تاثیر «من و تو» بر جامعه ایرانی

به گزارش حلقه وصل: ایرنا نوشت: گردانندگان من و تو، روز ۲۲ آبان‌ماه با انتشار بیانیه‌ای از تعطیلی قریب‌الوقوع شبکه ماهواره‌ای خود به دلیل مشکلات مالی خبر دادند. «تداوم بی‌ثباتی سیاسی و نابسامانی اقتصادی در منطقه» و در نتیجه «ناتوانی از رشد، گسترش و درآمدزایی در این صنعت در حال تحول» دلایل تصمیم به پایان کار تلویزیون من و تو عنوان شد؛ تلویزیونی که طی بیش از ۱۳ سال فعالیت خود، برنامه‌هایی با محوریت تغییر سبک زندگی و دگرگونی‌های هنجاری، ارائه روایتی مقلوب از تاریخ و تحولات کنونی، متزلزل ساختن باورهای دینی و نیز شکاف میان مردم و حاکمیت را پیش برد.

این در حالی است که از دید بسیاری از ناظران، این شبکه به دلیل تنوع برنامه‌ها، استفاده از جذابیت‌های بصری و سرگرمی و نیز بهره‌گیری از تکنیک‌های گوناگون روانی-رسانه‌ای به ویژه در حوزه گفتمان‌سازی در قیاس با سایر شبکه‌های فارسی‌زبان خارجی در میان ایرانیان تاثیرگذاری قابل توجهی داشته است.

این گزارش به بررسی‌ برخی پژوهش‌ها پرداخته که در سال‌های اخیر کارنامه و عملکرد من و تو را از زوایای مختلف موضوع واکاوی خود قرار داده‌اند.

روایت تاریخی نازیسته!

تولید و پخش فیلم‌های مستند، یکی از نقاط قوت شبکه من و تو عنوان شده که بنا بر برخی ادعاها به خاطر دستیابی به آرشیو محرمانه رادیو و تلویزیون در سال‌های گذشته میسر شده است. این شبکه به شکلی مستمر بخش مهمی از سیاست‌ها و برنامه‌هایش را از طریق ساخت برنامه‌های مستند پیش برده است. به دلیل عدم شناخت کافی بسیاری از مردم از حوادث و سیر اتفاقات تاریخی، مستندها تاثیر انکارناپذیری بر افکار عمومی داشته تا مواردی خلاف واقع یا به عبارتی «تاریخی نازیسته» را به بیننده القا کند.

در این پیوند، این شبکه در راستای مشروعیت‌بخشی به حکومت پهلوی و ترسیم چهره‌ای دیگرگون از پهلوی نخست، به تهیه مستندی جنجالی در این زمینه پرداخت. شبکه من و تو از مستند «رضاشاه» به عنوان یک روش جدید برای تاریخ‌سازی و تحریف تاریخ معاصر ایران استفاده کرد. تهیه‌کنندگان این مستند با استفاده از آرشیوی غنی، تصاویری بکر و منحصر به فرد و به نیز کارگیری تاکتیک روایت داستانی، ذهن بیننده را به سمت‌وسوی مطلوب خود در زمینه تحلیل تاریخی سوق دادند.

یک مطالعه پژوهشیِ توصیفی-تحلیلی با عنوان «واکاوی اقدامات اجتماعی و فرهنگی منتسب به حکومت پهلوی از ۱۳۰۴ تا ۱۳۲۰ در مستند تلویزیون رضا شاه شبکه من و تو» با استفاده از اسناد و منابع به بررسی تحریف‌های مطرح شده در این مستند پرداخته است. بر اساس این مطالعه، سناریونویس‌های این مستند با نشان دادن تصاویر خرابی‌های دوره قاجار، ورود رضا پهلوی به ارکان قدرت سیاسی را معجزه‌ای برای پایان یافتن اوضاع نابسامان آن دوران تلقی کرده و اقدامات فراوانی را در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی به وی نسبت می‌دهند؛ اقداماتی که به طور کلی چهره ایران را از ویرانی کامل به یک کشور مدرن و قدرتمند در منطقه تبدیل می‌کرد.

این پژوهش تصریح داشته «تهیه‌کنندگان این مستند درصدد ایجاد چهره‌ای جدید از رضاشاه و حکومت پهلوی در ذهن مخاطب هستند. این در حالی است که با بررسی اسناد و مدارک، مشخص می‌شود که بسیاری از اصلاحات اجتماعی و فرهنگی که به دوره رضاشاه و شخص وی انتساب می‌یابد، از زمان حکومت قاجاریه شروع شده که با توجه به عدم توان حکومتی و نفوذ کشورهای بیگانه تنها به صورت یک طرح نیمه‌کاره باقی مانده بودند. از سوی دیگر مستند به صورتی اصلاحات در آن دوره را بیان می‌کند که نقش اصلی روشنفکران در این اقدامات بسیار کمرنگ و اهمیت می‌باشد و گویی اندیشه بنیان این اقدامات را رضاشاه شخصا مطرح کرده بود؛ در حالی که این گونه نیست. به طور کلی مستند رضاشاه با تحریف تاریخ در قالب عکس و صدای راوی، زمینه‌سازی تاریخ جدیدی را در قالب تاریخ معاصر ایران به بیننده القا می‌کند.» [۱]

پیشبرد جنگ نرم رسانه‌ای علیه جمهوری اسلامی ایران

«سیاست-سرگرمی» نوع جدیدی از ارتباطات سیاسی است که در قالب‌هایی مانند طنز سیاسی، فیلم مستند و نمایش تلویزیونی نمود پیدا می‌کند.

پژوهشی با عنوان «سیاست-سرگرمی در شبکه ماهواره‌ای من و تو» با تحلیل گفتمان پنج فیلم مستند «از تهران تا قاهره»، «۳۷ روز»، «رضاشاه»، «هرگز نخواب کوروش» و «آدرس: بهارستان» در این شبکه، چگونگی پیشبرد جنگ نرم رسانه‌ای علیه جمهوری اسلامی ایران از طریق برنامه‌های تلویزیونی من و تو را واکاوی کرده است.

به نوشته مولفان این پژوهش، «تحلیل گفتمان انتقادی این مستندها نشان داد که انقلاب و نظام جمهوری اسلامی به‌عنوان «دیگریِ» رژیم پهلوی تصویر شده است. امام خمینی(ره) به‌عنوان «دیگریِ» شاه پهلوی و طرفداران شاه و رژیم پهلوی و طرفداران امام (نیروهای انقلابی) نیز با عناصر گفتمانی کاملاً متفاوتی معرفی و تصویر شده‌اند.»

در ادامه آمده است: در این مستندها، رژیم پهلوی و شاه به‌عنوان «ما» (جبهه خودی) و انقلاب، امام و نظام جمهوری اسلامی به‌عنوان «آنها» (جبههٔ دشمن) تعریف‌شده است. شاه، میراثدار هخامنشیان و کوروش خوانده‌شده و از این طریق، رژیم پهلوی، طبیعی جلوه داده‌شده است. در مقابل، انقلاب اسلامی، نتیجه دخالت بیگانگان و ابرقدرت‌های جهانی خوانده‌شده است. تاریخ سیاسی - اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران نیز، به کشمکش و درگیری انقلابیون بر سر قدرت و تلاش برای از میان بردن مخالف فروکاسته شده و بر نبود آزادی و تحمل مخالف در نظام جمهوری اسلامی ایران تأکید شده است.

بر اساس این پژوهش، در بعضی از این مستندها، به‌صراحت در مورد آینده ایران گفت‌وگو و مخاطب به تلاش برای بازگرداندن رژیم پهلوی تشویق می‌شود. تحلیل گفتمان انتقادی این فیلم‌ها نشان می‌دهد که شبکه من و تو، در تلاش برای ترویج و هژمونیک‌ساختن گفتمان رژیم پهلوی و سلطنت‌طلبان بوده و بدین ترتیب، بخشی از پروژه جنگ نرم رسانه‌ای با جمهوری اسلامی ایران است.[۲]

هنجارسازی به سبک من و تو

یکی از نمودهای شاخص فعالیت شبکه من و تو در راستای ترویج سبکی خاص از زندگی و متعارف نشان دادنِ آن، تولید برنامه‌هایی مانند «بفرمایید شام» بود؛ برنامه‌ای در قالب مسابقه‌ای که شرکت‌کنندگانش ایرانی‌های ساکن شهرهای مختلف غربی به ویژه لندن‌نشین‌ها بودند.

بنا بر یافته‌های پژوهش‌ها، این شبکه از طریق «بازنمایی»، تغییر ارزش‌های ایرانی را در دستور کار داشته است. بازنمایی از تکنیک‌هایی موثری است که صاحبان قدرت و سلطه برای تثبیت و گسترش اهداف و نفوذ فرهنگی به آن متوسل می‌شوند. فرهنگ یک مفهوم انتزاعی است که نمودهای عینی دارد و بازنمایی می‌تواند از طریق تاثیر انتزاعی بر ارزش‌ها و ایدئولوژی افراد بسیاری از نمودهای فرهنگی را که شامل آداب و رسوم، هنجارها و کنش‌ها است دستخوش تغییر در جهت اهداف مالکان رسانه سازد.

در همین ارتباط، پژوهشی با عنوان «بررسی بازنمایی مولفه‌های فرهنگی و مذهبی در شبکه من و تو» به مطالعه موردی و تحلیل نشانه‌شناختی سری نخست برنامه‌ای با عنوان «ببین تی وی» پرداخته است؛ برنامه‌ای که در آن چند فرد عادی به تماشای یک برنامه می‌نشینند و در خلال برنامه در مورد آنچه می‌بینند نظرهای شخصی خود را مطرح می‌کنند.

از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش تغییر سبک زندگی ایرانی-اسلامی به زندگی غربی از طریق تغییر باورها و ارزش‌های اسلامی و با استفاده از کلیشه‌سازی و طبیعی‌سازی جزئیات مولفه‌های فرهنگی است. یافته‌ها نشان داده که برنامه ببین تی وی با تغییر در ارزش‌ها و هنجارهای مذهبی مخاطبان ایرانی سعی در تغییر سبک زندگی و ایجاد بی‌هویتی مذهبی در افراد دارد.[۳]

در همین ارتباط، یکی از مهم‌ترین دستورکارهای شبکه‌های معاند، این بوده که با تضعیف روحیه مقاومت جوانان، زمینه کاهش تاب‌آوری و تسلیم آنان برابر چالش‌ها و مشکلات را فراهم کنند. شبکه من و تو در سال‌های گذشته در این زمینه پیشگام بود.

بر اساس یک مطالعه پژوهشی، شبکه‌ ماهواره‌ای من و تو در تضعیف روحیه ایثار و مقاومت جوانان ایران دارای فعالیتی چشمگیر بوده است. این مطالعه با تعیین سه مولفه سبک زندگی، هویت اسلامی و هویت ملی و ۱۸ شاخص، چگونگی تاثیرگذاری شبکه ماهواره‌ای من و تو بر فرهنگ ایثار و مقاومت را اثبات کرده‌است. در این بین، تاثیرگذارترین شاخص‌ها مصرف‌گرایی، تجمل‌گرایی، ترویج سکولاریسم، ترویج فرهنگ غربی و تغییر ارزش‌های ملی هستند که با ترویج از سوی این شبکه، روحیه مقاومت را در جوانان ایرانی تحت تاثیر قرار داده‌اند.[۴]

گفتمان معنایی مورد نظر مالکان شبکه

بسیاری ناظران بر این باورند که من و تو از طریق ترویج گفتمان معنایی مورد نظر خود در جامعه ایرانی، تغییرات زیربنایی را در دستور کار خود داشته است. برحسب یک مطالعه پژوهشی «مردم»، «تساهل و مدارا»، «تجربه‌های جدید»، «خوش‌گذرانی» و «فرهنگ و هنر» به‌عنوان دال‌های مرکزی گفتمان برنامه‌های این شبکه مورد شناسایی قرار گرفتند. همچنین مشخص شد که بیشترین هویت‌های گفتمانی که این شبکه مورد بازنمایی قرار می‌دهد، دو هویت گفتمانی «مردم ایران» و «حکومت جمهوری اسلامی ایران» است. «مردم ایران» در زنجیره هم‌ارزی شبکه قرارگرفته و بازنمایی می‌شوند و «حکومت ایران» در راستای زنجیره تفاوت من و تو.

بر اساس این مطالعه پژوهشی، «در این وضعیت گفتمان من و تو از کارکرد دال خالی و فضای استعاری گفتمانی نیز استفاده می‌کند و با بازنمایی منفی از گفتمان حکومت ایران و نمایش دال‌هایی که-به‌حسب بازنمایی- جایشان در مفصل‌بندی گفتمانیِ این حکومت خالی است و در مقابل مفصل‌بندی آن دال‌های خالی در گفتمان خود، تلاش می‌کند تا بتواند گفتمان رقیب خود را مورد حاشیه‌رانی قرار دهد و هژمونی معناییِ خود را تثبیت کند. از جمله مشخصه‌های گفتمانی دیگر برنامه‌های مورد مطالعه تاکید بر «معنویت یا خدا گرایی/پرستیِ فاقد شریعت و تعصب» و پرداخت مثبت به «سلطنت پهلوی» به‌حسب پیوند آن با «گذشته خاطره‌انگیز» مخاطب است.» [۵]

مبانی تکنیکی من و تو در انتقال پیام به مخاطب

یک مطالعه پژوهشی، در راستای دستیابی به تکنیک‌های ارتباطی استفاده شده در انتقال پیام‌ها از سوی این شبکه به تحلیل محتوای کمی برنامه های شبکه من و تو، پرداخته است. فرض محقق بر این بوده که «شبکه من و تو، نگاهی مرکز- پیرامون داشته و به دلیل قرار گرفتن ایران در مدار ارتباط جهانی، تحت تاثیر این شبکه قرار می گیرد و این در پیرامون بودن، خود می‌تواند فرهنگ ایران را در معرض جنگ نرم قرار دهد.»

برای انجام این پژوهش، ۵۰ مورد از برنامه‌های شبکه من و تو از ۱۶ نوع برنامه مختلف انتخاب و به صورت نمونه‌گیری تصادفی ساده انتخاب شده است. سپس با تعیین گویه‌های تحقیق و مقوله‌های مورد نیاز، به تحلیل محتوای رابطه تکنیک های ارتباطی با مقوله های عناد با جمهوری اسلامی، ترویج تجمل گرایی، تضعیف فرهنگ، مذهب، خانواده و ارتباط نسلی پرداخته و پس از مطالعه برنامه‌ها به عنوان نمونه آماری و در نظرگیری آنها به عنوان «متن»، فرضیه مورد آزمون قرار گرفت. نتایج حاکی از آن است که تکنیک های به‌ کار رفته در برنامه‌های شبکه من و تو، در تلاش برای القای فرهنگ مورد نظر خود در مخاطبان بوده و میان مقوله‌های بالا و شیوه‌های ارتباطی، رابطه معناداری برقرار است.[۶]

جان کلام

بر اساس یافته‌های یک پژوهش، بیشترین تاثیر سبک زندگی پس از بحران کرونا را شبکه من و تو بر مخاطبان ایرانی داشته و پس از آن شبکه نسیم و شبکه جم در رتبه‌های دوم و سوم قرار داشته‌اند. [۷]

شبکه‌ای که اکنون ادعا می‌کند به دلیل مشکلات مالی در آستانه تعطیلی است، طی سال‌های گذشته از همه ظرفیت‌های خود برای گفتمان‌سازی و معناسازی علیه جمهوری اسلامی ایران استفاده کرده است. این شبکه در سال‌های گذشته با بهره‌گیری از تکنیک‌های متنوع عملیات روانی، تغییر هنجارها و ارزش‌ها و ایجاد یک سبک زندگی غربی و ضداسلامی را در میان مردم ایران در دستور کار خود قرار داده است. در همین راستا بیگانه‌سازی مردم از نظام جمهوری اسلامی ایران و تقبیح آن به موازات مشروعیت‌سازی برای دودمان پهلوی و در مواردی تقدیس سلطنت ساقط شده هدف برنامه‌های تولیدی این شبکه بوده است.

اکنون از دید برخی ناظران تعطیلی قریب‌الوقوع این شبکه نه به دلیل مشکلات مالی، بلکه به دلیل پایان یافتن کارایی یا ماموریت پروژه‌ای معرفی می‌شود که با برنامه‌های متنوع از «آکادمی گوگوش» و «استیج» تا «تونل زمان» و «اتاق خبر»ش، اساسا با هدف تغییر سبک و الگوی زندگی مردم ایجاد شده بود و الان با تحقق درصدی از این هدف، زمان مصرف و کارایی این شبکه به پایان رسیده است.

پی‌نوشت‌ها

[۱] - پیمان باقری تلواژگانی و مصطفی رستمی، «واکاوی اقدامات اجتماعی و فرهنگی منتسب به حکومت پهلوی از ۱۳۰۴ تا ۱۳۲۰ در مستند تلویزیون رضا شاه شبکه من و تو»، فصلنامه علمی پژوهش‌های انقلاب اسلامی، دوره ۱۱، شماره ۴ زمستان ۱۴۰۱

[۲] - فرزانه نزاکتی رضاپور و مصطفی اسدزاده، « سیاست-سرگرمی در شبکه ماهواره‌ای من و تو؛تحلیل گفتمان انتقادی پنج فیلم مستند»، مجله رسانه های دیداری و شنیداری، شماره ۲۹، بهار ۱۳۹۸

[۳] عباس زمانی و مهدی اثنی عشران، «بررسی بازنمایی مولفه‌های فرهنگی و مذهبی در شبکه من و تو، مطالعه موردی سری اول برنامه ببین تی وی»، مجله جامعه شناسی ارتباطات، دوره دوم، شماره ۶، زمستان ۱۴۰۰

[۴] - حسین حسینی جیردهی، «تاثیر شبکه ی ماهواره ای فارسی زبان من و تو بر فرهنگ ایثار و مقاومت،سبک زندگی و هویت ایرانی،اسلامی نسل جوان»، شاهد اندیشه، شماره ۶، پاییز و زمستان ۱۴۰۱

[۵] - سیدعلی‌اصغر سلطانی و امیرعلی تفرشی، «تحلیل گفتمان برنامه‌های تولیدی شبکه من و تو»، مجله مطالعات رسانه های نوین »، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۴

[۶] - قربانعلی محبوبی و زینت ارمغان، «تحلیل برنامه های شبکه تلویزیونی من و تو و تکنیک های ارتباطی به کار گرفته شده در انتقال پیام»، مطالعات عملیات روانی، شماره ۳۸، زمستان ۱۳۹۲

[۷] - مظفری شاهین، شفیعی مرتضی، «اولویت‌بندی میزان اثرگذاری شبکه‌های ماهواره‌ای و تلویزیونی فارسی زبان بر سبک زندگی پس از بحران کرونا»، فصلنامه دانش پیشگیری و مدیریت بحران شماره ۳، دوره ۱۲، سال ۱۴۰۱