۵ دغدغه کلیدی رهبر معظم انقلاب در حوزه کتاب

به گزارش حلقه وصل: بازدید از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از جمله سنت‌های فرهنگی رهبر معظم انقلاب است که هر ساله همزمان با ایام برگزاری این رویداد فرهنگی اجرا شده است. معظم‌له در این بازدیدها که عموماً چند ساعت به طول می‌انجامد، ضمن بازدید از غرفه‌های مختلف و گفت‌وگو با اهالی نشر، نویسندگان و پدیدآورندگان به صورت مستقیم و بی‌واسطه از حال و هوای فضای نشر کشور جویا می‌شوند.

حضور رهبر معظم انقلاب در این رویداد فرهنگی ضمن ایجاد دلگرمی در میان اهالی نشر، پیام‌های دیگری نیز دارد که عموماً در حواشی بازدید ایشان و یا اخبار رسمی مخابره شده است. نگاهی به بیانات ایشان در چند سال گذشته نشان می‌دهد که چند موضوع کلیدی و مهم که اتفاقاً دغدغه اهالی فرهنگ نیز هست، مد نظر ایشان بوده و بارها نسبت به آن تذکر داده‌اند. بازخوانی این بخش از بیانات ایشان در آستانه برگزاری سی و ششمین دوره نمایشگاه کتاب در مصلی تهران، می‌تواند تلنگری باشد برای دست اندرکاران، مسئولان و آحاد مردم.

از جمله دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب ایجاد رغبت و انگیزه در اقشار مختلف جامعه برای امر کتابخوانی است. این موضوع در بسیاری از بیانات ایشان که مرتبط با حوزه فرهنگ و کتاب است، دیده می‌شود.

ایشان بارها نسبت به این موضوع تذکر داده و حتی پیشنهاداتی را نیز مطرح کرده‌اند. این دغدغه تا جایی در نظر ایشان حائز اهمیت است که حضورشان در نمایشگاه کتاب را می‌توان به منزله ترغیب اقشار مختلف برای حضور در این «باشگاه فرهنگی» و تنفس در این فضای «شوق‌آور» نیز توصیف کرد و در نظر گرفت؛ چنانکه ایشان نیز در همین رابطه فرموده‌اند:

انگیزه در درجه‌ اوّل، میل شخصی به کتاب و علاقه‌ی به کتاب و اُنس با کتاب است.

در مرحله‌ی دوّم، ترویج کتاب است. من مایل هستم که کتاب‌خوانی هر چه بیشتر رواج پیدا کند، چون اعتقادم بر این است که ما محتاج کتاب هستیم؛ همه‌ی آحاد در بخشهای مختلف، طبقات مختلف سنّی و علمی، احتیاج دارند به اینکه کتاب بخوانند و به معنای واقعی کلمه، هیچ چیزی جای کتاب را نمیگیرد. من مایلم که کتاب‌خوانی رواج پیدا کند.

امروز یک مقداری شاغلهای دیگر، مثل فضای مجازی، مثل این‌جور چیزها، جای کتاب‌خوانی را گرفته؛ این حرکتِ صحیحی نیست. نه اینکه به فضای مجازی مراجعه نکنند یا روزنامه نخوانند؛ چرا، لکن اینها جای کتاب را نباید بگیرد. کتاب بایستی یک جای خاصّی، هم در سبد معیشت مردم و خرید مردم، هم در مجموعه‌ی وقت‌گذاری‌های آنها داشته باشد؛ هر روز یک مقداری کتاب باید بخوانند. من میخواهم این ترویج بشود و آمدنِ من شاید در این جهت مؤثّر باشد؛ این هم یک انگیزه‌ی دیگر است. (بیانات در مصاحبه با خبرنگار صداوسیما در جریان بازدید از سی و پنجمین نمایشگاه کتاب تهران)

ترویج کتابخوانی و فرهنگ‌سازی در این زمینه از جمله دغدغه‌های اصلی رهبر معظم انقلاب در همین رابطه است؛ دغدغه‌ای که جامه عمل پوشاندن به آن نیازمند هم‌گرایی دستگاه‌های مختلف برای اجرای طرح‌های جذاب و اثرگذار است:

مسئله‌ی کتاب مسئله‌ی مهمّی است. فرهنگ کشور، فرهنگ‌ُسازی کشور، همواره احتیاج به کتاب دارد؛ با اینکه حالا امروز امکانات فراوان دیگری به وجود آمده ــ فضای مجازی و امثال اینها ــ امّا کتاب همچنان در جایگاه خیلی والا و مهمّ خودش قرار دارد. همه‌ی فعّالیّتهای هنری، ‌رسانه‌ای، فرهنگی، مثل تئاتر، مثل سینما، حتّی نقّاشی، کارهای سمعی و بصری، احتیاج به کتاب دارد؛ یعنی آن کسی میتواند یک کار هنری خوب را یا کار رسانه‌ای خوب را تولید کند که با کتاب سر و کار داشته باشد. لذا من با اینکه به همه‌ی مردم توصیه میکنم کتاب بخوانند، همیشه هم توصیه کرده‌ام، بخصوص به جوانها، امّا میخواهم امروز تأکید کنم که کسانی که در کار برنامه‌سازی هستند برای تلویزیون، برای رادیو، برای مطبوعات، کسانی که در کار هنری هستند، هنرهای نمایشی، هنرهای سمعی و بصری به ‌هر شکل، اینها بخصوص احتیاج دارند کتاب زیاد بخوانند. و بحمدالله در همه‌ی موضوعات هم امروز ما کتابهای تألیف داخل داریم. یک مسئله این است.( بیانات در مصاحبه با خبرنگار خبرگزاری صداوسیما در پایان بازدید از سی‌وچهارمین نمایشگاه کتاب تهران)

از دیگر دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب در حوزه کتاب، مسئله دسترسی و قدرت خرید مردم است. ایشان در دیدارهای اخیر ضمن اشاره به مسئله کاغذ به عنوان یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های ناشران طی سال‌های گذشته با تأکید بر حرکت دولت به سمت رفع این معضل و فعالیت هرچه بیشتر در حوزه تولید کاغذ داخلی، خواستار رفع این مشکل شده‌اند.

قیمت کتاب در سال‌های گذشته زیر سایه مشکلات اقتصادی، روند صعودی را طی کرده است. بخشی از این افزایش قیمت، تأثیرپذیرفته از بازار پرتلاطم کاغذ در سال‌های گذشته است. طی سال‌های گذشته دولت‌ها تلاش کرده‌اند با ورود به بحث تولید داخلی و همچنین ساماندهی در بخش واردات کاغذ و تأمین نیاز بازار، از افزایش افسارگسیخته کتاب جلوگیری کنند؛ با این حال بررسی‌های آماری نشان می‌دهد که کتاب از مسئله تورم مستثنی نبوده و با افزایش قیمت همراه بوده است.

خرید کتاب با این قیمت‌ها واقعاً سخت است

رهبر معظم انقلاب بارها نسبت به گرانی کتاب تذکر داده و خواستار مدیریت آن شده‌اند:

«زمینه‌ی نامساعد» که میگویم، عمدتاً گرانی کاغذ است و گاهی نامرغوب بودن کاغذ که حالا امروز وزیر محترم به من خبر دادند که در زمینه‌ی تولید کاغذ مرغوب کارهای خوبی را شروع کرد‌ه‌اند. من البتّه چند سال قبل به این مسئله تأکید کردم، همّت نکردند که دنبال کنند؛ حالا خب بحمدالله شروع کرده‌اند. امیدواریم که این کمک کند تا این قیمتِ بالای کتابها ــ که خرید کتاب با این قیمتها واقعاً سخت است ــ بشکند و با ارزان شدن کاغذ، با آمدن کاغذ داخلی مرغوب، این وضع بهتر بشود.( بیانات در مصاحبه با خبرنگار خبرگزاری صداوسیما در پایان بازدید از سی‌وچهارمین نمایشگاه کتاب تهران) 

صدقه جاریه و افزایش شمارگان

کاهش تدریجی شمارگان کتاب، از دیگر دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب است که تذکر نسبت به آن محدود به بازدید از نمایشگاه‌ کتاب نمی‌شود. ایشان در بیاناتشان از دهه 70 تاکنون بارها نسبت به آن تذکر داده و چاپ کتاب را «صدقه جاریه» توصیف کرده‌اند:

یک وقتی در گذشته معمول بود که کسانی از تجار و بازاری‌های مؤمن، مثل آقای کوشان‌پور، پیدا می‌شدند و کتابی را چاپ می‌کردند و مجانی به طلاب می‌دادند، اما الان این کارها نمی‌شود، یا کم می‌شود. چنانچه معلوم شد که کتاب خیلی خوبی هست، این باید چاپ بشود. هر اندازه خرج چاپ آن باشد، باید جزء صدقات جاریه قرار بگیرد. شماها روشنفکرید و به اهمیت این کار آگاهید؛ این را ترویج کنید. اگر مسئله کتابخوانی جا افتاد، این هم انجام خواهد شد.(دیدار با اعضای هیئت تحریریه دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛ 74/2/18)

و یا در جای دیگری فرموده‌اند:

تکلیف بعدی این است که کتابخوانی به عنوان یک سنت رایج دربیاید و همه در کشور کتابخوان بشوند... و کتاب به یک عده از افراد جامعه اختصاص پیدا نکند... بعضی از ناشران به من می‌گفتند که ما تشکر می‌کنیم از اینکه می‌بینیم فرهنگ کتابخوانی توسعه پیدا کرده است و مردم به کتاب تمایل بیشتری نشان می‌دهند...

البته اگر ما به آن حدی برسیم که مورد نظر من است، آن وقت بایستی تعداد کتاب‌هایی که هربار چاپ می‌شود، از دو هزار و پنج هزار و 10 هزار، به 200 هزار و 300 هزار برسد؛ یعنی اینگونه بایستی کتاب در جامعه پخش بشود... از 60 میلیون جمعیتی که امروز هستیم، تعداد کثیری هستند که این‌ها اهل کتاب‌اند، اهل سوادند و بیشتر هم خواهند شد؛ رو به تزاید است. اگر همه کتابخوان بشوند، ما بایستی کتاب زیادی در دسترس این‌ها داشته باشیم. (مصاحبه با خبرنگار صدا و سیما پس از بازدید از هفتمین دوره نمایشگاه کتاب تهران؛ 73/2/20)

ایشان در پایان بازدید از سی و چهارمین دوره نمایشگاه کتاب تهران نیز فرموده‌اند:

به هر حال، اینها زمینه‌های نامساعدی است، لکن با وجود اینها انسان میبیند که تعداد عناوین کتاب بسیار زیاد شده؛ یعنی مثلاً فرض بفرمایید سال 1401تعداد کتابی که چاپ شده از مجموعِ چندین سالِ قبل از انقلاب بیشتر است؛ این خیلی موضوع مهمّی است. با اینکه حالا از لحاظ اقتصادی و امثال اینها این همه مشکلات وجود دارد، امّا در عین حال عناوین کتاب بالا رفته. شمارگان چاپ کتاب البتّه خیلی بالا نیست، نسبتاً پایین است یا در بعضی از موارد پایین است، لکن تعداد چاپ بالا است؛ بعضی از کتابها ده بار، پانزده بار، بیست بار، سی بار چاپ شده. همین حالا در همین [جا] یک کتابی را به من گفتند که حدود دویست بار چاپ شده؛ خب اگر چنانچه مثلاً شمارگان هر دفعه‌ای هزار هم باشد، مبلغ قابل توجّه و خوبی است. بنابراین، این خرسندکننده است.

غنیمت وقت با کتاب خوب

از دیگر دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب در حوزه کتاب، تولید محتوای مفید و «کتاب خوب» است. این موضوع از جمله تذکرات ایشان چه در حوزه کودک و نوجوان و چه در حوزه بزرگسال بوده است. ایشان بارها با اشاره به این موضوع، به فعالیت در موضوعات کمتر پرداخته شده نیز تذکر داده‌اند؛ موضوعاتی که علی‌رغم اهمیتشان همچنان مورد غفلت واقع شده و تعداد آثاری که به آن پرداخته‌اند، اندک است:

جوانها خیلی احتیاج دارند به خواندن کتاب. هم ادبیّات، هم تاریخ، هم مواریث، هم معرّفی شخصیّت‌ها؛ اینها چیزهایی است که انصافاً ما در آنها خلأ داریم. [همین‌طور] شرح قضایا و حوادث گوناگون؛ ما الان مثلاً درباره‌ی مشروطیّت، چند کتاب معدود داریم از گذشته. آن نگاه واقعی و صحیح نسبت به آنچه به عنوان مشروطیّت در کشور اتّفاق افتاد، باید درست تبیین بشود؛ کتاب در این زمینه کم داریم یا نداریم یا کتابِ خواندنی کم داریم.

اینها کارهایی است که باید انجام بدهیم. از قبیل مشروطیّت، حوادث فراوان دیگری هم وجود دارد؛ ما درباره‌ی دفاع مقدّس هر چه بنویسیم کم نوشته‌ایم، هر چه بگوییم کم گفته‌ایم؛ خیلی زیاد جا دارد. درباره‌ی خود انقلاب کم داریم، درباره‌ی امام (رضوان الله علیه) [هم همین‌طور]. امام یک شخصیّت برجسته‌ی کم‌نظیر در تاریخ است؛ ما درباره‌ی امام چقدر کتاب نوشته‌ایم؟ چه نوشته‌ایم؟ اینها خیلی مهم است. این کارها باید انجام بگیرد. تولید کتاب خیلی مهم است که بیشتر به عهده‌ی وزارت ارشاد و دستگاه‌های تبلیغاتی و حوزه‌ی هنری و امثال اینها است، امّا ترویج کتاب به عهده‌ی آموزش و ‌پرورش و به عهده‌ی دانشگاه‌ها و مانند اینها است. (بیانات در مصاحبه با خبرنگار صداوسیما در جریان بازدید از سی و پنجمین نمایشگاه کتاب تهران)

و یا در دیدار با مسئولان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان فرموده‌اند:

قصّه‌گویی، هنر بسیار خوبی است. قصّه‌های خوب، سازنده‌ی شخصیت کودک است. همان قصّه‌های قدیمی را که ما از مادر خودمان، از مادربزرگ و یا از پیرزن دیگری در کودکی شنیده‌ایم، امروز که مرور میکنیم، می‌بینیم در آنها چقدر حکمت وجود دارد! انسان، بعضی از خصال و تفکّرات خودش را که ریشه‌یابی می‌کند، به این قصّه‌ها می‌رسد. قصّه مقوله‌ی خیلی مهمّی است؛ منتها قصّه‌های خوب.(بیانات در دیدار مسئولان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان؛ 77/2/23)

حمایت از تالیف و خودکفایی از محتوای غیربومی

از ترجمه، ایجاد توازن و ساماندهی این بازار نیز از دیگر دغدغه‌های می‌توان یاد کرد. بازار نشر کشور در سال‌های اخیر به دلیل تمایل ناشر برای کاهش هزینه‌ها، به سمت چاپ کتاب‌های ترجمه متمایل شده است؛ به طوری که در برخی موارد از یک کتاب، چندین ترجمه ارائه شده است. کیفیت ترجمه‌ها نیز محل بحث است. گاه ناشر کتاب ترجمه‌ را با مترجمی گمنام و با کیفیتی که از نظر فنی و ادبی حرفی برای گفتن ندارد، روانه کتابفروشی‌ها می‌کند. رهبر معظم انقلاب در سال‌های گذشته نسبت به تولید محتوای بومی تذکر داده و بر انتشار آثار ترجمه شده با کیفیت تأکید کرده‌اند:

یک مسئله‌ی دیگر هم مسئله‌ی ترجمه است. در گذشته‌ی دور که دوره‌ی جوانی ما است، کتابها غالباً ترجمه‌ای بود؛ یعنی عمدتاً ترجمه‌ی کتابهای فرنگی بود که در اینجا چاپ میشد. حالا انسان احساس میکند که کتابهای نگارش‌یافته و تألیف‌شده‌‌ی در داخل، تعداد خیلی زیادی از کتاب‌ها را و سهم بزرگی از کتابهای کشور را تشکیل میدهند؛ باید اینها ترجمه بشوند. یعنی من با ترجمه‌ی آثار خارجی به هیچ وجه مخالفتی ندارم ــ البتّه [آن اثر خارجی] باید خوب باشد، جهت‌گیری‌اش درست باشد، گمراه‌کننده نباشد ــ امّا متقابلاً روی ترجمه‌ی کتابهای داخلی به زبانهای خارجی هم حتماً باید تأکید کنند. و حتّی‌‌المقدور آن زبان ترجمه‌شده هم ــ که میخواهیم به آن زبان ترجمه کنیم ــ زبان مادری مترجم باشد؛ مثلاً اگر میخواهیم کتاب فارسی را به عربی ترجمه کنیم، یک عرب واقعی که زبان عربی زبان مادری‌اش است ترجمه کند؛ یا انگلیسی یا همین‌طور زبانهای دیگر.( بیانات در مصاحبه با خبرنگار خبرگزاری صداوسیما در پایان بازدید از سی‌وچهارمین نمایشگاه کتاب تهران)

با این حال، ایشان بر تولید محتوای بومی در حوزه کودک و نوجوان و حرکت به سمت خودکفایی از انتشار محتوای غیر بومی تأکید کرده‌اند:

روی مسئله‌ی کتاب کودک و نوجوان هم من تأکید دارم. خوشبختانه دیدم در چندین غرفه در این مسئله کار شده و باز هم من تأکید میکنم که برای کودکان، برای نوجوانان، هر چه میتوانند کتاب تهیّه کنند و ما را از کتابهای بیگانه بی‌نیاز کنند که بتوانیم با فرهنگ خودمان، با جهت‌گیری‌های خودمان و اهداف خودمان ان‌شاء‌الله کتاب در اختیار نوجوانان‌مان بگذاریم. این هم یک مسئله است.( بیانات در مصاحبه با خبرنگار خبرگزاری صداوسیما در پایان بازدید از سی‌وچهارمین نمایشگاه کتاب تهران)