به گزارش حلقه وصل، نشست نقد و بررسی رمان «پس از بیست سال» نوشته «سلمان کدیور» در ترنجستان سروش برگزار شد. در این نشست «وحید یامین پور» و «سید مجید پورطباطبایی» به عنوان منتقد حضور داشته و اجرای جلسه نیز بر عهده «محمدقائم خانی» بود.
در ابتدای این نشست، به دعوت محمدقائم خانی، سلمان کدیور پشت تریبون حاضر شد و قسمتی از رمان را برای حاضران خواند.
سید مجید پورطباطبایی آغازگر جلسه نقد بود. پورطباطبایی ابتدا خود را در مواجهه با آثار داستانی سخت گیر و جدی خواند و اظهار کرد که اهل تمجید و تعریف نیست. وی در ادامه نتیجه گیری کلی خود از این رمان را بیان کرد و رمان «پس از بیست سال» را رمانی بسیار خوب خواند. پورطباطبایی با مقدمه ای، سخنان خود در مورد رمان «پس از بیست سال» را آغاز کرد. او اشاره ای به فعالیت خود در اوایل سال ۱۳۵۸ اشاره کرد که به عنوان کتابدار در یکی از هنرستان های تهران مشغول فعالیت بود و افزود: «متاسفانه آثاری که آن زمان در دسترس کتابخوان ها بود، اشاعه دهنده ناهنجاری اخلاقی و اجتماعی بودند یا ترویج دهنده افکار مارکسیستی و من به عنوان کتابدار، مستاصل می ماندم که چه کتابی را به عنوان ادبیات داستانی، به یک هنرآموز سال اول یا دوم هنرستان معرفی کنم». وی در ادامه گفت: «اگر بخواهیم انقلاب اسلامی را خیلی تقلیل دهیم، می توانیم اظهار کنیم که از حداقل تاثیر های انقلاب اسلامی، ظهور و رشد نویسنده هایی هستند که بر مدار اسلام و انقلاب اسلامی می نویسند و امروز دست ما برای معرفی آثار ادبیات داستانی همچون اثر آقای کدیور، برای نوجوانان و جوانانمان باز است.»
تصویری واقعی از ابوذر
این کارشناس در ادامه سخنانش گفت: «قبلا در مصاحبه ای ابوذر پس از بیست سال را با ابوذر سریال امام علی (ع) مقایسه کرده بودم. شخصیتی که با عنوان «ابوذر» در سریال امام علی (ع) نشان داده شده، آن ابوذری نیست که مدینه را بر علیه معاویه شورانده بود. اما ابوذری که سلمان کدیور در این رمان به ما نشان می دهد، به «ابوذر» تاریخی بسیار نزدیک است. این، همان شخصیتی ست که معاویه در اثر اقداماتش، پایه های حکومت خود را متزلزل می بیند. یکی از نقاط قوت این اثر این است که شخصیت های شاخص صدر اسلام، خصوصا یاران امام علی (ع) را به خوبی نشان داده و این شخصیت ها، به وجهه تاریخی شان نزدیک ترند.»
پورطباطبایی در ادامه به خط سیر رمان اشاره کرد و گفت: «یکی دیگر از نقاط مثبت این رمان در عین مفصل بودن آن، این است که آقای کدیور خط سیر رمان را در طول این اثر، گم نکرده است. شخصیت های این رمان، به تدریج رشد کرده و به نتیجه رسیده اند. حسن این قضیه این است که ما در ضمن اینکه یک رمان می خوانیم، تاریخ نمی خوانیم.»
پورطباطبایی افزود: یکی از مشکلات نویسندگانی که رمان تاریخی می نویسند این است که وقتی می خواهند کاملا به تاریخ وفاردار بمانند، دیگر اثر آن ها رمان نیست. اگر بخواهند از قوه تخیل خود استفاده کنند، متهم به تحریف در تاریخ می شوند اما اتفاقی که در رمان پس از بیست سال افتاده، حتی اگر برخی شخصیت های این رمان تخیلی باشند، نویسنده به گونه ای از آن ها استفاده کرده که خواننده با آن ها همراه می شود و حس تخیلی بودن آن ها به خواننده منتقل نمی شود.
این منتقد به ارتباط و نمود عینی برخی از وقایع این رمان با عصر حاضر اشاره کرد و گفت: نمونه هایی از آدم های سال چهلم هجری را ما امروزه در زندگی و جامعه خود می بینیم. آدم هایی که بین دین و دنیا گیر کرده اند و به راحتی دین خود را به دنیا می فروشند. آدم هایی که به حقیقت هایی رسیده اند اما به دلایلی تردید و مماشات می کنند و در بیان حقیقت و ایستادن در مقابل ناحق، جسارت لازم را ندارند. ما نمونه هایی از همین افراد را در جامعه و انقلاب خودمان می بینیم.
تاریخ، حکمت و کلام سه وجه مهم رمان «پس از بیست سال»
در این قسمت از نشست، محمدقائم خانی با طرح سوالی از وحید یامین پور، دیگر منتقد جلسه گفت: با توجه به تجربه شما در نوشتن رمانی که با تاریخ نسبت داشت، تحلیل شما از نسبت رمان پس از بیست سال با تاریخ چیست و آیا این نسبت های تاریخی می تواند با تاریخ معاصر ما ارتباط داشته باشند؟
وحید یامین پور ابتدا بابت نوشتن این رمان به سلمان کدیور تبریک گفت و افزود: این رمان حجیم، این قدرت را دارد که خواننده را پای خواندنش نگه دارد.
وی افزود: اولین نکته ای که باید در مورد این کتاب بگویم، این است که این کتاب، صرفا یک رمان تاریخی نیست، و واجد مباحث حکمی در حوزه انسان شناسی ست و این مسئله، برای این رمان ارزش محسوب می شود. مسئله دیگر اینکه، این رمان از مباحث کلام اسلامی و کلام شیعی نیز غنی ست. به طور کلی می شود گفت که این رمان، سه وجهی ست. رمانی ست در حوزه تاریخ، حکمت و کلام.
یامین پور، «ساده انگاری درباره تحولات تاریخی» را یکی از آسیب های معمول رمان های تاریخی خواند و گفت: رمان پس از بیست سال، بری از این آسیب است و این رمان توانسته ساده انگاری درباره برخی تحولات تاریخی را برطرف کند و در پیچیدگی ها عمیق شود. یامین پور در ادامه با اشاره به صحبت های پورطباطبایی درباره ابوذر و مقایسه شخصیت ابوذر در این رمان و سریال امام علی (ع) گفت: با آن بخش از صحبت های آقای پورطباطبایی در این مورد که سریال امام علی (ع) نتوانسته چهره ای درست از ابوذر را نشان دهد، موافقم ولی در این رمان هم کاش می شد بیشتر به شخصیت ابوذر نزدیک شد. شخصیت اجتماعی، عدالت خواهی، ساده زیستی و زهد ابوذر به خوبی در این رمان به خوبی گفته شده، اما من انتظار داشتم به شخصیت معنوی ابوذر بیشتر پرداخته می شد.
توضیح دقیق دیوان سالاری اموی
یامین پور به مهم ترین مزیت های رمان پس از بیست سال اشاره کرد و گفت: یکی از مهم ترین مزیت های این رمان، توضیح دقیق دیوان سالاری اموی ست. بنیان گذاری یک دیوان سالاری خاص اموی، آسیب دراز مدتی ست که در طول تاریخ اسلام بوده است و این دیوان سالاری پس از بنی امیه باقی مانده و بسیاری از آسیب های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در طول تاریخ نشات گرفته از همان دیوان سالاری ست. این رمان، خیلی خوب به این مسئله پرداخته است. رد این دیوان سالاری را می شود در شخصیت های سیاسی گرفت و به شخصیت های معاصر رسید که سیستم های سیاسی چگونه خود را پایدار می کنند.
دومین مزیت مهم این رمان از منظر من، مومنین متوسط و مومنین قدرتمند است. در این کتاب به وضوح می بینیم که مومنین ضعیف، به طور کامل جذب سیستم طاغوت می شوند و مومنین متوسط، توانایی حل مسئله را ندارند و خودشان را از معرکه بیرون می کشند. رد این مسائل را در تاریخ معاصر هم می شود گرفت.
سومین مزیت مهم این رمان، دقت در ریشه های اخلاقی گرایش های سیاسی ست. این همان بحث حکمی در حوزه انسان شناسی ست و ارزش روانکاوانه دارد. این مسئله، نشان می دهد که چطور یک حسادت و کینه کهنه، سال ها بعد در دوراهی حساس، تبدیل به یک تصمیم تاریخی می شود و فرد، یا به سمت امیرالمومنین علی (ع) می رود یا سمت معاویه. در چند جای کتاب، به خوبی نشان داده می شود که چطور یک ضعف اخلاقی، آدم های بزرگ را زمین گیر می کند و نمی توانند تصمیم درست را بگیرند.
یکی دیگر از مزیت های رمان، این است که نویسنده در چند جای کتاب به خوبی نشان داده که چطور یک واقعه تاریخی در دوره خودش وارونه می شود که قتل عثمان، گردن امیرالمومنین علی (ع) می افتد و به همان بهانه شام، علیه امیرالمومنین بسیج می شود. یکی از مسائل مهم این کتاب، پرداختن به بحث تحریف تاریخ و جنگ روانی معاویه و عمروعاص بر علیه امیرالمومنین علی (ع) است. این رمان، به خوبی از عهده پرداختن به این مسئله برآمده است.
دوگانه عدالت و امنیت، دوگانه حق و مصحلت
یامین در پایان سخنان خویش، به مسئله دوگانه عدالت و امنیت در این رمان پرداخت. او افزود: کسانی هستند که با دغدغه ارزش ها، به خصوص ارزش عدالت، محکوم می شوند به برهم زدن امنیت. و تفکیک این دو، مرزهای مشخصی ندارد. شما وقتی حکومت و سیستم را با دغدغه عدالت نقد می کنید، به برهم زدن امنیت و تشویش اذهان محکوم می شوید. این مسئله، مسئله امروز ما نیز هست.
مسئله دیگر، دوگانه حق و مصلحت است که باز مسئله امروز ما نیز است. این دوگانه هم در این کتاب مطرح شده است. برای مثال، اشعث. اشعثی که تکلیفش در تاریخ مشخص است و به هیچ وجه در کنار امیرالمومنین علی (ع) قرار نمی گیرد. در برهه ای، مجبورید برکنارش کنید و در برهه ای مجبورید منصوبش کنید. به نظرم، این رمان، این مسئله را روشن تر کرده است.
در پایان این نشست، پورطباطبایی سخنان خود در مورد این رمان را جمع بندی کرد. به اعتقاد پورطباطبایی، مسئله دیوان سالاری معاویه، برخوردهای معاویه با مسائل مختلف، پرداختن به مسئله «سلیم» و انتخاب وی به عنوان فرمانده در جنگ رومیان، حدودا تعداد ۳۵۰ صفحه را به خود اختصاص داده و می توانست با اجمال بیشتری مطرح شود. در پایان، پورطباطبایی به سلمان کدیور توصیه کرد تا در اثر بعدی ده سال امامت امام حسن مجتبی (ع) و شهادت ایشان و همچنین ده سال تحمل حکومت معاویه توسط امام حسین (ع) و تحمل نکردن حکومت یزید توسط ایشان را موضوع بعدی رمان دینی خود قرار دهد.