چرا اردن طرح ترامپ برای غزه را تهدیدی برای خود می‌داند؟

به گزارش حلقه وصل: از وقتی طرح‌های آوارگی فلسطینی‌ها از سوی آمریکا و رژیم صهیونیستی به عنوان حل «مشکل غزه» مطرح شد، «اردن» در صدر کشورهایی بود که مخالفت خود را با این سناریو اعلام کرد.

موضع «امان» صرفاً موضع‌گیری دیپلماتیک برای همبستگی با فلسطینی‌ها نیست، بلکه بازتابی از پیچیدگی‌های سیاسی، امنیتی و جمعیتی حاکم بر این کشور است که هرگونه اقدام در تحمیل این طرح را تهدیدی مستقیم برای ثبات و استقرار اردن به شمار می‌آورد.

اردن که میراثی ترکیبی و پیچیده از رابطه با مسئله فلسطین را دارد، به خوبی می‌داند، هرگونه تغییر در موازنه‌های جمعیتی و ژئوسیاسی، این کشور را با چالش‌هایی مواجه می‌کند که توان مهار آنها را ندارد.

«عبدالله دوم»، پادشاه اردن که به آمریکا سفر کرده تا با ترامپ دیدار کند، صراحتا اعلام کرده که امان توان پذیرش فلسطینی‌ها را ندارد، چون او بیش از هرکس به پیامدهای این اقدام در سطوح مختلف آگاه است.

وی در مقابله با بی‌توجهی آشکار ترامپ به نارضایتی‌اش فعلا به مخالفت‌های عربی دل‌بسته است، شاید مخالفت‌های عربی به ویژه عربستان سعودی که این طرح نیم‌نگاهی نیز به آن دارد، او را از ورطه ترامپ نجات دهد.

اغلب کشورهای عربی که به عنوان گزینه‌های بعدی ترامپ و نتانیاهو برای «حل مشکل غزه» مطرح شده‌اند، کشورهایی هستند که یا سال‌هاست، با رژیم صهیونیستی رابطه دارند، مانند اردن و مصر و یا مانند عربستان در این مسیر قرار دارند و این باعث می‌شود، تا برگه‌ای برای اعمال فشار بر آمریکا و اسرائیل نداشته باشند.

اما مهم‌ترین پیامدهای مهاجرت دادن فلسطینی‌ها به اردن را می‌توان در موارد ذیل ملاحظه کرد.

ملاحظات جمعیتی: معادله تهدید ترکیب و ساختار جمعیتی
اصولا تشکیل کشوری به نام اردن توسط بریتانیا در سال 1949 پس از فروپاشی عثمانی به پادشاهی «امیر عبدالله»، یکی از فرزندان «شریف حسین بن علی»، شریف حجاز به این دلیل بود که این کشور حایل و مانعی بین اسرائیل و دو کشور سوریه و عراق باشد. 

اردن 335 کیلومتر مرز مشترک با فلسطین اشغالی دارد و کنترل این مرز و جلوگیری از رخنه مقاومت به داخل رژیم صهیونیستی خود مأموریتی مهم و دشوار است. 60 درصد جمعیت اردن فلسطینی هستند و از آن میان 42 درصد آنها تابعیت اردنی دارند.

در اردن «جمعیت» همواره یکی از اساسی‌ترین عوامل شکل دادن سیاست‌ داخلی بوده و از آنجا که بیش از نیمی از جمعیت اردن فلسطینی هستند، مهاجرت دادن بیش از این فلسطینی‌ها به این کشور به معنای تغییر در ساختار و معادله جمعیتی اردن است که منجر به اختلال‌های اساسی در موازنه قوا و نیروهای اجتماعی و سیاسی می‌شود.

در طول دهه‌های گذشته دولت اردن سعی کرده، بین ارکان جمعیتی این کشور توازن ایجاد کند و اگر هم پذیرش آوارگان فلسطینی صورت گرفته، تدریجی و در چارچوب ساختارهای دولتی بوده، بدون اینکه به آنها اجازه یا فضای لازم برای تبدیل شدن به جناحی قدرتمند داده شود که بتوانند، به آن وسیله ساختار و ماهیت نظام سیاسی یا اقتصادی اردن را تغییر دهند یا روی آن تأثیر بگذارند.

حالا هرگونه مهاجرت جدیدی به ویژه از غزه به معنای بهم ریختن معادلات پیشین و شکل‌گیری معادلات جدید در نسخه بسیار پیچیده‌تر است، چون ساختار جمعیتی فلسطینی‌های نوار غزه از حیث گرایشات سیاسی و سازمانی تفاوت بسیاری با فلسطینی‌های ساکن کرانه باختری دارد و در این قالب اردنی‌ها به گرایشات فلسطینی‌های کرانه باختری نزدیک‌تر و گرایشات فلسطینی‌های نوار غزه دورتر هستند.

البته برخی منابع فاش کرده‌اند، طرحی که ترامپ درباره مهاجرت دادن فلسطینی‌های نوار غزه اکنون از آن رونمایی کرده، نیمی از طرح واقعی است و نیمه دوم این طرح شامل کرانه باختری می‌شود، به این ترتیب که کرانه باختری نیز باید از فلسطینی‌ها تخلیه شود. در این راستا، مصر پذیرای فلسطینی‌های نوار غزه و اردن پذیرای فلسطینی‌های کرانه باختری می‌شود. 

با این همه اردن چه گزینه پذیرش فلسطینی‌های نوار غزه باشد، چه کرانه باختری، مهاجرت دادن فلسطینی‌ها به این کشور را نمی‌پذیرد و آن را موجب بهم خوردن معادلات جمعیتی در اردن می‌داند.

نگرانی‌های سیاسی: بیم از تضعیف ثبات دولت
در بُعد سیاسی، امان از این بیم دارد که مبادا پذیرش آوارگان فلسطینی موجب بهم خوردن موازنه قدرت در داخل شود. نظام پادشاهی در اردن مشروعیت خود را از حمایت‌ و پشتیبانی عشایر اردنی می‌گیرد که پایه اصلی دستگاه‌های امنیتی و نظامی این کشور را تشکیل می‌دهند.

به همین دلیل، هرگونه تغییر جمعیتی، این موازنه را تضعیف خواهد کرد یا معادله حاکم را بهم خواهد زد. اولین پیامد پذیرش آوارگان فلسطینی در سطح سیاسی برای اردن، مطالبه افزایش نمایندگی سیاسی فلسطینی‌هاست که نظام حاکم را وارد رویارویی مستقیم با مراکز سنتی و متعارف قدرت در این کشور خواهد کرد.

افزون بر آن، اردن هنوز نگران تکرار حوادث موسوم به «سپتامبر سیاه» سال 1970 و پیامدهای آن است که رویارویی ارتش اردن با گروه‌های فلسطینی را به دنبال داشت. امان می‌گوید که فلسطینی‌ها تلاش داشتند، موجودیت مستقلی برای خود داخل اردن تشکیل دهند. 

با اینکه شرایط تغییر کرده و تغییر و تحولات بسیاری رخ داده، اما نگرانی اردن از تکرار سناریو سپتامبر سیاه 1970 به قوت خود باقی است.

همچنین، رابطه اردنی‌ها و فلسطینی‌ها به همان ترتیب که میراثی از همکاری و منافع مشترک را در دل خود، آمیخته به تنش‌ها و اختلافات نیز می‌باشد. با وجودی‌که اردن تنها کشور عربی است که به تعداد زیادی از فلسطینی‌ها تابعیت اردنی داد، اما این موضوع تناقضات و اختلافات سیاسی و اجتماعی بین آنها را از بین نبرده است. 

تنش‌های دهه‌های گذشته بین برخی از عشایر اردنی و گروه‌های فلسطینی باعث شده تا مسئله اسکان آوارگان فلسطینی در اردن به خط قرمز عشایر این کشور تبدیل شود.

افزون بر آن نخبگان سنتی اردن از این بیم دارند، مبادا پذیرش تعداد جدیدی فلسطینی منجر به کاهش نفوذ اردنی‌ها در داخل نظام سیاسی و اقتصادی کشورشان شود.

از سوی دیگر، فلسطینی‌ها نیز با وجود ادغام در بافت و ساختار اجتماعی و اقتصادی و سیاسی اردن، همچنان احساس می‌کنند که در این کشور شهروند درجه یک نیستند و از عدم مشارکت سیاسی‌اشان در حد و اندازه واقعی و مطلوب ناراضی هستند، این موجب می‌شود، هرگونه تغییرات جمعیتی موجبات نگرانی گسترده در داخل محافل سیاسی اردن شود.

رابطه با حماس: معادله امنیتی حساس
عامل دیگری که به شدت روی موضع اردن در قبال آوارگان فلسطینی تأثیر می‌گذارد، رابطه امان با جنبش حماس است. با اینکه اردن برای مدتی مقر جنبش حماس بود، اما این رابطه شاهد تنش‌هایی بین دو طرف بود، به ویژه بعد از بستن دفاتر جنبش در سال 1999 و به دلیل فشارهای داخلی و خارجی این تنش‌ها تشدید شد.

اردن به خوبی‌ می‌داند، پذیرش تعداد زیادی از فلسطینی‌های نوار غزه به اردن عملا به معنای اجازه دادن به حضور مجدد حماس در این کشور و ایجاد پایگاهی مردمی جدید برای حماس در آن است.

با توجه به شرایط حساس امنیتی حاکم بر سرزمین‌های اشغالی اردن خواهان بازگشت حماس و هوادارانش به این کشور نیست، پس از عملیات طوفان الاقصی و در جریان 15 ماه جنگ اسرائیل در نوار غزه مرزهای مشترک اردن و فلسطین اشغالی شاهد چندین عملیات‌ ضد صهیونیستی بود که از جمله آنها می‌توان به عملیات «پل کرامه» اشاره کرد. در این عملیات 3 نظامی صهیونیست به دست «ماهر الحجازی» به هلاکت رسیدند.

طبیعتا بازگشت حماس و فلسطینی‌های نوار غزه به اردن این مرزها را بار دیگر ملتهب خواهد کرد، علاوه بر اینکه هرگونه فعالیت فلسطینی‌ها برای حمایت از مقاومت و بازسازی توانمندی‌های نظامی آن برای مبارزه با رژیم صهیونیستی بار دیگر اردن را در برابر اسرائیل قرار خواهد داد و به توافقنامه عادی‌سازی سال 1994 آن با رژیم صهیونیستی لطمه بزند.

بُعد اقتصادی: باری فراتر از ظرفیت دولت
علاوه بر نگرانی‌های سیاسی و امنیتی، بُعد اقتصادی نیز عاملی مهم در مخالفت اردن با طرح مهاجرت دادن فلسطینی‌ها به این کشور است. اقتصاد اردن با مشکلات مزمن بسیاری مانند بیکاری بالا، بدهی فزایند و تکیه گسترده به کمک‌های خارجی مواجه است.

پذیرش صدها هزار آواره جدید فلسطینی به معنای فشار فزاینده بر زیرساخت‌ها، خدمات بهداشتی، درمانی، آموزشی، بازار کار و غیره است که منجر به تشدید بحران‌های اقتصادی و اجتماعی در این کشور خواهد شد.

بنابراین مخالفت اردن با پذیرش فلسطینی‌ها فراتر از یک موضع سیاسی گذرا یا همبستگی با مسئله فلسطین است، بلکه آنگونه که امان نیز به ان اذعان دارد، یک راهبرد وجودی برای حفظ ثبات و استقرار در این کشور است.

کمک‌های مالی آمریکا به اردن
اردن پس از اسرائیل دومین دریافت‌کننده بزرگ کمک‌های خارجی آمریکا در خاورمیانه است. این کشور در سال 2018 از مصر و در سال 2013 از عراق در گرفتن کمک پیشی گرفت.

ارزش کمک‌های سالانه آمریکا به اردن طی 15سال گذشته 3 برابر شده است. آمریکا از سال 1951 تا 1957 علاوه بر کمک اقتصادی، کمک نظامی هم کرده است.

مجموع کمک‌های آمریکا به اردن تا سال 2023 تقریباً 28.5 میلیارد دلار بود که بیش از 40 درصد از کمک‌های رسمی بین‌المللی دریافت شده توسط اردن را تشکیل می‌دهد.

اردن از سال 2021، سومین دریافت‌کننده کمک‌های آمریکا در جهان پس از افغانستان و اسرائیل بود.

اردن و آمریکا در سپتامبر 2022 یادداشت تفاهمی امضا کردند که بر اساس آن از سال 2023 تا 2029 سالیانه کمک‌های مالی به ارزش 1.45 میلیارد دلار از آمریکا دریافت می‌کند.

در دوره اول ریاست جمهوری ترامپ، یادداشت تفاهم امضا شده بین آمریکا و اردن حاکی از تخصیص 6.375 میلیارد دلار کمک در طول پنج سال با میانگین سالانه 1.275 میلیارد دلار به این کشور بود.

مجموع کمک‌های آمریکا به اردن در سال 2023 بالغ بر 1,309,483,582 میلیارد دلار بود که 25 درصد از آن کمک‌های نظامی بود. اردن در فهرست کشورهایی است که بیشترین کمک‌های آمریکا در خاورمیانه را دریافت کرده و در رتبه دوم قرار دارد.