود که در فتواهاي خود کورکورانه از نظرات قدما استفاده نکرد.

علامه فضل‏الله به نظريه ولايت فقيه معتقد بود و آن را نظريه‏اي علمي، پيشرفته و کاملاً سازگار با تمدن امروزي مي‏داند که شورا و ولايت را در کنار هم قرار داده است. او ولايت فقيه را از باب حفظ نظام عام ـ اگر حفظ نظام متوقف بر آن باشد ـ پذيرفت و نه مستندات نصوص ديني.

سخنان علامه فضل‏الله دربارة امام بسيار جالب توجه است و اگر کس ديگري غير از علامه فضل‏الله درباره امام گفته بود، از سوي رسانه‏ها در بوق و کُرنا مي‏شد. ايشان سخنان بسيار مهم و ارزشمندي درباره امام، نقش و جايگاه او در دورة کنوني و اثراتش بر نهضت‏هاي اسلامي زده است که متأسفانه تاکنون کمتر بدان توجه شده است.

مثلاً علامه فضل‏الله معتقد است که سخن درباره انديشه سياسي حضرت امام بسيار مشکل يا غيرممکن است و هيچ‏گاه نمي‏توان به صورت گسترده و کامل درباره تفکرات سياسي ايشان اظهار نظر کرد، چرا که زمينه فعاليت‏ها و مبارزات او محدود به دايره‏اي خاص نبود و بر اساس انديشه‏هاي اسلامي به سرتاسر جهان گسترش يافت.

او دربارة امام معتقد است که امام با اجتهاد خويش در مقابل مسائل جهان ايستادگي کرد. او نمي‏خواست فقط مجتهدي باشد که در صحنه جهاد و زندگي به صدور فتوا بسنده کند، بلکه مسئوليت، خطرات، تهديدها، دشنام‏ها و تهمت‏هاي اين مسير را به جان خريد.

علامه نگاه جهاني امام و نگاه غيرفرقه‏اي انقلاب اسلامي را مي‏ستايد و در اين باره مي‏گويد: گفتندکه انقلاب  او، انقلابي فرقه‏اي است که در آن جايي براي مسيحيان و بوداييان و پيروان ديگر مذاهب نيست، اما امام با نداي «اي مستضعفان جهان متحد شويد» ثابت کرد که انقلاب او انقلابي انساني است؛ زيرا اسلام دين انسانيت است. انقلاب اسلامي بدون آنکه از خط اسلام خارج شود، انقلابي انساني است؛ زيرا اسلام مسئوليت تمام بشريت را بر عهده دارد.

علامه مي‏گويد وقتي امام شعار «نه غربي، نه شرقي، جمهوري اسلامي» را سر داد، در واقع بُعد جهاني حرکت انقلاب را به جهانيان معرفي کرد.

او رهاورد ديگر امام را موفقيت ايشان در تأسيس و پايه‏گذاري دولت اسلامي مي‏داند که بيداري و هوشياري افکار عمومي مسلمانان جهان را در پي داشت و حرکت‏ها و نهضت‏هاي کوچک و ناپيوسته اسلامي، در اثر نداي امام، به جريان عظيم و فراگير مبدل شد.

ايشان جايگاه رهبر معظم انقلاب را در راستاي امام خميني تبيين مي‏کند و درباره ايشان مي‏فرمايد: رهبري کنوني انقلاب اسلامي، آيت‏‌الله خامنه‌‏ای، شخصيتي بيدار و آشنا به تمام مسائل جهان معاصر است؛ خصوصاً که ايشان علاوه بر حضور در مراحل مختلف نهضت و انقلاب در منصب رياست جمهوري تجربيات ارزشمندي را کسب کرده است.

ايشان رهبر معظم انقلاب را پيگير تمامي مسائل و مشکلات مسلمانان جهان مي‏داند و به عنوان سدّ محکمي که در برابر امواج طوفنده، ايستادگي مي‏کند قلمداد مي‏کند؛ امواجي که ممکن است امّت اسلامي را دچار ضعف نمايد.

علامه معتقد است رهبر معظم انقلاب توانست مواضع انقلاب را با صراحت اعلام نمايد و مسيري را که حضرت امام براي نهضت معين نموده، ادامه دهد.

 توجه به مسائل جوانان در آثار و تعامل با آنها در رويکرد علامه ديده مي‏شود. فکر مي‏کنيد ايشان چه انتظاراتي از جوانان داشتند؟

علامه مانند ديگر بزرگان و عالمان به مسائل جوانان توجه داشته‌‏اند. نگاه تربيتي به انسان در آثار او موج ميزند. اينکه علامه از جوانان چه انتظاري داشتند به طور مستوفي در آثار ايشان آمده است به ويژه کتاب «دنيا الشباب» که تحت عنوان «دنياي جوانان» به فارسي هم ترجمه شده است. يا مجموعه «حوارات» که در بيش از 20 جلد از ايشان منتشر شده است. کتاب «دنياي جوانان» ايشان بسيار خواندني است و من پيشنهاد ميکنم آثار اجتماعي و تربيتي علامه فضل‏الله به ويژه «دنياي جوانان» را خوب بخوانيد. اين کتاب که به صورت گفتگو با ايشان است يکنواختي و خستگي کتابهاي معمولي را ندارد و به بسياري از سؤالات و نيازهاي فکري و عقيدتي جوانان در زمينه‏هاي مختلف پاسخ ميد‏هد.

ايشان نسل جديد و جوانان امروز را «نسل رنج» قلمداد مي‏کند. چرا که نسلي است که با کفر جهاني روبرو است و آرزو مي‏کند که اين نسل مهم، اشتباهاتش کمتر باشد و از دسيسه‏ها و توطئهها آگاه باشند. ايشان توصيه‏هاي اخلاقي و معرفتي مي‏کنند مانند اينکه آگاه باشند. دلشان را به خدا محکم کنند و از احدي نترسند. با خدا انس بگيرند. با رسول خدا(ص) و اهل بيت(ع) ارتباط معنوي داشته باشند تا نمونه اخلاق و قدرت و چگونگي ارتباط با انسان و حيات را از آنها بگيرند.

اما مطالعه اين کتاب لطف ديگري دارد. چرا که علامه در اين کتاب، به پرسش‏ها و دغدغه‏‌هاي فکري و عقيدتي جوانان پاسخ‏هاي روشن و واضح داده است.

 از آثار علامه چه کتاب‏هايي به زبان فارسي ترجمه شده است که ما براي آشنايي با انديشه‏هاي ايشان مطالعه کنيم؟

آقاي مجيد مرادي از پژوهشگران حوزه انديشه سياسي اسلام که در معرفي انديشمندان جهان عرب دغدغه ارزشمندي دارند تاکنون بيش از چهار کتاب از علامه ترجمه کرده و خودش نيز قرار است کتابي با عنوان «انديشه سياسي علامه فضل‏الله» را بنگارد. ايشان کتابهاي «دنياي جوانان»، «دنياي زن»، «اسلام، زن و جستاري نو»، «فقه زندگي» و مقالات و گفتگوهاي متعددي از علامه به زبان فارسي ترجمه کرده که سه مورد اول آن از سوي بوستان کتاب قم منتشر شده است.

غالب مقالات و گفتگوهاي ترجمه شده ايشان هم در مجلاتي چون پگاه حوزه، فصلنامه هفت آسمان (ش 7)، فصلنامه ميثاق امين، خردنامه همشهري و... است. آقاي محسن عابدي که استاد دانشگاه شاهد هستند نيز کتاب «الحرکه الاسلاميه؛ هموم و قضايا» علامه را به فارسي ترجمه و انتشارات خانه انديشه جوان آن را با عنوان «کيمياي نظر: تأملاتي در مباني نظري جنبش‏هاي اسلامي»، در سال 1378 منتشر کرده که البته خود دفتر علامه فضل‏الله در قم انتقادات فراواني به ترجمه ايشان داشتند و آنجور که انتظار داشتند، نبود.

آيت‎الله دکتر احمد بهشتي هم ترجمه‏اي آزاد از کتاب «خطوات علي طريق الاسلام» علامه را در سال 67 ترجمه کرده که انتشارات سازمان تبليغات اسلامي وقت آن را با عنوان «گام‏هايي در راه تبليغ» منتشر کرده است که اخيراً تجديد چاپ شده است. آقاي حميدرضا آژير کتاب «علل قيام امام حسين(ع)» را از ايشان ترجمه و شرکت بهنشر (انتشارات آستان قدس رضوي) آن را منتشر کرده است.

آقاي ميردامادي هم کتاب «گفتگو در قرآن» ايشان را ترجمه و انتشارات هرمس تهران آن را منتشر کرده است. سيره اهل بيت(ع) کتاب ديگر ايشان است. اخيراً هم کتاب «فقيه و امت» درباره انديشه سياسي و انقلابي امام خميني با ترجمه سيدهاشم عبداللهي توسط انتشارات سپيدهباوران مشهد منتشر شده است. ضمناً مقاله مفصلي درباره انديشه سياسي علامه فضل‏الله در جلد هجدهم «انديشه سياسي متفکران» آمده که پژوهشکده مطالعات انساني وزارت علوم منتشر کرده است. از سويي يکي از محققان موسسه امام خميني قم هم کتابي درباره روش تفسيري علامه فضل‏الله نوشته که مي‏تواند مورد توجه اهل علم قرار گيرد. لذا تا آنجايي که اطلاع دارم اينها عمده کتابهاي ترجمه شده علامه به زبان فارسي هستند و غير از کتب فقهي و اصولي ايشان، حدود 40 کتاب اجتماعي، تربيتي، سياسي و فکري ارزشمند علامه به زبان فارسي ترجمه نشده‏اند که جا دارد دوستداران و محققان و علاقمندان به ايشان جهت نياز فکري جامعه و حوزه‏هاي و دانشگاههاي ما به افکار ايشان، آثار ايشان را به سرعت ترجمه و در اختيار مخاطبان قرار بدهند