تهران: نقد و بررسی کتاب «آیین و اسطوره در ایران شیعی»/ مطالعات اجتماعی در حوزه دین باید تقویت شود

به گزارش حلقه وصل، نشست نقد و بررسی کتاب «آیین و اسطوره در ایران شیعی» روز دوشنبه، نهم آذرماه با حضور محسن مظاهری، ابراهیم موسی پور و جبار رحمانی به عنوان نویسنده اثر و با دبیری مرتضی هاشمی پور در سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب برگزارشد.

در ابتدای این نشست جبار رحمانی توضیحاتی در مورد کتاب خود داد و گفت: این کتاب مجموعه ای از مقالات است که در موضوعات مختلف نوشته شده است. انگیزه من از نوشتن این کتاب این بود که مطالعات اسطوره شناسی ایران معمولا به سراغ اساطیر ایران باستان می روند اماامروزه در فرهنگ ما جایگاه اسطوره در کجا قرار دارد؟

وی افزود: بنابراین در این کتاب بر مفهوم اسطوره تاکید زیادی کردم. اسطورهبه معنی درکی است که در رشته هایی چون انسان شناسی فرهنگی لحاظ می شود. اسطوره در تلقی عمومی مجموعه از باورها و عقایدی است کهتاریخ آن ها گذشته است و امروزه در لا به لای کتاب ها وجود دارند. اما از نظر انسان شناسی این اسطورهشبکه ای از باورها است که زنده است و زندگی را سامان می دهد.

رحمانی با بیان اینکه تفکیکی بین اسطوره و آیین به مفهومی که یکی صرفا عملو دیگری صرفا معنا است قائل نیستم گفت: این دو دائما در هم متداخل هستند. اگر اسطوره ای زنده باشد مستلزم این است که آیین های خود را داشته باشد و اگر آیینی زنده باشد مستلزم این است که باورهای اساطیری خود را داشته باشد.

نویسنده کتاب «آیین و اسطوره در ایران شیعی» با اشاره به اینکه سه مولفه معنا، کنش و تردد در نظام های اساطیری و کانتکست های آیینی به هم پیوند می خورند اظهار داشت: بنابراین سعی کردم در این کتاب نشان دهم که فرهنگ شیعی ایران امروز ما با روایتی شکل می گیرد که ما می توانیم آن را حول تحولات و باورهایی بدانیم که بر محور تحولات، باورها و روایت های عاشورا شکل گرفته است.

رحمانی با اشاره به اینکه روایت های مختلفی از عاشورا وجود دارد گفت: کتاب روضه الشهداء بهترین بازنمای یک روایتی ایرانی از اسطوره عاشورا است. اگر اسطوره های عاشورا را از زندگی شیعی ایرانیان بیرون بکشیم بسیاری از معنای خود را از دست می دهد.

وی گفت: با رویکرد انسان شناختی فرهنگی سعی کردم بخشی از واقعه تاریخی که در زندگی روزمره ما حضور دارد را بررسی کنم.

در ادامه محسن مظاهری با بیان اینکه با وجود اهمیتی که دین، تشیع و آیین های مذهبی در جامعه ایران دارد گفت: بدون شناخت آیین های شیعه و مذهبی شاید شناخت جامعه ایرانی ناقص باشد اما مطالعات اجتماعی حوزه دین در همه عرصه های جامعه شناسی، انسان شناسی، مطالعات فرهنگی، ارتباطات و... مقوله ای فقیر است.

مظاهری افزود: یکی از دلایلی که باعث می شود بحث دینی در ایران پرطرفدار باشد این است که دین یکی از مقولات پرطرفدار جامعه است.

وی اظهار داشت: معدود مطالعاتی که در این حوزه انجام شده این است که پژوهشگران عمدتا از منظر هنر، تاریخ، ادبیات و... به این موضوع پرداخته اند.

مظاهری با اشاره به اینکه ورود آقای رحمانی به حوزه دین و آثاری که از ایشان در این حوزه منتشر شده رابسیار مغتنم می شماریم گفت: مجموعه مطالعاتی که در این حوزه انجام شده جایگاه مهمی دارد و امیدواریم این نویسنده جوانبتواند بخش مهمی از خلاهایی که ایجاد شده را با فعالیت های پژوهشی خود جبران کند.

مظاهری با طرح این سوال که از نگاه علوم اجتماعی جایگاه پژوهشگر کجاست؟ گفت:کسانی که به این حوزه ورود کردن معتقدند بین روشنفکر، مصلح و یک پژوهشگر اجتماعی یک خلط و آمیختگی انجام شده است.

وی ادامه داد: عمده آثاری که در حوزه پژوهشگری به این مقوله وارد شده اند عمدتا رویکرد و جایگاه یک روشنفکر را دارند. این امر باعث شد آسیب شناسی، کلید واژه ای پر بسامد در پژوهش های اجتماعی و دینی ما باشد. بنابراین عمده آثاری که در این حوزه منتشر شدند جزو آثاری بودند که به صراحت از منظر آسیب شناسانه این آیین ها را بررسی کردند.

مظاهری اظهار کرد: دین عامه که برای خود یک مقوله مستقلی استبا دینداری عامیانه اشتباه گرفته می شود. عزاداری عاشورا در فرهنگ ایرانی نمود مشخص و بخش عمده ای از دین عامه را به خود اختصاص می دهد. مبدعان و مروجان آیین های عزاداری در طول تاریخ عامه مردم بودند و نخبگان موضع انتقالی نسبت به این آیین ها داشتند یا مثل فقها همراه و همدل این آیین ها بودند.

مظاهری در پایان گفت: این کتاب در ده مقاله نوشته شده است که در آن می توان به راحتی تغییر جایگاه نظری نویسنده را احساس کرد. در اولین مقاله این کتاب رویکرد نویسنده در مقام مصلح و آسیب شناسانه است. مقاله سوم کتاب «منابع مناسک عزاداری، تحریف دین یا پویایی حیات دینی» یکی از بهترین مقالات این کتاب است که به نقش تحریفساز برخی منابع اشاره کرده است.

در ادامه موسی پور با اشاره به اینکه در ایران در مرحله روش شناسی علاوه بر روش تحقیق باید یک روش بیان نیز داشته باشیم گفت: در ایران وقتی به یافته های درستی می رسیم باید نحوه بیان درست آن را نیز یاد بگیریم تا مخاطبان دچار آسیب نشود و مطلب به درستی فهمیده شود.

موسی پور گفت: در مقدمه این کتاب آمده است که « نشر این تحقیقات هر چند نتایج برخی از آنها امروزه بعد از گذشت چندین سال و به واسطه انجام تحقیقات بیشتر در این حیطه از نظر من قابل انتقاد است.» این نکته مثبت و قابل توجهی است.

وی اظهار کرد: بخشی از مقالات این کتاب به صورت پژوهش صورت گرفته اما بخش دیگری از آن بیانات خود پژوهشگر است که بر اساس تجربه ها و تحقیقات خود آنها را گردآوری کرده است که درباره آنها نمی توان با روش های آکادمیک نقد کرد.

وی به چارچوب متدولوژی کتاب «آیین واسطوره درایران شیعی» اشاره کرد و گفت: در این کتاب برای بررسی انسان شناختی مناسک از یک کار چند روشی بهره برداری شده و از پاره ای از یافته ها و مولفه های دانش های دیگر نیز استفاده کردند.

موسی پور افزود: نویسنده در این کتاب به موضوع اسطوره می پردازد و به صورت دقیق سعی می کند تا معنا و مفهوم اسطوره را به خوبی بیان کنند که در این باره بسیار موفق عمل کرده است.

وی با اشاره به اینکه تمام متن و مقاله های این کتاب به نوعی با چارچوب تفهمی دید عامیانه سر و کار دارد گفت: نویسنده در این کتاب باید به همان اندازه که نگران بد فهمی مفهوم اسطوره در این متن بودند باید نگران تئوری های دید عامیانه نیز می شدند.

موسی پور یکی از نکات مثبت این کتاب را استفاده درست و دقیق از تاریخ دانست و گفت: این کتاب آگاهانه از تاریخ استفاده کرده است و به دنبال یک کار تاریخی نبوده است. به طوری که به منابع تاریخی ارجاع نداده و خود را درگیر نقد تاریخی نکرده است.

وی افزود: درگیر نشدن در متون تاریخی برای حفظ انسجام روش در این کتاب باعث شد که رابطه بینا متنی دوره های زمانی از دست برود. وقتی متن را می خوانیم تاثیر و تاثری که دوره های زمانی یامتن هااز هم دارند در متن دیده نمی شود.

موسی پور در پایان گفت: مجموعه، انتشار و ترکیب این اثر در قالب یک کتاب بسیار مبارک است و امیدوارم کتاب ها و پژوهش ها در این حوزه ادامه پیدا کند