دیپلماسی گاز و مدیریت مصرف؛ دو راهبرد پیش‌روی صنعت گاز ایران

به گزارش حلقه وصل: مهرداد بذرپاش در یادداشتی نوشت: گاز طبیعی یکی از منابع حیاتی انرژی ایران است که در سیاست‌های اقتصادی و دیپلماسی کشور نقش مهمی ایفا می‌کند. ایران با داشتن دومین ذخایر بزرگ گاز در جهان به میزان بیش از 33 تریلیون مترمکعب، به‌عنوان یکی از تأمین‌کنندگان عمده انرژی در سطح منطقه و جهان شناخته می‌شود. این منابع گازی نه‌تنها برای تأمین نیازهای داخلی بلکه برای تقویت روابط اقتصادی و سیاسی ایران با کشورهای همسایه از جمله ترکیه، عراق و پاکستان، مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. صنعت گاز ایران به‌عنوان یکی از ارکان اصلی اقتصاد کشور، توجه زیادی را در برنامه‌های توسعه‌ای و بین‌المللی جلب کرده است. همکاری در زمینه تأمین انرژی و پروژه‌های گازی وابستگی‌های متقابل انرژی را تقویت کرده و به ایجاد روابط استراتژیک در سطح بین‌المللی منجر خواهد شد.

توسعه زیرساخت‌های صنعت گاز بعد از انقلاب اسلامی
در طی سالهای بعد از انقلاب اسلامی زیرساخت‌های گاز کشور به‌طور قابل توجهی توسعه پیدا کرده‌اند به نحوی که طبق آمار شرکت ملی گاز ایران در طی این مدت بیش از 1200 شهر و بیش از 35 هزار روستا در کشور گازرسانی شده است و برای تأمین گاز مورد نیاز خانواده‌ها و مشترکان صنعتی بیش از ۴۱۶ هزار کیلومتر شبکه خط لوله اجرا و ۱۳ میلیون انشعاب گاز نصب شده است. در واقع، بیش از ۹۷ درصد جمعیت شهری و ۸۷ درصد جمعیت روستایی و در مجموع بیش از ۹۰  درصد جمعیت کشور از نعمت گاز طبیعی برخوردارند. 

باوجود ظرفیت و دستاوردهای ذکر شده، ایران امروز انرژی در دسترس مناسبی برای صادرات ندارد که از جمله عوامل اصلی آن تلفات بالای انرژی در کشور و وابستگی کشور به یک حامل انرژی است به نحوی که بیش از 70 درصد انرژی کشور به گاز وابسته است. بخشی از نیاز انرژی کشور بدلیل کمبود منابع پایدار در حال هدر رفت است که این موجب خاموشی و تعطیلی صنایع و در نتیجه آسیب به ثروت ملی و تولید ناخالص داخلی شده است.

لزوم مدیریت بهینه مصرف بخش گاز و حرکت به سمت استقرار فناوری و کنتورهای هوشمند گاز
تلفات گازهم در تولید نظیر گازهای مشعل و هم در فرایند انتقال و توزیع نظیر حجم بالای مصارف نامشخص گاز ضرورت مدیریت مصرف و بکارگیری فناوری و هوشمندسازی در این بخش را نشان می دهد. در حال حاضر حدود ۳۰ میلیون مشترک از خدمات شرکت گاز استفاده می‌کنند.

این در شرایطی است که مدیریت مصرف به روش‌های سنتی صورت می‌گیرد و لازم است متناسب با پیشرفت فناوری، مدیریت مصرف گاز نیز جهش فناورانه داشته باشد. در بخش مدیریت مصرف باتوجه به اتلاف بالای منابع در تولید، انتقال و توزیع گاز و حجم بالای مصارف نامشخص، سیاست‌گذاری صحیح و استفاده از ابزارهای دقیق ضروری است. یکی از این ابزارها استفاده از تجهیزات اندازه گیری دقیق در طول لوله انتقال، توزیع و در نهایت مصرف کننده نهایی است. فناوری کنتورهای هوشمند علاوه بر پایش لحظه ای جریان گاز، نسبت به کنترل مصرف بخش های مختلف هشدارهای لازم را صادر میکند. استفاده از ظرفیت بخش خصوصی و شرکتهای دانش بنیان برای انتقال فناوری و تولید و نصب کنتورهای هوشمند گاز یکی از راهبردهای این بخش است. مزیت مهم کنتورهای هوشمند این است که مصرف گاز را کنترل کرده و امکان قیمت گذاری پویا را فراهم می‌کنند. از سویی با توجه به احتمال وجود خطای انسانی در خوانش کنتورها، استفاده از کنتورهای هوشمند مانند کنتور گاز هوشمند، کنتور آب هوشمند و کنتور برق هوشمند اهمیت زیادی پیدا کرده است.

دیپلماسی انرژی و قراردادهای گازی با کشورهای همسایه ایران:
موقعیت جغرافیایی ایران به‌عنوان یک پل ترانزیتی گازی میان اروپا، آسیای مرکزی و خلیج فارس، فرصت‌های زیادی برای ایران در زمینه تأمین انرژی اروپا و آسیا فراهم کرده است. این موقعیت ممتاز این امکان را می‌دهد که با تقویت همکاری‌های گازی و توسعه زیرساخت‌ها، جایگاه خود را به‌عنوان یک تأمین‌کننده مهم انرژی در سطح جهانی تثبیت و به‌طور مؤثری در دیپلماسی انرژی مشارکت داشته باشیم.

قراردادهای گازی میان ایران و کشورهای همسایه، بخش مهمی از دیپلماسی انرژی ایران را تشکیل می‌دهند. این قراردادها نه تنها به تأمین انرژی داخلی ایران کمک می‌کنند، بلکه فرصت‌هایی برای گسترش روابط اقتصادی و سیاسی با کشورهای همسایه نیز فراهم می‌آورند. 

1. ترکیه: از مهم‌ترین شرکای گازی ایران به شمار می‌رود. ایران سالانه حدود 10 میلیارد مترمکعب گاز به ترکیه صادر می‌کند و در سال 2022، 9 میلیارد و 400 میلیون مترمکعب و درسال ۲۰۲۳، ۵ میلیارد و 400 میلیون مترمکعب گاز به ترکیه صادر کرده است. ترکیه به‌عنوان پل ارتباطی ایران به بازارهای اروپایی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد، هرچند که رقابت با کشورهای دیگر مانند روسیه و ترکمنستان به چالش‌هایی در این زمینه منجر شده است.

2. عراق: طبق قرارداد میان دوکشور ایران روزانه 50 میلیون مترمکعب گاز به عراق صادر می‌کند که عمدتاً برای تأمین برق و نیازهای صنعتی این کشور است البته این همکاری با چالش‌هایی مانند مشکلات مالی عراق و عدم توانایی این کشور در پرداخت‌ها بدلیل تحریم و سایرموانع روبه‌رو است.

3. پاکستان: پروژه خط لوله ایران-پاکستان یکی از پروژه‌های راهبردی است که بنا بود 23.5 میلیون مترمکعب گاز درروز به پاکستان منتقل کند. با وجود مشکلات مالی و تحریمی، این پروژه هنوز تکمیل نشده است، ولی در صورت اجرایی شدن، می‌تواند روابط دو کشور را تقویت کند و ژئوپولتیک انرژی در منطقه غرب آسیا را متحول سازد.

۴.ترکمنستان: در ۱۵ سال گذشته به‌طور میانگین روزانه ۱۵ میلیون و ۳۰۰ هزار مترمکعب گاز طبیعی از کشور ترکمنستان وارد ایران شده است. بااین‌حال، مشکلات تحریمی سبب کاهش واردات گاز طبیعی ایران از ترکمنستان شد و درسال 1395 اختلافات گازی بین دوکشور افزایش یافت. با این وجود در دولت سیزدهم و درپاییز1400 قرارداد جدید سوآپ تا سقف ۲ میلیارد مترمکعب در سال بین دو کشور منعقد شد و به ترکمنستان اجازه داد گاز خود را از طریق سوآپ با ایران به آذربایجان بفروشد و به این ترتیب چشم‌اندازی تازه برای همکاری‌های بیشتر بین دو طرف ایجاد شد.

۵-روسیه: در ماه‌های پایانی دولت سیزدهم با پیگیری شهید رئیسی عزیز، تفاهم‌نامه‌ای در حضور معاون اول محترم ریاست جمهوری جناب آقای دکتر مخبر بین شرکت ملی گاز ایران و شرکت گازپروم روسیه به امضا رسید که روزانه ۳۰۰ میلیون مترمکعب گاز روسیه از طریق دریای خزر و خشکی به ایران منتقل شود که بخشی از این گاز جهت مصارف داخلی ایران و بخشی با مشارکت شرکت گازپروم روسیه به کشورهای همسایه صادر شود. همچنین توافق شده بود که کلیه هزینه‌های احداث خطوط انتقال تا مرز ایران توسط شرکت گازپروم روسیه انجام شود.

جمع بندی:
قراردادهای گازی ایران با کشورهای همسایه در کنار توجه به مدیریت مصرف و توسعه کنتورهای هوشمند گاز، علاوه بر تأمین انرژی داخلی، نقش مهمی در استراتژی دیپلماسی انرژی ایران و تقویت روابط اقتصادی و سیاسی منطقه‌ای دارند. با توجه به تغییرات ژئوپلیتیکی و نیاز روزافزون اروپا به منابع انرژی پایدار، ایران می‌تواند از پروژه‌های ترانزیتی مانند «خط لوله ایران-ترکیه-اروپا» برای تأمین انرژی اروپا بهره‌برداری کند و گاز را از طریق کشورهای همسایه به این بازارها صادر نماید. همچنین، تقویت روابط گازی با کشورهای همسایه در غرب آسیا و آسیای مرکزی، نظیر عراق، ترکیه، پاکستان و ترکمنستان، می‌تواند زمینه‌ساز همکاری‌های بلندمدت در زمینه انرژی، کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی آلاینده و ارتقاء بهره‌وری صنعتی در منطقه شود. این تحولات می‌تواند ایران را به یکی از بازیگران کلیدی بازار انرژی جهانی تبدیل کند.