به گزارش حلقه وصل، از ساعت صفر روز ۲۴ آبان قیمت بنزین افزایش یافت و قیمت سهمیه ای آن با افزایش ۵۰ درصدی به ۱۵۰۰ تومان و قیمت آزاد آن با افزایش ۲۰۰ درصدی به ۳۰۰۰ تومان رسید.
براساس گزارش مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری که حدود یک سال قبل از این اقدام دولت تهیه شده بود، ۵ هدف دولت روحانی از افزایش قیمت بنزین کنترل قاچاق سوخت، توزیع عادلانه یارانه‌ها، جلوگیری از اسراف و مصرف بی‌رویه بنزین در کشور، ایجاد منابع مالی برای اصلاحات ساختاری و نهایتا افزایش بهره‌وری، بود.
حال این سوال مطرح است که آیا راهکار بهتری برای تحقق این اهداف دولت نسبت به راهکار اجرا شده فعلی یعنی سهمیه‌بندی و سه برابر کردن قیمت بنزین در کنار اعطای سهمیه به خودروها وجود نداشت؟
برای پاسخ دادن به این سوال، در این گزارش ابتدا نگاهی می اندازیم به معایب و مزایای سناریوی افزایش قیمت بنزین که دولت اجرا کرد و سپس سایر سناریوهای افزایش قیمت بنزین که در سال‌های اخیر بخصوص سال های ۹۷ و ۹۸ توسط کارشناسان و مراکز پژوهشی مطرح شده بود را مورد بررسی قرار می دهیم.
*روشی که دولت اجرا کرد: احیای کارت سوخت به همراه سهمیه‌بندی
مکانیسم کارت سوخت با سهمیه‌بندی، روشی غیرقیمتی برای مهار تقاضا است. الزام استفاده از کارت سوخت شخصی در جایگاهها به همراه سهمیه‌بندی و تعیین قیمت دوم برای مصارف فراتر از سهمیه، راه‌حل تجربه شده‌ای برای کاهش مصرف است. این رویکرد مزایا و معایب زیر را داراست:
*مزایا:
- مهار تقاضا
- آمادگی در برابر تحریم واردات بنزین
- محدود کردن جدی امکان قاچاق
- امکان کنترل معاینه فنی، پرداخت عوارض، بیمه و جرائم وسایل نقلیه
- فراهم آوردن بستر مربوط به اخذ عوارض جدید از وسایل نقلیه پرمصرف.
*معایب:
- نارضایتی احتمالی بخش‌هایی از مردم بخاطر بازگشت به مکانیسم سهمیه‌بندی
- پیچیده و دشوار شدن تسویه‌حساب شرکت ملی پخش و جایگاهداران بخاطر سازوکار چند نرخی عرضه بنزین
- با توجه به در نظر گرفتن سهمیه برای خودرو نه فرد، یک فرد با چندین خودرو، سهمیه بیشتری دارد و امکان قیمتگذاری متفاوت، متناسب با سطح مصرف افراد فراهم نمی شود
- اختصاص ۵۴ هزار میلیارد تومان یارانه پنهان در سال به دارندگان خودرو سواری شخصی (غیرعادلانه بودن طرح)
- آفلاین بودن سیستم کارت سوخت و فراهم شدن امکان تقلب
-آثار تورمی ناشی از تعیین قیمت بنزین آزاد
*سایر سناریوهای افزایش قیمت بنزین چه بود؟
حال به سراغ بررسی سایر سناریوهای افزایش قیمت بنزین با استفاده از گزارش منتشر شده توسط مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی می رویم:
الف- طرح های بر مبنای اختصاص سهمیه به خودروها
اگر هدف سیاستگذار کاهش تقاضا (مصرف) بنزین است، رویکردهای این بخش می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. در این طرح‌ها یارانه بنزین به خودروها تعلق میگیرد.
۱- برخط کردن کارت سوخت با سهمیه‌بندی
یکی از مهمترین اشکالات روش قبلی سهمیه‌بندی، آفلاین بودن سامانه کارت سوخت بود. اما در شرایط کنونی، تقریباً همه جایگاه‌های عرضه بنزین به دستگاههای POZ مجهز شده‌اند. این سیستمها آنلاین بوده و به شبکه بانکی کشور متصل است و به‌جای پرداخت نقدی هزینه سوخت، امکان استفاده از کارت بانکی را برای پرداخت فراهم کرده است.
متن پیشنهاد: وزارت نفت موظف است عرضه بنزین را صرفاً با کارت انجام دهد. قیمت بنزین، معادل ۱۵۰۰۰ ریال به ازای هر لیتر تعیین میشود. برای دارندگان خودرو شخصی، تا سقف ۶۰ لیتر در ماه مابه‌التفاوت قیمت جدید بنزین و قیمت قبلی آن به‌عنوان اعتبار به کارت بانکی مالکان خودرو که در سامانه هوشمند مدیریت سوخت ثبت شده است، منظور میشود. این سقف برای موتورسیکلت‌ها، ۲۵ لیتر تعیین میشود.
*مزایا:
- سهمیه را به فرد دارنده وسیله نقلیه اختصاص میدهد نه خود وسیله نقلیه
- قدرت اعمال افزایش قیمت بنزین فقط بر روی پرمصرف‌ها را فراهم میکند
- تسویه‌حساب بین شرکت ملی پخش و جایگاهدار فقط با یک نرخ صورت میگیرد
- مهار تقاضا
- آمادگی در برابر تحریم واردات بنزین
- محدود کردن جدی امکان قاچاق
*معایب:
- فقط دارندگان خودرو از این امکان استفاده میکنند نه عامه مردم.
۲- ترکیب کارت سوخت و مالیات جدید بر مصرف بنزین
در این روش با افزایش مصرف هر خودرو، قیمت بنزین افزایش می‌یابد. همچنین برای خودروهای آلاینده و خودروهای وارداتی قیمت بنزین افزایش می‌یابد.
متن پیشنهاد: الف) قیمت بنزین ثابت و به ازای هر لیتر ۱۰۰۰۰ ریال (یک هزار تومان) است.
ب) در سطوح مصرفی مختلف، مالیات جدید بر مصرف بنزین با نرخ‌های تعیین شده در بندهای بعدی، حین فروش از مصرف‌کننده دریافت و به حساب خزانه واریز میشود.
۱- تا سقف مصرفی ۵۰ لیتر در هر ماه برای خودروهای شخصی با نرخ صفر درصد
۲- تا سقف مصرفی ۷۵ لیتر در هر ماه، به ازای هر لیتر، با نرخ ۵۰ درصد
۳- تا سقف مصرفی ۱۰۰ لیتر در ماه، به ازای هر لیتر، با نرخ ۷۰ درصد
۴- تا سقف مصرفی ۱۲۵ لیتر در ماه، به ازای هر لیتر، با نرخ ۱۰۰ درصد
۵-از ۱۲۵ لیتر به بالا در ماه، به ازای هر لیتر، با نرخ ۱۵۰ درصد.
*مزایا و معایب:
این روش علاوه بر مزایای روش قبلی، منابع مالی جدیدی برای دولت ایجاد میکند. البته از آنجا که همه منابع حاصل مستقیماً به مردم بر نمی‌گردد، ممکن است نارضایتی به همراه داشته باشد. به علاوه سیستم فعلی کارت سوخت توان تفکیک بیش از سه دسته خودرو را ندارد.
۳- ترکیب کارت سوخت و مالیات بر ارزش افزوده
در این روش نیز سیاستگذاری درباره مصرف بنزین با ابزار مالیات بر مصرف ـ که در سال‌های گذشته در قالب مالیات بر ارزش افزوده عملیاتی شده است ـ صورت میگیرد. در حال حاضر، مصرف بنزین مشمول۲۰ درصد مالیات بر ارزش‌افزوده و ۱۰ درصد عوارض شهرداری است. برای تحقق سیاست بین قیمت پایه بنزین و مالیات وضع شده بر آن تفکیک صورت گرفته و با افزایش مصرف فقط مالیات اضافه میشود. به‌علاوه به‌جای خودروی آلاینده و خودروهای وارداتی، بین روزهای آلوده و سایر روزها تمایز قائل شده و در روزهای آلوده، قیمت بنزین افزایش می‌یابد. با توجه به ظرفیت سه نرخی مکانیسم کارت سوخت، طرح پیشنهادی باید این محدودیت را رعایت کند. پیشنهاد مطرح شده باید تسویه‌حساب بین شرکت ملی پالایش و پخش و جایگاهداران را سخت نکرده و پیچیده نباشد.
متن پیشنهاد: عرضه بنزین به خودروها و موتورسیکلت‌های شخصی با کارت سوخت وسیله نقلیه صورت گرفته و در صورت استفاده از کارت جایگاهدار بالاترین نرخ سوختگیری که تابعی از زمان و مقدار مصرف است، اعمال میشود. قیمت پایه بنزین، ۱۰ درصد افزایش می‌یابد (از ۷۰۰ تومان فعلی به ۷۷۰ و حدود ۸۰ تومان نیز سایر هزینه‌ها که در مجموع به ۸۵۰ تومان افزایش می‌یابد، با اضافه شدن ۳۰ درصد مالیات و عوارض فعلی، قیمت بنزین حدود ۱۰۰ تومان خواهد بود) در روزهای آلوده، نرخ عوارض شهرداریها ۲۰ درصد میشود (قیمت بنزین ۱۲۰۰ تومان خواهد بود). مصرف بنزین بالاتر از ۶۰ لیتر در ماه برای هر خودرو شخصی تا ۱۰۰ لیتر و ۲۰ لیتر در ماه تا ۴۰ لیتر برای هر موتورسیکلت، مشمول ۳۰ درصد مالیات بر ارزش‌افزوده و ۱۵ درصد عوارض شهرداری خواهد شد (قیمت بنزین برای این دسته در روزهای عادی، ۱۲۳۰ تومان و در روزهای آلوده ۱۳۶۰ تومان خواهد بود). مصرف بنزین بالاتر از ۱۰۰ لیتر برای هر خودرو شخصی و بالاتر از ۴۰ لیتر برای موتورسیکلت‌ها مشمول ۴۰ درصد مالیات بر ارزش‌افزوده و ۲۰ درصد عوارض شهرداری خواهد شد (قیمت بنزین برای این دسته در روزهای عادی، ۱۳۶۰ تومان و در روزهای آلوده ۱۵۳۰ تومان خواهد بود).
منابع حاصل از افزایش نرخ مالیات بر ارزش‌افزوده موضوع این تبصره در ردیف درآمدی ... صرفاً بابت تأمین سبد کالا به نیازمندان اختصاص یافته و سازمان برنامه و بودجه موظف است گزارش عملکرد این بند را هر سه ماه به مجلس شورای اسلامی ارائه دهد.
منابع حاصل از افزایش نرخ عوارض شهرداریها صرفاً بابت گسترش حمل‌ونقل عمومی اختصاص یافته و سازمان همیاری شهرداریها و دهیاری‌ها موظف است گزارش عملکرد این تبصره را هر سه ماه به مجلس شورای اسلامی ارائه دهد.
*مزایا و معایب:
این روش علاوه بر مزایای روش‌های مبتنی بر سهمیه‌بندی و کارت سوخت، از مزیت عملیاتی بودن با سیستم فعلی کارت سوخت نیز برخوردار است. همچنین، منابع مالی جدیدی برای دولت ایجاد میکند. البته از آنجا که همه منابع حاصل، مستقیماً به مردم بر نمی‌گردد، ممکن است نارضایتی به همراه داشته باشد.
۴- سهمیه به یک خودروی خانوار با سهمیه مکفی در سهمیه‌بندی
می‌توان به‌جای اعطای سهمیه به خودرو، سهمیه به یک خودروی هر خانواده تعلق گرفته و مازاد بر سهمیه، به قیمت بیشتر عرضه شود.
متن پیشنهاد: در این طرح قیمت بنزین، معادل ۱۵۰۰۰ ریال به ازای هر لیترتعیین میشود. برای یک خودروی هر خانواده، تا سقف ۱۲۰ لیتردر ماه، مابه‌التفاوت قیمت جدید بنزین و قیمت قبلی آن به‌عنوان اعتبار به کارت بانکی مالکان خودرو که در سامانه هوشمند مدیریت سوخت ثبت شده است، منظور میشود. این سقف برای موتورسیکلت‌ها، ۲۵ لیتر تعیین میشود. در ضمن برای همه خودروهای دولتی و عمومی سهمیه مناسب در نظر گرفته خواهد شد.
*مزایا:
- مهار تقاضا
- آمادگی در برابر تحریم واردات بنزین
- محدود کردن جدی امکان قاچاق
- امکان کنترل معاینه فنی، پرداخت عوارض، بیمه و جرائم وسایل نقلیه و جمع‌آوری اطلاعات
- فراهم آوردن بستر مربوط به اخذ عوارض جدید از خانواده پرمصرف، به‌گونه‌ای که اگر خانواده بیشتر مصرف کرد؛ مالیات بیشتر بدهد
- اثر تورمی بسیار کمتر از سایر سناریوها
- سهمیه را به یک خودرو در هر خانواده اختصاص میدهد
- قدرت اعمال افزایش قیمت بنزین فقط بر روی پرمصرف‌ها را فراهم میکند
- تسویه‌حساب بین شرکت ملی پخش و جایگاهدار فقط با یک نرخ صورت میگیرد
*معایب:
- یارانه بنزین فقط به دارندگان خودرو تعلق میگیرد
- در صورت افزایش قابل توجه قیمت بنزین آزاد، انگیزه‌ها برای داشتن خودرو و فروش سهمیه، بسیار بیشتر میشود
- اگر اجازه فروش بنزین مازاد داده نشود مصرف به‌شدت افزایش یافته و یا بازار غیررسمی بزرگی شکل میگیرد.
ب-طرح های بر مبنای اختصاصی سهمیه به افراد
اگر هدف سیاستگذار توزیع یارانه به‌طور مساوی است، رویکردهای این بخش می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. در این طرح‌ها یارانه بنزین نه به خودرو، بلکه به شخص تعلق میگیرد.
۱- یارانه نقدی بنزین
متن پیشنهاد: به‌جای پرداخت یارانه نقدی کنونی، قیمت بنزین به ۲۰۰۰ تومان افزایش یافته و در مقابل به هر ایرانی، معادل ارزش ۳۰ لیتر بنزین ۲۰۰۰ تومانی، یعنی ۶۰۰۰۰ تومان، در کارت اعتباری سرپرست خانوارها تخصیص می‌یابد. اعتبار تخصیص یافته در کارت فقط قابلیت پرداخت برای هزینه بنزین در پمپ بنزین‌ها، پرداخت قبض برق و گاز طبیعی خانوارها، کرایه اتوبوس و مترو، در طول ماه را داشته و در پایان ماه در صورت باقی ماندن اعتبار در کارت، فقط قابلیت استفاده برای خرید کالای ایرانی مشمول در طرح (با اولویت لوازم برقی و گازی کممصرف) را خواهد داشت.
*مزایا:
- کاهش مصرف بنزین؛
- کاهش یارانه ضمنی مصرف بنزین؛
- کاهش قاچاق با کم کردن فاصله قیمت بنزین در ایران و کشورهای همسایه.
*معایب:
- افزایش نسبی تورم
- کاهش رفاه طبقه متوسط شهری
- وابسته کردن هرگونه افزایش قیمت بنزین به افزایش یارانه
-وابسته کردن قیمت انرژی به نرخ بی‌ثبات ارز.
۲- سهمیه بنزین به همه افراد (طرح پیشنهادی مرکز پژوهش های مجلس)
متن پیشنهاد: در این طرح، یارانه نقدی تغییر نخواهد کرد و مطابق قبل اجرا خواهد شد. به‌علاوه به هر ایرانی دارای کد ملی (به‌جز ساکنین خارج کشور)، به اندازه مشخصی اعتبار استفاده از بنزین به‌طور ماهیانه تعلق میگیرد. این سهمیه‌ها به‌جای کارت سوخت در کارت ملی هوشمند افراد و یا کارت بانکی بارگذاری میشود. در این طرح، روزانه ۵۶ میلیون لیتر بنزین بین مردم (به ۸۰ میلیون ایرانی، هر نفر روزانه ۰.۷ لیتر و یا ماهیانه ۲۰ لیتر) تقسیم شده و البته برای کنترل قیمت حمل‌ونقل عمومی به ماشینهای ارائه‌کننده خدمات عمومی مانند تاکسی‌ها (اعم از سنتی و اینترنتی)، وانت‌ها و آمبولانس و ... در ابتدای طرح۲۵ میلیون لیتر بنزین تخصیص می‌یابد (این سهمیه با استفاده از تکنولوژی‌های رصدکننده جابه‌جایی در هر ماه تعیین خواهد شد). با شروع سهمیه‌بندی ظرف مدت ۶ ماه با ایجاد فراخوان تمام خودروهای عمومی با وام‌های بدون بهره با قسط‌های بلندمدت CNG سوز خواهند شد و این سهمیه حذف میشود. درآمد حاصل از مابه‌التفاوت فروش ۲۵ میلیون لیتر بنزین بابت پرداخت یارانه سود تسهیلات در اختیار شهرداری‌های کل کشور قرار گرفته تا صرف سرمایه‌گذاری و حمل‌ونقل عمومی شده و مصارف آن به‌صورت ماهانه به اطلاع مردم خواهد رسید.
قیمت بنزین در این طرح براساس درصدی از قیمت فوب تعیین میشود (مثلاً ۹۰ درصد قیمت فوب حدوداً ۳۰۰۰ تومان درحال حاضر) و در مقابل به هر ایرانی، معادل مابه‌التفاوت ارزش ۲۰ لیتر بنزین نسبت به قیمت پایه ۱۰۰۰ تومانی یعنی ۴۰۰۰۰ تومان در کارت اعتباری سرپرست خانوارها، تخصیص می‌یابد.
قیمت پایه بنزین برمبنای هر لیتر ۱۰۰۰ تومان در نظر گرفته شده و تغییر آن در بودجه‌های سنواتی با افزایش سالانه ۲۰ درصد انجام میشود. قیمت دوم برمبنای نرخ ارز سامانه نیما و ۹۰ درصد قیمت فوب تعیین خواهد شد.
اعتبار تخصیص یافته در کارت فقط قابلیت پرداخت برای هزینه بنزین در پمپ بنزین‌ها، پرداخت قبض برق و آب و گاز طبیعی خانوارها، کرایه اتوبوس و مترو، در طول ماه را داشته و در پایان ماه در صورت باقی ماندن اعتبار در کارت، به صورت نقد از خودپردازها قابلیت برداشت خواهد داشت. در این روش سیستم کارت سوخت برخط خواهد بود. امکان ایجاد این سامانه توسط بانک‌ها در زمانی کمتر از یک ماه قابل اجراست.
*مزایا:
- افراد فاقد خودرو نیز از یارانه پنهان بنزین برخوردار می‌شوند؛
- مهار تقاضا؛
- آمادگی در برابر تحریم واردات بنزین؛
- محدود کردن امکان قاچاق؛
- قیمتگذاری شناور برای نرخ دوم؛
- امکان شکل‌گیری بازار بنزین مازاد؛
* معایب:
- کاهش رفاه خانوارهایی که سهمیه تعلق گرفته به آن‌ها کمتر از مصرف آن‌هاست (عموماً در خانوارهای دو نفره و یک نفره)؛
- آثار تورمی به سبب افزایش قیمت بنزین آزاد؛
- آثار تورمی برای خانواده‌های متوسط بیشتر از خانواده‌های فقیر؛
- عدم امکان سیاستگذاری درباره قیمت بنزین براساس مصرف.
۳- بازار آنلاین بنزین یا کوپن سوخت
متن پیشنهاد: یارانه نقدی که در حال حاضر به هر فرد پرداخت میشود، به‌صورت کامل حذف و به‌جای آن به هر ایرانی بالای ۱۸ سال، به اندازه مشخصی اعتبار استفاده از ۴۰ لیتر بنزین به‌طور ماهیانه تعلق میگیرد (در نتیجه، هر فرد روزانه ۱.۳ لیتر بنزین اعتبار داشته و با توجه به جمعیت حدودا ۶۰میلیونی بالای ۱۸ سال، روزانه ۸۰ میلیون لیتر اعتبار بنزین توزیع شده است). این سهمیه‌ها به‌جای کارت سوخت در کارت ملی هوشمند افراد بارگذاری میشود. بازاری آنلاین به‌منظور خرید و فروش اعتبارات شکل بگیرد که افراد بتوانند مازاد مصرف خود را از اعتبار تعیین‌شده تقاضا یا مازاد اعتبار خود را در این بازار عرضه کنند. یکی دیگر از کارکردهای دیگر این بازار کشف قیمت واقعی بنزین در داخل کشور است به طوریکه قیمت تعادلی بنزین در این بازار مشخص میشود. افراد میتوانند بعد از عرضه بنزین خود در بازار آنلاین بنزین، مبالغ خود را به صورت ماهیانه از این بازار آنلاین برداشت کنند. نهادی به‌عنوان تنظیم‌گر بازار بنزین شکل بگیرد که نوسانات شدید قیمتی را کنترل کند به‌طوری که قیمت را بین قیمت فعلی (کف قیمت) و قیمت فوب خلیج فارس (سقف قیمت) تنظیم کند.
*مزایا:
- به‌دلیل اینکه به‌جای درآمد، ثروت بین مردم توزیع میشود عموم مردم از افزایش قیمت بنزین منتفع خواهند شد.
- توزیع یارانه در بین مردم با انصاف بیشتری صورت خواهد گرفت؛ زیرا به افراد سهمیه داده میشود
*معایب:
- با افزایش قیمت بنزین، همه معایب برشمرده برای طرح یارانه نقدی بنزین به شکل شدیدتری بروز خواهد کرد.
- اتصال قیمت کالای تأثیرگذاری مانند بنزین به نوسانات نرخ ارز و قیمت نفت؛
- ایجاد دردسر جدید برای مردم در زمینه استفاده از کوپن‌ها و معامله آن‌ها
- با افزایش شدید قیمت بنزین، کرایه در شهرهای بزرگ آنچنان افزایش خواهد یافت که ساکنان این شهرها را ناراضی خواهد کرد
- این شیوه فقط به معنای توزیع بالسویه یارانه پنهان انرژی است نه به معنای هدفمندکردن یارانه پنهان؛
- درآمدی برای بودجه دولت نخواهد داشت.
*جمع بندی
بررسی سناریوهای مختلف افزایش قیمت بنزین نشان می دهد دولت روحانی صرفا به سراغ راحت ترین روش اجرای این موضوع یعنی همان سهمیه بندی کردن با استفاده از کارت سوخت رفت و همین امر منجر به این موضوع شد که هم فشار زیادی به مردم وارد شود و هم فرصت بزرگی برای توزیع عادلانه یارانه این فرآورده نفتی از دست برود.